(Вячаслаў Ракіцкі: ) “Паўставаньне беларускае самасьвядомасьці на мяжы 19 і 20 стагодзьдзяў мела куды больш праблематычны й балючы характар, чым мы прызвычаіліся сабе ўяўляць. У той час, калі этнографы, гісторыкі, літаратары, людзі тэатру ўжо вычувалі сваю нацыянальную прыналежнасьць, а нават і болей сказаць — гістарычную місію, мастакі й дойліды яшчэ не азываліся беларусамі”.
(Сяргей Харэўскі: ) “І ў тым ёсьць пэўны парадокс. Мы ведаем багата іншых прыкладаў у суседніх народаў, калі менавіта мастакі былі “будзіцелямі” народу — Матэйка, Чурлёніс, Эрдэлі ды іншыя. За ўсё 19 стагодзьдзе ніводзін з нашых мастакоў не азваўся сьвядомым беларусам. Адныя называлі сябе расейцамі, іншыя – палякамі. У лепшым выпадку называлі сябе літвінамі, як Напалеон Орда”.
(Ракіцкі: ) “Дык няўжо ніхто з мастакоў так і не азваўся як беларус?”
(Харэўскі: ) “Міхал Мікешын, славуты расейскі скульптар, родам са Смаленшчыны, неяк казаў Рэпіну ў цягніку, што ён “белорусс”. Больш за тое, Мікешын нават стварыў нізку “Беларускія малюнкі”, што зьмяшчаліся ў розных расейскіх выданьнях. Некаторыя зь іх маюць жартоўныя камэнтары на беларускай гаворцы. Але Мікешын, аўтар помніку “Тысячагодзьдзе Расеі” ўсё ж быў і застаецца мастаком з расейскай культурнай традыцыі. Для яго “беларускасьць” была адно рэгіяналізмам, месцам паходжаньня.
Але да ўласна нацыянальнае беларускае сьведамасьці было надта далёка. Толькі на першай нецэнзураванай выставе 1911 году, што была наладжаная ў Менску польскім культурным таварыствам “Оgnisko”, было паведамлена, што ў ёй бяруць удзел польскія, літоўскія, украінскія й беларускія мастакі”.
(Ракіцкі: ) “З польскімі, украінскімі дый літоўскімі мастакамі ўсё зразумела. А хто яны, беларускія мастакі?”
(Харэўскі: ) “Беларускімі лічыліся мастакі тутэйшага паходжаньня, сярод якіх былі габраі Якаў Кругер, Леў Альпяровіч, а таксама сьведамыя палякі Зянон Ленскі, Браніслаў Адамовіч, Фэрдынанд Рушчыц”.
(Ракіцкі: ) “Але ж мы прызвычаіліся лічыць Рушчыца “сваім”. Ён жа ўсё жыцьцё пражыў у Беларусі і ўзгадаваў цэлую генэрацыю беларускіх творцаў, чый лёс неаддзельны ад беларушчыны. Хіба ён быў такім ужо сьвядомым палякам?”
(Харэўскі: ) “Так. Ён вычуваў сябе цалкам у рэчышчы польскае культуры. Быў, праўда, пэўны час, калі ён быў завагаўся, у часе першае нямецкае акупацыі, пад уплывам Вацлава Іваноўскага і Івана Луцкевіча. Чытаў беларускую газэту “Гоман”. Шмат разважаў над лёсам Беларусі і ўласнай тоеснасьцю. Але ўжо напачатку 1918 году ён цалкам усьвядоміў сябе палякам. Дазволю прывесьці тут адну цытату зь ягонага дзёньніка. Гаворка вядзецца пра тое, як ён зь нямецкім афіцэрам прыглядаюць у фальварку Багданаў пакой пад школу:
“З орсткамэндантам аглядаем прызначаны для школы пакой. Ён карыстаецца з магчымасьці да доўгай размовы. Прызнае, што ўплыў бальшавіцкі то насамрэч атрута. Але як гавора пра беларусаў і пра тое, што наш люд каталіцкі, спалянізаваны, а што расейцаў у нас няма наогул, называючы тых “Grossrussen”, то для маіх вушэй гэта ўжо штосьці з грэцкае мовы. Кажа мне пра Вільню як сталіцу Літвы гістарычнай. Адраджэньне Літвы этнаграфічнай і Літвы гістарычнай таксама цяжка мне зразумець.
Адынец прынес апошні нумар “Гоману”. Прага да мора і ўтварэньня магутнай дзяржавы беларускай супольна з Курляндыяй. Беднай Расеі выракаюцца ўсе, перадусім зважаючы на ўплыў рэвалюцыі. Адынец кажа, што тымчасам настрой насельніцтва Вільні вельмі паважны”.
(Ракіцкі: ) “У чым жа ж была прычына таго, што беларускія мастакі, замест таго, каб стаць у авангардзе нацыянальнага адраджэньня, цураліся яго?”
(Харэўскі: ) “Вялізарную ролю ў дэнацыяналізацыі беларускіх мастакоў адыграла школа. То бок яе адсутнасьць. Для атрыманьня вышэйшае мастакоўскае адукацыі трэба было зьяжджаць далёка: у Пецярбург ці Маскву, альбо ў Кракаў. Той жа Рушчыц атрымаў фундамэнтальную адукацыю ў пецярбурскай Акадэміі мастацтваў. Зрэшты, як і бальшыня нашых мастакоў 19 стагодзьдзя.
Красамоўна тут, што, бадай, першым мастаком, які быў сьвядомым беларусам, быў самавук-аматар Казімер Кастравіцкі, вядомы Карусь Каганец, які да ўсяго быў і паэтам, і ўсім патроху займаўся на ніве беларушчыны. Хоць і ён пэўны час вучыўся спачатку ў Маскве, у скульптурнай клясе вучылішча жывапісу, плястыкі й дойлідзтва, а затым быў паступіўшы ў Пецярбурзе ў вучэльню ўжытковага мастацтва барона Штыгліца, аднак, з-за дрэннага здароўя змушаны быў кінуць свае мары й вярнуцца на радзіму. Такім чынам, прафэсійнай адукацыі Каганец не атрымаў. Але ў гэтым няма нічога заганнага. Каб атрымаў поўную адукацыю ў Расеі, то невядома, ці мелі б мы такога рупліўца на ніве адраджэньня.
Дарэчы тут сказаць, што найбольш яркі прадаўжальнік ягонай справы ў 20 стагодзьдзі быў Язэп Драздовіч, які таксама ня меў вышэйшай мастакоўскай адукацыі. Атрымліваецца, што найбольш яркія прадстаўнікі беларускае нацыянальнае школы ў мастацтве ўнікнулі грунтоўнае прафэсійнае адукацыі”.
(Ракіцкі: ) “Ці вынікае з гэтага, што беларусы ня могуць прыўлашчваць, уводзіць у свой культурны ўжытак тых мастакоў, што не азваліся нацыянальна сьвядомымі беларусамі? Як ім быць з Маркам Шагалам, Казімерам Малевічам ды іншымі тысячамі творцаў, што жылі тут і стваралі, але паводле нацыянальнасьці былі не беларусамі?”
(Харэўскі: ) “Прыкладам, расейцы пішуць, што Шагал — расейскі мастак, які жыў у Францыі, бальшыня заходніх даведнікаў падае яго як францускага мастака расейскага паходжаньня. Але перадусім Шагал сам уважаў сябе за жыда. Вось, напрыклад, цытата 1928 году з газэты “Ды iдышэ вэльт”, што выдавалася ў Лiтве. Дамо слова самому мастаку:
“Мой прадзед, мастак Сегал, якi паходзiў са Слуцку, расьпiсваў сынагогi. Выявы бальшыні з гэтых росьпiсаў дайшлi да нас і ведамыя мне толькi па здымках. Але ёсьць гэткі славуты росьпiс сынагогi ў Магiлёве, ці не з 1780-х гадоў... Па столi лятуць iльвы, грыфоны, аленi, конi, птушкi, гронкi вiнаграду ў эфiры мудрагелiстых арабэскаў... Лежачы на стосе газэтаў у пустым віцебскім тэатры i гледзячы з падлогi на столь, я малiў свайго прадзеда, якi расьпiсаў сынагогу, падараваць майму пэндзлю хоць адзiную кроплю жыдоўскае сапраўднасьцi”.
(Ракіцкі: ) “Уласна, што з гэтага вынікае? Перадусім Шагал цалкам атаясамлівае сябе з тутэйшай традыцыяй, менавіта беларускага габрэйства?”
(Харэўскі: ) “Так. А па-другое, ён неаднаразова называў крыніцы свайго натхненьня, сярод якіх перадусім і праваслаўныя абразы і беларускае народнае мастацтва. У свой час на гэта зьвяртаў увагу і акадэмік Ліхачоў. Па-трэцяе — ягоныя сюжэты, у бальшыні зь якіх прэвалююць менавіта беларускія, віцебскія матывы. Гэтую настальгію па бацькаўшчыне ён пранёс праз усё жыцьцё... У яго ёсьць такі верш:
Ты крыўду маеш, мая краіна? Што ў бутлі вада, я перад табою адкрыты, Даўно ўжо, даўно ўжо ты кінула сына Ў чуж-чужыну, надзяліўшы тугою.
Несумненны ўнёсак Шагала ў разьвіцьцё мастацкага жыцьця Віцебску, арганізацыі там школы і стварэньня першага ў сьвеце музэю авангарднага мастацтва”.
(Ракіцкі: ) “Калі я вас дакладна зразумеў, дык вашая пазыцыя палягае на тым, што вызначальнай прыкметаю ў прыналежнасьці мастака да тае ці іншае нацыянальнае спадчыны ёсьць ягоная ўласная культурная традыцыя, у межах якой ён пачуваецца і якую ён працягвае. У гэтым сэнсе і Рушчыц, і Шагал, і шмат іншых творцаў, што нарадзіліся тут і працавалі — усё ж беларускія мастакі. А як быць з Дабужынскім, які нарадзіўся ў Ноўгарадзе, альбо з Малевічам, які нарадзіўся пад Кіевам? Кожнага зь іх лучаць зь Беларусьсю некалькі гадоў працы”.
(Харэўскі: ) “Вось жа гэтыя гады і ёсьць вызначальнымі! Неяк Адам Глёбус упікнуў мяне за тое, што я далучыў Дабужынскага да беларускага мастацтва. Маўляў, каб той дазнаўся, дык перакуліўся бы ў труне. Але гэта факт. Цытую газэту “Савецкая Беларусь” за 1933 год:
“У асобе Добужынскага ды ягонае творчасьці яскрава выяўляюцца рысы беларускага буржуазнага націоналізму і расейскага вялікадзяржаўнага шовінізму”.
Вось такі кактэйль! Пралетарскія крытыкі 1930-х гадоў угледжвалі ў Дабужынскім беларускага нацыяналіста, а мы сёньня баімся ўважаць яго за свайго мастака. Але ж нават пасьля таго, як пабыўшы ад 1919 да 1920 году дырэктарам мастцкай школы ў Віцебску, на эміграцыі, ён заставаўся і беларусам. Сябраваў зь дзеячамі беларускай эміграцыі ў Коўне. Ды, урэшце, аформіў “Гісторыю крыўскай кнігі” Ластоўскага, як і тузін іншых выданьняў. І дзе б ён пасьля ні жыў — у Літве, Нямеччыне, Францыі, ажно пакуль не памёр у Нью-Ёрку, ці можам яго адрываць ад нашае культурнае традыцыі?”
(Ракіцкі: ) “Мне падаецца, што найболей цяжкая сытуацыя з Казімерам Малевічам, які па-ранейшаму шалёна папулярны ва ўсім сьвеце. І сёньня вядзецца вострая барацьба за ягоную нацыянальна-культурную прыналежнасьць. Ваша пазыцыя?”
(Харэўскі: ) “Нам ведама, што радавы маёнтак ягоных бацькоў — Малева пад Нясьвіжам. Ведама, зь ягоных жа сьведчаньняў, што маці ягоная гаварыла па-польску, а бацька “папросту”. На моцны беларускі акцэнт Малевіча шмат хто зьвяртаў увагу. Сярод іншых — Надзея Хадасевіч, якая была ягонай вучаніцай у Смаленску і Віцебску, а затым падалася ў Францыю, дзе стала жонкай славутага мастака Фэрнана Лежэ, дый сама таго-сяго дамаглася ў мастацтве. Але самым важным для нас ёсьць віцебскі пэрыяд жыцьця і творчасьці Малевіча. Ён быў вызначальным і для яго. І для далейшай гісторыі мастацтва”.
(Ракіцкі: ) “І ўсё ж, наколькі важна сёньня зразумець нацыянальную прыналежнасьць тых мастакоў, якія заклалі асновы мастацтва Беларусі 20 стагодзьдзя?”
(Харэўскі: ) “Мы ведаем пра Гішпанію не па гішпанскіх спартоўцах, а ведаем Гішпанію па Пікаса і Сальвадору Далі. І нават нягледзячы на тое, што Пікаса бальшыню жыцьця пражыў у Францыі. Гішпанцы адмыслова падкрэсьліваюць, што нават жывучы ў Францыі, Пікаса заставаўся мастаком гішпанскай традыцыі і ўважаюць яго за свайго. Тое самае і з Ван Гогам, якога цалкам лічаць сваім галяндцы, хоць у Галяндыі ён мастаком не пасьпеў пабыць. Для нас гэтая справа прынцыповая: пра нас, пра беларускую нацыю будуць ведаць праз колькі дзясяткаў гадоў не праз нашых палітыкаў, а праз той унёсак, які зрабілі беларусы ва ўсясьветную культуру. І ў гэтым сэнсе фэномэн Віцебску — гэта велізарная эпоха ў нашай культуры, хоць і ахоплівае нейкі дзясятак гадоў”.
(Сяргей Харэўскі: ) “І ў тым ёсьць пэўны парадокс. Мы ведаем багата іншых прыкладаў у суседніх народаў, калі менавіта мастакі былі “будзіцелямі” народу — Матэйка, Чурлёніс, Эрдэлі ды іншыя. За ўсё 19 стагодзьдзе ніводзін з нашых мастакоў не азваўся сьвядомым беларусам. Адныя называлі сябе расейцамі, іншыя – палякамі. У лепшым выпадку называлі сябе літвінамі, як Напалеон Орда”.
(Ракіцкі: ) “Дык няўжо ніхто з мастакоў так і не азваўся як беларус?”
(Харэўскі: ) “Міхал Мікешын, славуты расейскі скульптар, родам са Смаленшчыны, неяк казаў Рэпіну ў цягніку, што ён “белорусс”. Больш за тое, Мікешын нават стварыў нізку “Беларускія малюнкі”, што зьмяшчаліся ў розных расейскіх выданьнях. Некаторыя зь іх маюць жартоўныя камэнтары на беларускай гаворцы. Але Мікешын, аўтар помніку “Тысячагодзьдзе Расеі” ўсё ж быў і застаецца мастаком з расейскай культурнай традыцыі. Для яго “беларускасьць” была адно рэгіяналізмам, месцам паходжаньня.
Але да ўласна нацыянальнае беларускае сьведамасьці было надта далёка. Толькі на першай нецэнзураванай выставе 1911 году, што была наладжаная ў Менску польскім культурным таварыствам “Оgnisko”, было паведамлена, што ў ёй бяруць удзел польскія, літоўскія, украінскія й беларускія мастакі”.
(Ракіцкі: ) “З польскімі, украінскімі дый літоўскімі мастакамі ўсё зразумела. А хто яны, беларускія мастакі?”
(Харэўскі: ) “Беларускімі лічыліся мастакі тутэйшага паходжаньня, сярод якіх былі габраі Якаў Кругер, Леў Альпяровіч, а таксама сьведамыя палякі Зянон Ленскі, Браніслаў Адамовіч, Фэрдынанд Рушчыц”.
(Ракіцкі: ) “Але ж мы прызвычаіліся лічыць Рушчыца “сваім”. Ён жа ўсё жыцьцё пражыў у Беларусі і ўзгадаваў цэлую генэрацыю беларускіх творцаў, чый лёс неаддзельны ад беларушчыны. Хіба ён быў такім ужо сьвядомым палякам?”
(Харэўскі: ) “Так. Ён вычуваў сябе цалкам у рэчышчы польскае культуры. Быў, праўда, пэўны час, калі ён быў завагаўся, у часе першае нямецкае акупацыі, пад уплывам Вацлава Іваноўскага і Івана Луцкевіча. Чытаў беларускую газэту “Гоман”. Шмат разважаў над лёсам Беларусі і ўласнай тоеснасьцю. Але ўжо напачатку 1918 году ён цалкам усьвядоміў сябе палякам. Дазволю прывесьці тут адну цытату зь ягонага дзёньніка. Гаворка вядзецца пра тое, як ён зь нямецкім афіцэрам прыглядаюць у фальварку Багданаў пакой пад школу:
“З орсткамэндантам аглядаем прызначаны для школы пакой. Ён карыстаецца з магчымасьці да доўгай размовы. Прызнае, што ўплыў бальшавіцкі то насамрэч атрута. Але як гавора пра беларусаў і пра тое, што наш люд каталіцкі, спалянізаваны, а што расейцаў у нас няма наогул, называючы тых “Grossrussen”, то для маіх вушэй гэта ўжо штосьці з грэцкае мовы. Кажа мне пра Вільню як сталіцу Літвы гістарычнай. Адраджэньне Літвы этнаграфічнай і Літвы гістарычнай таксама цяжка мне зразумець.
Адынец прынес апошні нумар “Гоману”. Прага да мора і ўтварэньня магутнай дзяржавы беларускай супольна з Курляндыяй. Беднай Расеі выракаюцца ўсе, перадусім зважаючы на ўплыў рэвалюцыі. Адынец кажа, што тымчасам настрой насельніцтва Вільні вельмі паважны”.
(Ракіцкі: ) “У чым жа ж была прычына таго, што беларускія мастакі, замест таго, каб стаць у авангардзе нацыянальнага адраджэньня, цураліся яго?”
(Харэўскі: ) “Вялізарную ролю ў дэнацыяналізацыі беларускіх мастакоў адыграла школа. То бок яе адсутнасьць. Для атрыманьня вышэйшае мастакоўскае адукацыі трэба было зьяжджаць далёка: у Пецярбург ці Маскву, альбо ў Кракаў. Той жа Рушчыц атрымаў фундамэнтальную адукацыю ў пецярбурскай Акадэміі мастацтваў. Зрэшты, як і бальшыня нашых мастакоў 19 стагодзьдзя.
Красамоўна тут, што, бадай, першым мастаком, які быў сьвядомым беларусам, быў самавук-аматар Казімер Кастравіцкі, вядомы Карусь Каганец, які да ўсяго быў і паэтам, і ўсім патроху займаўся на ніве беларушчыны. Хоць і ён пэўны час вучыўся спачатку ў Маскве, у скульптурнай клясе вучылішча жывапісу, плястыкі й дойлідзтва, а затым быў паступіўшы ў Пецярбурзе ў вучэльню ўжытковага мастацтва барона Штыгліца, аднак, з-за дрэннага здароўя змушаны быў кінуць свае мары й вярнуцца на радзіму. Такім чынам, прафэсійнай адукацыі Каганец не атрымаў. Але ў гэтым няма нічога заганнага. Каб атрымаў поўную адукацыю ў Расеі, то невядома, ці мелі б мы такога рупліўца на ніве адраджэньня.
Дарэчы тут сказаць, што найбольш яркі прадаўжальнік ягонай справы ў 20 стагодзьдзі быў Язэп Драздовіч, які таксама ня меў вышэйшай мастакоўскай адукацыі. Атрымліваецца, што найбольш яркія прадстаўнікі беларускае нацыянальнае школы ў мастацтве ўнікнулі грунтоўнае прафэсійнае адукацыі”.
(Ракіцкі: ) “Ці вынікае з гэтага, што беларусы ня могуць прыўлашчваць, уводзіць у свой культурны ўжытак тых мастакоў, што не азваліся нацыянальна сьвядомымі беларусамі? Як ім быць з Маркам Шагалам, Казімерам Малевічам ды іншымі тысячамі творцаў, што жылі тут і стваралі, але паводле нацыянальнасьці былі не беларусамі?”
(Харэўскі: ) “Прыкладам, расейцы пішуць, што Шагал — расейскі мастак, які жыў у Францыі, бальшыня заходніх даведнікаў падае яго як францускага мастака расейскага паходжаньня. Але перадусім Шагал сам уважаў сябе за жыда. Вось, напрыклад, цытата 1928 году з газэты “Ды iдышэ вэльт”, што выдавалася ў Лiтве. Дамо слова самому мастаку:
“Мой прадзед, мастак Сегал, якi паходзiў са Слуцку, расьпiсваў сынагогi. Выявы бальшыні з гэтых росьпiсаў дайшлi да нас і ведамыя мне толькi па здымках. Але ёсьць гэткі славуты росьпiс сынагогi ў Магiлёве, ці не з 1780-х гадоў... Па столi лятуць iльвы, грыфоны, аленi, конi, птушкi, гронкi вiнаграду ў эфiры мудрагелiстых арабэскаў... Лежачы на стосе газэтаў у пустым віцебскім тэатры i гледзячы з падлогi на столь, я малiў свайго прадзеда, якi расьпiсаў сынагогу, падараваць майму пэндзлю хоць адзiную кроплю жыдоўскае сапраўднасьцi”.
(Ракіцкі: ) “Уласна, што з гэтага вынікае? Перадусім Шагал цалкам атаясамлівае сябе з тутэйшай традыцыяй, менавіта беларускага габрэйства?”
(Харэўскі: ) “Так. А па-другое, ён неаднаразова называў крыніцы свайго натхненьня, сярод якіх перадусім і праваслаўныя абразы і беларускае народнае мастацтва. У свой час на гэта зьвяртаў увагу і акадэмік Ліхачоў. Па-трэцяе — ягоныя сюжэты, у бальшыні зь якіх прэвалююць менавіта беларускія, віцебскія матывы. Гэтую настальгію па бацькаўшчыне ён пранёс праз усё жыцьцё... У яго ёсьць такі верш:
Ты крыўду маеш, мая краіна? Што ў бутлі вада, я перад табою адкрыты, Даўно ўжо, даўно ўжо ты кінула сына Ў чуж-чужыну, надзяліўшы тугою.
Несумненны ўнёсак Шагала ў разьвіцьцё мастацкага жыцьця Віцебску, арганізацыі там школы і стварэньня першага ў сьвеце музэю авангарднага мастацтва”.
(Ракіцкі: ) “Калі я вас дакладна зразумеў, дык вашая пазыцыя палягае на тым, што вызначальнай прыкметаю ў прыналежнасьці мастака да тае ці іншае нацыянальнае спадчыны ёсьць ягоная ўласная культурная традыцыя, у межах якой ён пачуваецца і якую ён працягвае. У гэтым сэнсе і Рушчыц, і Шагал, і шмат іншых творцаў, што нарадзіліся тут і працавалі — усё ж беларускія мастакі. А як быць з Дабужынскім, які нарадзіўся ў Ноўгарадзе, альбо з Малевічам, які нарадзіўся пад Кіевам? Кожнага зь іх лучаць зь Беларусьсю некалькі гадоў працы”.
(Харэўскі: ) “Вось жа гэтыя гады і ёсьць вызначальнымі! Неяк Адам Глёбус упікнуў мяне за тое, што я далучыў Дабужынскага да беларускага мастацтва. Маўляў, каб той дазнаўся, дык перакуліўся бы ў труне. Але гэта факт. Цытую газэту “Савецкая Беларусь” за 1933 год:
“У асобе Добужынскага ды ягонае творчасьці яскрава выяўляюцца рысы беларускага буржуазнага націоналізму і расейскага вялікадзяржаўнага шовінізму”.
Вось такі кактэйль! Пралетарскія крытыкі 1930-х гадоў угледжвалі ў Дабужынскім беларускага нацыяналіста, а мы сёньня баімся ўважаць яго за свайго мастака. Але ж нават пасьля таго, як пабыўшы ад 1919 да 1920 году дырэктарам мастцкай школы ў Віцебску, на эміграцыі, ён заставаўся і беларусам. Сябраваў зь дзеячамі беларускай эміграцыі ў Коўне. Ды, урэшце, аформіў “Гісторыю крыўскай кнігі” Ластоўскага, як і тузін іншых выданьняў. І дзе б ён пасьля ні жыў — у Літве, Нямеччыне, Францыі, ажно пакуль не памёр у Нью-Ёрку, ці можам яго адрываць ад нашае культурнае традыцыі?”
(Ракіцкі: ) “Мне падаецца, што найболей цяжкая сытуацыя з Казімерам Малевічам, які па-ранейшаму шалёна папулярны ва ўсім сьвеце. І сёньня вядзецца вострая барацьба за ягоную нацыянальна-культурную прыналежнасьць. Ваша пазыцыя?”
(Харэўскі: ) “Нам ведама, што радавы маёнтак ягоных бацькоў — Малева пад Нясьвіжам. Ведама, зь ягоных жа сьведчаньняў, што маці ягоная гаварыла па-польску, а бацька “папросту”. На моцны беларускі акцэнт Малевіча шмат хто зьвяртаў увагу. Сярод іншых — Надзея Хадасевіч, якая была ягонай вучаніцай у Смаленску і Віцебску, а затым падалася ў Францыю, дзе стала жонкай славутага мастака Фэрнана Лежэ, дый сама таго-сяго дамаглася ў мастацтве. Але самым важным для нас ёсьць віцебскі пэрыяд жыцьця і творчасьці Малевіча. Ён быў вызначальным і для яго. І для далейшай гісторыі мастацтва”.
(Ракіцкі: ) “І ўсё ж, наколькі важна сёньня зразумець нацыянальную прыналежнасьць тых мастакоў, якія заклалі асновы мастацтва Беларусі 20 стагодзьдзя?”
(Харэўскі: ) “Мы ведаем пра Гішпанію не па гішпанскіх спартоўцах, а ведаем Гішпанію па Пікаса і Сальвадору Далі. І нават нягледзячы на тое, што Пікаса бальшыню жыцьця пражыў у Францыі. Гішпанцы адмыслова падкрэсьліваюць, што нават жывучы ў Францыі, Пікаса заставаўся мастаком гішпанскай традыцыі і ўважаюць яго за свайго. Тое самае і з Ван Гогам, якога цалкам лічаць сваім галяндцы, хоць у Галяндыі ён мастаком не пасьпеў пабыць. Для нас гэтая справа прынцыповая: пра нас, пра беларускую нацыю будуць ведаць праз колькі дзясяткаў гадоў не праз нашых палітыкаў, а праз той унёсак, які зрабілі беларусы ва ўсясьветную культуру. І ў гэтым сэнсе фэномэн Віцебску — гэта велізарная эпоха ў нашай культуры, хоць і ахоплівае нейкі дзясятак гадоў”.
