«Чырвоны крыж» — чацьвёрты раман беларускага пісьменьніка Сашы Філіпенкі — 22 сакавіка прэзэнтуюць у Маскве. Адмыслова пад гэтую падзею частка накладу ляціць з Екацерынбургу самалётам. Пасьля Саша і кніга выпраўляюцца ў Нямеччыну, дзе ў чатырох гарадах — ад Франкфурту да Штутгарту — будуць расказваць пра гісторыю «двух чалавек, маладога і старога, якія сустрэліся аднойчы на лесьвічнай пляцоўцы, каб дапамагчы адзін аднаму».
«Улада мусіць зрабіць выбар у бок людзей, а не сабак на ланцугу», — кажа Філіпенка, 32-гадовы пісьменьнік, які напісаў раман пра рэпрэсіі, гвалт і груз гістарычнай віны.
— Саша, выглядае, што сама гісторыя напісаньня раману, у якім ёсьць маса гістарычных дакумэнтаў, у тым ліку ўнікальнае ліставаньне Чырвонага Крыжа з савецкімі ўладамі падчас Другой усясьветнай вайны, павінна быць цікавая?
— Пасьля выхаду «Былога сына» і «Задум» са мной на адной з прэзэнтацый пазнаёміўся хлапец. Мы разгаварыліся. Аказалася, што Косьця захоплены гісторыяй, працай з дакумэнтамі. Мы сталі камунікаваць, я працаваў над «Цкаваньнем», а ён час ад часу дасылаў мне гістарычныя дакумэнты, якія знаходзіў у розных архівах. У ельцынскую эпоху вялікая колькасьць дакумэнтаў была выкінутая ў адкрыты доступ. У мяне была тэчка на працоўным стале, куды я іх складаў. Ніякіх ідэяў наконт гістарычнага раману ў мяне не было.
Аднойчы Косьця мне пазваніў і кажа: «У мяне ёсьць неверагодная гісторыя». Ён знайшоў адзін дакумэнт пра Чырвоны Крыж і расказаў мне пра яго. Я тады зьбіраўся ісьці ў душ, пайшоў, але з намыленай галавой выйшаў, перазваніў яму праз хвіліну і сказаў: «Нікому не расказвай, я напішу пра гэта раман».
Было ўсё гэтаксама, як калісьці з «Былым сынам». За хвіліну я прыдумаў жанчыну, якая знаходзіць ліст са сьпісам ваеннапалонных, — уся ідэя раману прыйшла мне ад пачатку і да канца.
У гэты момант я працаваў яшчэ над «Цкаваньнем», але гэта была ўжо тэхнічная праца. І мы пачалі паралельна працу над «Чырвоным крыжам». Спрабавалі здабыць дакумэнты, якія былі неабходныя.
Мы разумелі, што шосты фонд Молатава раскрыты МЗС. Але з таго дакумэнту, што ў нас быў, выглядала, што ня ўсё ў адкрытым доступе. На працягу двух гадоў мы пісалі афіцыйныя запыты ў архівы. У Расеі нам не адказвалі.
Урэшце я дайшоў да Марыі Захаравай (прэс-сакратар МЗС Расеі. — РС) і папрасіў яе паспрыяць, каб мне далі доступ у архівы МЗС. Яна пайшла насустрач: дала нейкі тэлефон, і мне на наступны дзень перазванілі з архіву, спыталі — што вам трэба? Я патлумачыў, але мне ізноў сказалі: «Вы грукаецеся ў адчыненыя дзьверы, усе дакумэнты, якія вас цікавяць, ужо адкрытыя».
Мы зьвязаліся з Чырвоным Крыжам у Жэнэве, і ён даў дазвол працаваць у архівах у Швайцарыі. Калі мы мусілі туды паляцець, зьявілася верагоднасьць, што мяне пусьцяць у архівы ў Маскве. Барыс Пастарнак пагаварыў з адным важным чалавекам, які сказаў: «Без праблем, прыходзьце заўтра». А калі я пазваніў яму заўтра, ён перамяніўся ў голасе і не пусьціў нас. І я застаўся ў Маскве, а Косьця выправіўся ў Жэнэву і тры дні працаваў у архіве Чырвонага Крыжа.
Мы знайшлі неверагодныя дакумэнты, якія абвяргаюць усё, што нам тут расказвалі. Бо швайцарцы вялі біяграфію кожнага ліста. Яны адпраўлялі ліст у Савецкі Саюз і далей пісалі, ці атрымалі адказ, ці не. І там мы атрымалі адказы на ўсе пытаньні, якія я расставіў у рамане.
Гісторыя галоўнай гераіні пабудаваная выключна на дакумэнтах. Насамрэч такой жанчыны не было. Але ўсе людзі, зь якімі яна размаўляе, — пачынаючы ад яе сябра, які зьяўляецца ў яе ў Народным камісарыяце замежных спраў, і сканчаючы яе начальнікам, — гэта ўсё пэрсанажы, якія рэальна існавалі. Яны кажуць роўна тое ж, што яны мусяць казаць.
Я ўпершыню займаўся гістарычным раманам і цалкам заглыбіўся ў час. Калі яна сядзіць і кажа, што праяжджае аўтобус «Лейланд», то ён у той дзень там менавіта і праяжджаў. Калі яна бярэ ў рукі газэту, то гэта тая газэта, якую яна магла ўзяць у рукі ў той момант. Быў момант, калі я рэканструяваў сцэну па адным з фатаздымкаў шапіка, дзе яна купляе газэты зь нянечкамі. Але мы зразумелі, што ў датаваньні фатаздымка была памылка, і давялося ёй тады купіць іншыя газэты.
Я ня ведаю, ці ўдалося на тысячу працэнтаў адпавядаць гістарычнай праўдзе, але мы доўга ўсё правяралі. Дакладна няма памылак у дакумэнтах, бо яны прыведзеныя літаральна.
— Цяперашні малады чалавек адчувае сваю датычнасьць да гісторыі камуністычных злачынстваў? Ён жыве з грузам гэтай віны ці гэта проста частка гістарычнага досьведу, які спадае на яго па месцы нараджэньня?
— Калі я пачынаў працу, то для мяне гэта не было адкрыцьцём. І Салжаніцын, і Шаламаў былі прачытаныя, многа-многа гістарычных кніг, шэсьць гадоў ва ўнівэрсытэце.
Для мяне вялікім узрушэньнем была мэдкарта галоўнай гераіні, якая трапляе ў больніцу. Гэта сапраўдная мэдкарта іншай жанчыны, зь якой усё гэта адбывалася. Вось гэта пачынае на цябе рабіць уражаньне. Ты перакананы, што мусіш расказаць пра гэта. Бо калі ты ведаеш пра гэтыя дакумэнты, мне здаецца, што максымальная колькасьць людзей вакол цябе павінна пра гэта ведаць. Асабліва тыя, хто пачынае настальгаваць па тых часах, нічога ў іх не разумеючы.
Мы кожны дзень даведваемся нешта новае: вось Сталін у першыя дні вайны быў гатовы аддаць усю Літву, Латвію, Эстонію і частку Ўкраіны, абы спыніць вайну
Важна не пераставаць гаварыць пра гэта. Калі старэйшае пакаленьне рэдактараў чытала тэкст раману, то адны казалі, што ўсё гэта вельмі цікава, але мы пра ўсё гэта ўжо ведаем. Але я цьвёрда перакананы, што для майго пакаленьня гэтая кніга будзе калі не ўзрушэньнем, то вялікім адкрыцьцём. Яны ведаюць нешта пра вайну, але, як аказваецца з дакумэнтаў, — нічога ня ведаюць. Мы кожны дзень даведваемся нешта новае: вось Сталін у першыя дні вайны быў гатовы аддаць усю Літву, Латвію, Эстонію і частку Ўкраіны, абы спыніць вайну. Або ўсплывае запіс перамоваў Гітлера з Манэргеймам у вагоне цягніка, і гэта адкрывае новы погляд на пачатак вайны.
— Мы тут усе нядаўна абмяркоўвалі кнігу Руты Ванагайце пра Галакост у Літве. Саму кнігу пакуль не чыталі, але зь яе выступаў, інтэрвію, артыкулаў склалася ўражаньне, у мяне ў тым ліку, што ноша, якую яна ўскладае на кожнага грамадзяніна сучаснай Літвы, можа быць проста непасільная. Чаго вы чакаеце ад людзей, якія прачытаюць вашу кнігу?
— Я ў Расеі часта бачу аўтамабілі з наклейкамі «1941–1945. Можам паўтарыць». Мне б хацелася, каб яны прачыталі «Чырвоны крыж» і ўявілі, у якіх умовах яны б апынуліся, калі б трапілі ў палон, напрыклад, і падумалі, ці варта гэта ўсё паўтараць. Хочацца, каб яны на сэкунду задумаліся.
У нас не адбылося пакаяньня. У нас ёсьць «Лінія Сталіна», напрыклад. Прынята казаць, што быў фашызм і была цудоўная савецкая ўлада, былі тыя, хто перамог, і тыя, хто прайграў. Мне хацелася паказаць, што няма роўна аніякай розьніцы паміж Гітлерам і Сталіным, бо гэта былі два шалёныя маньякі, які вырашалі, хто зь іх першы нападзе.
Нямецкія лягеры пасьля Другой усясьветнай вайны разабралі на дошкі як мэблю IKEA і зноў сабралі пад гулагі. Гэта перамога аднаго зла над другім злом.
Важна, каб гэтае пакаяньне адбылося. А цяпер у Расеі адкрываюцца музэі гулагаў. Там распавядаюць, як цудоўна, што былі такія слаўныя ахоўнікі. Пішуць кнігі пра тое, як добра, што былі лягеры, бо там можна было знайсьці сваё каханьне.
Нямецкія лягеры пасьля Другой усясьветнай вайны разабралі на дошкі як мэблю IKEA і зноў сабралі пад гулагі
У кнізе ёсьць мэтафара помніка Сталіну: яму адбіваюць галаву, а яна вырастае наноў нашмат большая. «Яно» безумоўна расьце, уздымае галаву, і пра гэта важна казаць. Важна казаць пра тыя злачынствы, каб людзі зразумелі, што няма розьніцы паміж злом. Ня мае значэньня, у якой яно форме — чырвонай, карычневай, сіняй.. На «Лініі Сталіна» павінны расказваць ня толькі пра перамогу і геройства, але і пра тое, што гэта быў за рэжым і колькі людзей гінула ў лягерах.
У Жэнэве ёсьць перапіска Чырвонага Крыжа з Савецкім Саюзам. Гэта тры боксы, іх можна вывучыць за тры дні. Яна ў мяне ёсьць уся. Перапіска нямецкага боку з Чырвоным Крыжам пра сваіх салдат займае тры вялізныя пакоі. Па кожным салдаце немцы дзяўбуць Чырвоны Крыж і спрабуюць даведацца ягоны лёс. Важна расказваць пра стаўленьне ўлады да сваіх ваеннапалонных, на якіх іншай дзяржаве было проста напляваць.
Нельга спыняцца, пакуль ня будуць ускрытыя ўсе архівы, усе фонды, усе імёны забойцаў, якія расстрэльвалі па тысячы чалавек у дзень, а пасьля жылі ў цэнтры Масквы і былі добрымі дзядулямі.
— Але ў нас ёсьць ня толькі «Лінія Сталіна», але і Курапаты. І ў вашай кнізе апісаны амаль дакумэнтальны эпізод з абаронай Курапат. У чалавека ёсьць выбар, куды ехаць, але на «Лініі Сталіна» па-ранейшаму больш людзей.
— Я пісаў пра Курапаты, і там дзеяньне супадае з пачаткам 2000-х. Я нават ня мог уявіць сабе, што гэта паўторыцца. Здавалася, што гэта закрытая тэма і ўсе зразумелі, што тут патрэбныя мэмарыял. І тут здараецца тое, што здараецца. Немагчыма паверыць, што гэта адбываецца, але невядома, ці ня здарыцца нешта празь пяць год. Чамусьці нікому не прыходзіць у галаву пабудаваць бізнэс-цэнтар на «Лініі Сталіна».
Ёсьць людзі, якія ведаюць, але іх, на жаль, вельмі мала. Возьмем самае простае пытаньне — колькі чалавек загінула ў Курапатах. Лічбы будуць абсалютна розныя. Мы дагэтуль ня ведаем праўды. Мне здаецца, што мы павінны ўсё ведаць да апошняга прозьвішча, апошняга чалавека, бо жахліва, калі чалавечыя жыцьці лічаць тысячамі і дзясяткамі тысяч. Кшталту «дакладна ня вызначана: ад 20 да 250 тысяч». Мне здаецца, што кожнае чалавечае жыцьцё — гэта цэлая галяктыка, як бы патасна гэта ні гучала. І людзі так спакойна пра гэта кажуць: «Якая цяпер розьніца, ужо нікога ня вернеш». У мяне на гэтым моманце ўжо ўсё выключаецца, і я не магу працягваць размову. Мне здаецца, што мы на самым пачатку шляху, як бы шмат пра гэта ні было напісана. Мы столькі ўсяго не зрабілі.
І людзі хочуць ня верыць. У іх склалася ўяўленьне пра жыцьцё, і ім вельмі камфортна ў ім. Я сутыкаўся зь перакананымі сталіністамі. Ты паказваеш ім дакумэнт, і, здавалася б, калі прачытаць яго, ужо няма пытаньняў. Але яны расказваюць, што ў ельцынскую эпоху гэтыя дакумэнты адмыслова ўкідваліся ў архівы, каб ачарніць камуністычную партыю, а ўсё гэта выдумкі і нічога такога не было. Ты тлумачыш чалавеку, што ёсьць вопіс дакумэнтаў, дзе яны ідуць адзін за адным, але чалавек ужо нічога ня хоча слухаць і працягвае настойваць на сваім. Такіх людзей ужо не пераканаць. Але ёсьць вялікая колькасьць людзей, якія проста ня ведаюць пра гэта ці ня вельмі цікавяцца.
На гэтую тэму павінна быць грамадзкая дамова і разуменьне, што гэта трэба зрабіць. Ня трэба чакаць, што гэта будзе просты працэс. Будзе вельмі балюча. Прызнаваць віну заўжды балюча.
— Сьвятлана Алексіевіч часта выкарыстоўвае ў сваіх выступах цытату Шаламава пра тое, што лягер разбэшчвае і ката, і ахвяру. Я тады кожны раз згадваю словы Ханны Арэнт пра таталітарызм, які рыхтуе кожнага на ролю і ката, і ахвяры. У вашым рамане героі, выглядае, гатовыя да абедзьвюх роляў?
Мне здаецца, улада павінна зрабіць выбар у бок людзей, а не сабак на ланцугу
— Гэта знакамітае пытаньне пра стрэлачніка. Мне здаецца, што таталітарызм можа існаваць у грамадзтве, дзе прынята маўчаць. Калі мы ўсе маўчым і закрываем вочы на тое, што адбываецца, тады яно і робіцца магчымым. Падзеі ў Менску цяпер паказваюць, што як толькі людзі перасталі маўчаць і пагаджацца, затрымліваць не перасталі, але міністар унутраных спраў упершыню пачынае справаздачыцца і казаць, што калі былі парушэньні, то будзем разьбірацца. Гэта мінімальны крок наперад, бо раней такому чалавеку не прыйшло б нават у галаву даць прэсавую канфэрэнцыю.
Або вось гэтыя людзі ў чорным. Мы што, пра іх ня ведалі раней? Мы жылі зь імі 20 год. Я іх памятаю і ў 2002, і ў 2006, і ў 2010. Але цяпер, калі грамадзтва перастала маўчаць, улада стала рэагаваць на іх дзеяньні.
Цяпер усе баяцца «зялёных чалавечкаў». Калі гэта, ня дай бог, здарыцца, то «шэрыя чалавечкі», якія выбягаюць з аўтамабіля і хапаюць людзей, ня будуць абараняць Беларусь. Яны вельмі хутка самі пераапрануцца ў «зялёных чалавечкаў». Абараняць Беларусь будуць якраз тыя, хто выходзіць на маршы пратэсту. Мне здаецца, улада павінна зрабіць выбар у бок людзей, а не сабак на ланцугу.
Саша Філіпенка — пісьменьнік і журналіст, ляўрэат «Рускай прэміі» 2014 году, аўтар раманаў «Бывший сын», «Замыслы», «Травля». Увосень 2016 атрымаў прэмію «Зроблена ў Расеі» і прысьвяціў яе забітаму ў Кіеве журналісту Паўлу Шарамету.
