Выдавецтва “Беларуская энцыкляпэдыя” нядаўна выдала двухтомавік “Беларускі фальклёр”, куды ўвайшло больш за 3000 артыкулаў пра ўсе аспэкты народнага жыцьця беларусаў. У іх падрабязна разгледжаныя звычаі, абрады, песенная спадчына, шматлікія міталягічныя пэрсанажы. Спэцыялісты цьвердзяць, што падобнага выданьня ў іншых славянскіх краінах няма. Фальклярыстка Лія Салавей – адна з аўтараў гэтага ўнікальнага праекту.
(Міхась Скобла: ) “Спадарыня Лія, два тамы энцыкляпэдыі – гэта 1600 старонак. А што энцыкляпэдыя ўяўляе зь сябе паводле зьместу?”
(Лія Салавей: ) “Як і кожная энцыкляпэдыя, яна стараецца адлюстраваць усё тое фальклёрнае багацьце, якое мы маем, якое назьбіралася цягам стагодзьдзяў. 3000 артыкулаў – гэта вынік працы беларускіх фальклярыстаў ад пачатку зьбіральніцтва, ад пачатку 19 стагодзьдзя, ад часоў Адама Міцкевіча, Яна Чачота, Тышкевічаў. Энцыкляпэдыя рыхтавалася не адзін год. На самым пачатку, над складаньнем слоўніка тэрмінаў працаваў прафэсар Іван Цішчанка. Пазьней слоўнік дапрацоўваўся ў Інстытуце мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклёру. Супрацоўнікі гэтай установы і склалі касьцяк аўтарскага калектыву. Гэта дактары філялягічных навук Канстанцін Кабашнікаў, Анатоль Фядосік, Арсен Ліс, кандыдаты навук Галіна Пятроўская, Тацьцяна Валодзіна. Поплеч з філёлягамі працавалі этнамузыколягі Зінаіда Мажэйка, Тацьцяна Варфаламеева, Іна Назіна. Для ўсіх хапала працы, усе стараліся, як маглі”.
(Скобла: ) “Ці маюць падобныя выданьні нашы суседзі-славяне? Ці на фальклёр мы, беларусы, самыя багатыя?”
(Салавей: ) “Самавыхваляньне – ня вельмі добрая рыса. Але, трэба прызнаць, што, сапраўды, мы сярод славянскіх народаў займаем самае пачэснае месца. Вядома, вялікая Ўкраіна вельмі песенная, багатая на фальклёр, там многа адметных рэгіёнаў. Украінцы таксама, як і мы, выдавалі сэрыю “Народная творчасьць”, але энцыкляпэдыі, наколькі мне вядома, ня маюць. Расейцы пайшлі іншым шляхам: яны задумалі выдаць сваю найбольшую каштоўнасьць – быліны. І так выдаць, каб ніводзін варыянт не застаўся па-за ўвагай. Але фальклёрнай энцыкляпэдыі, дзе адбілася б душа народу, здаецца, ня маюць і яны”.
(Скобла: ) “У Беларусі каля 20 000 рэк, а ў нашым фальклёры згадваецца ўсё Дунай і Дунай… А дзе астатнія – Нёман, Прыпяць, Дняпро?”
(Салавей: ) “Дунай для беларусаў рака незвычайная, мітычная. Гэта рака ўспамінаў пра мінулы страчаны рай. Яна сакралізаваная, хоць і паходзіць ад рэальнай эўрапейскай ракі. Многія славяне так і засталіся на Дунаі. Скажам, сталіца Славакіі Братыслава стаіць на Дунаі. Сербскі Бялград таксама на Дунаі. Для балгараў Дунай – ледзь ня хатняя рака. Нават Украіна ў ніжнім цячэньні Дунаю мае выхад да яго берагоў”.
(Скобла: ) “Але ў Беларусі, нават калі агледзець этнаграфічныя беларускія землі, гідронім “Дунай” хіба не сустракаецца?”
(Салавей: ) “Сустракаецца. Ёсьць маленькія рэчкі, якія маюць назву Дунаёк, што значыць “маленькі Дунай”. Дунаёк некалі ўпадаў у Віцьбу – там, дзе пазьней узьнік Віцебск. У Быхаўскім раёне яшчэ нядаўна існаваў Дунаёк, шкада, калі пасьля мэліярацыі яго ня стала. Яшчэ адзін Дунаёк упадаў у Менку”.
(Скобла: ) “У Менску быў свой маленькі Дунай?”
(Салавей: ) “Быў. І гэта сьведчыць, што беларусам вельмі хацелася мець свой, хоць маленькі, Дунай. У беларускім фальклёры Дунай – гэта нешта надзвычай шматзначнае. Гэта і мяжа паміж сваім і чужым. Гэта і месца, дзе спакой і бясьпека, дзе адбываюцца ўсе рытуальныя дзеяньні. Гэта наогул месца, дзе дом, шчасьце, радасьць. Дунай у нас спалучаецца з горамі: “А там за Дунаем горы крутыя…” Да Дунаю ў беларусаў такое пяшчотнае стаўленьне, што здаецца: для беларусаў нічога даражэйшага на сьвеце няма! Я сабрала больш за тысячу картак зь песнямі пра Дунай”.
(Скобла: ) “Тысячу беларускіх песьняў пра Дунай?!”
(Салавей: ) “Пераважна беларускіх. Я не сьпявачка, але рызыкну адну з такіх песьняў згадаць:
Пушчу я паву па Дунаёчку, па Дунаёчку, А сама пайду па беражочку, па беражочку. А ці ня ўбачу таткаву хатку, таткаву хатку, А ці ня ўвіджу мамчын дварочак, мамчын дварочак, Мамчын дварочак, брата брылёчак, брата брылёчак, Брата брылёчак, сястрын вяночак, сястрын вяночак”.
(Скобла: ) “Мы пачулі, як беларусы сьпявалі пра раку сваёй мары – Дунай. Спадарыня Лія, адзін чалавек, які пры мне пагартаў адзін з тамоў энцыкляпэдыі, зьдзіўлена рэфлексаваў: “Цэлая кніга чарцей”. І сапраўды, нячысьцікаў рознага кшталту на яе старонках – безьліч. Само слова “Чорт” мае цэлы сынанімічны шэраг: Д’ябал, Люцыпар, Нячысты Дух, Сатон Д’ябальскі, Ліхі, Злы… А ёсьць жа яшчэ розныя Лядашцікі, Стрыгі, Трасцы, Хапуны і Хіхатуны… Чаму ў беларускім фальклёры дэманаў заўважна больш, чым прадстаўнікоў добрых сілаў?”
(Салавей: ) “Таму што беларусы ў душы засталіся язычнікамі. Яны ня выкінулі на сьметнік тых міталягічных істотаў, зь якімі жылі цягам стагодзьдзяў, нягледзячы на тое, што гэта не ўхвалялася афіцыйнай рэлігіяй – праваслаўем і каталіцтвам. Чарцей сапраўды шмат, але ня ўсе яны цалкам чэрці, часам яны – пэрсанажы амбівалетныя, боствы пэўных месцаў – Лесуны, Вадзянікі, Аржавенікі. Яны маглі ўчыніць зло, але гэтае зло пры больш блізкім разглядзе не такое ўжо непатрэбнае. Напрыклад, Лясун можа зьвесьці чалавека ў лесе. Гэта для чаго патрэбна было? А каб чалавек сябе асьцярожна ў лесе паводзіў, бо там сапраўды небясьпека таілася, вяліся дзікія зьвяры. І вось наяўнасьць ляснога духу была патрэбная. Маўляў, паводзь сябе прыстойна, на ўсё ёсьць гаспадар. А вазьміце Русалак. Гэта як бы пэрсаніфікаваная забарона: ня лезь у халодную ваду купацца, ня лезь у віры, гэта небясьпечна”.
(Скобла: ) “Бабуля Настуля казала мне, малому: “Не хадзі ў жыта, там жыве Галышка з жалезнымі цыцкамі, спаймае – жывым не адпусьціць”.
(Салавей: ) “Розныя былі істоты, і Галышкі, і Гагі. “Ня лезьце, дзеці, у жыта, нават па васількі, не чапайце, а то вас Гага схопіць!”
(Скобла: ) “Пералічаныя пэрсанажы – як бы выведнікі, шпегі, засланыя ў гэты сьвет з таго сьвету. Дзе два полюсы – Рай і Пекла. Але чамусьці Пекла ў нас больш апаэтызаванае. Чаму народ менш цікавіўся Раем?”
(Салавей: ) “Чаму ж, і пра Рай былі пэўныя ўяўленьні, і показкі хадзілі ўсякія. Пекла было патрэбнае больш зразумелым. Як у тым анекдоце: калі б давялося выбіраць паміж Пеклам і Раем, то чалавеку вельмі цяжка прыняць рашэньне – у Раі лепшы клімат, а ў Пекле цікавейшая кампанія. З другога боку, тут ёсьць пэўная філязофія. Нашы продкі мелі дуалістычны погляд на навакольны сьвет. Рай – гэта неба, яно высокае, аддаленае. А Пекла са сваімі пакутамі, зь непрыемнасьцямі – яно такое блізкае, зразумелае. Чалавек бачыў, як вывяргаюцца вульканы, бачыў, як магма разьліваецца па зямлі. Куды памясьціць благога чалавека? Туды, у агонь”.
(Скобла: ) “Беларускае “Пекла” нават гучыць больш застрашліва, чым расейскі “Ад” (ад грэцкага Аідэс, што азначае дух сьмерці). Гучаньнем словы адрозьніваюцца, а выглядам, працэсамі, што там адбываюцца. Ці Пекла па сваёй сутнасьці інтэрнацыянальнае?”
(Салавей: ) “Асаблівай розьніцы няма. І функцыянальна, і па дэталях усе пеклы блізкія”.
(Скобла: ) “Энцыкляпэдыя “Беларускі фальклёр” багата ілюстраваная. Ці не ўпершыню мы можам пабачыць, як выглядаюць тыя ці іншыя міталягічныя пэрсанажы. Чым кіраваліся мастакі пры стварэньні іх вобразаў – пра гэта я запытаўся ў мастацкага рэдактара Ўладзімера Вішнеўскага”.
(Уладзімер Вішнеўскі: ) “Адразу скажу, што лепшага мастака для фальклёрнай энцыкляпэдыі, чым Валерый Славук, папросту няма. Ён выдатна афармляў шматлікія кнігі беларускіх чарадзейных казак. Але тут была праблема: як яны мусілі выглядаць – усе гэтыя Жалезныя Чалавекі, Апіўні ды Вадзянікі? Ніякіх жа дапаможных карцінак няма, ніхто ж падобнымі сюжэтамі нідзе не займаўся. Таму спачатку фальклярыст Уладзімер Васілевіч апісаў усіх пэрсанажаў. А ўжо потым мастак Валеры Славук даваў волю сваёй фантазіі”.
(Скобла: ) “Уладзімер, я зьвярнуў увагу на ілюстрацыю да артыкулу “Апівень”. Па стале з чаркай і скваркай поўзае нейкая зялёная істота, падобная на маленькага дыназаўра. А за сталом, падалося, – знаёмыя людзі”.
(Вішнеўскі: ) “За сталом зь беларускімі стравамі сядзяць сябры Валерыя Славука, тры Ўладзімеры – Уладзімер Ягоўдзік, Уладзімер Савіч і Ўладзімер Вішнеўскі. Так ён нас увекавечыў з Апіўнем – істотай, якая спойвае гасьцей. Але мы не пазавалі, ён нас па памяці маляваў”.
(Скобла: ) “Што беларуская міталёгія надзвычай багатая, пераканаецца кожны, хто возьме ў рукі энцыкляпэдыю. Але мяне насьцярожылі некаторыя яе героі – Канёк-Гарбунёк, Зьмей Гарыныч, Царэўна Несьмяяна. Неяк з маленства запомнілася, што яны прыйшлі да нас з расейскіх казак. Ці я памыляюся?”
(Салавей: ) “Калі быць дакладным, то трэба адразу сказаць, што казачныя сюжэты вандроўныя. Амаль усе. І згаданыя вамі – яны зусім не расейскія. Скажам, сюжэты пра Канька-Гарбунька запісваліся ў Беларусі і Федароўскім, і Карловічам, і Раманавым. Так здаецца, бо проста мы расейскую культуру ведаем добра, хоць падобнай цікавасьці да нас з боку расейцаў няма. Нездарма кажуць: калі глядзець зь Беларусі, то Масква – рукой падаць, а з Масквы Беларусь так далёка, што не відаць”.
(Скобла: ) “А якія мітычныя істоты – выключна беларускія? Ці ёсьць такія?”
(Салавей: ) “Ёсьць, хоць сустракаюцца надзвычай рэдка. На сваёй малой радзіме, на Мядзельшчыне, я запісала вельмі цікавы сюжэт пра Хута. Хут – падобны на Дамавіка, але блізкі і да Русалкі. Ён зьяўляўся на сядзібе, дзе паміралі няхрышчаныя дзеці. Жыла сям’я, дзе былі дзеўкі, якія паводзілі сябе ня лепшым чынам, гулялі і пазбаўляліся ад пазашлюбных дзетак, хавалі іх няхрышчанымі. І вось на такой сядзібе заводзіўся Хут. Ён служыў гаспадару верай і праўдай, прыносіў у хату ўсякае дабро і грошы. Але здаралася так, што гаспадар крыўдзіў Хута, не частаваў яго, не прыносіў яму на гарышча яешню. І тады Хут мог спаліць сядзібу. Прычым гарэла яна сьвечкай, пажар не распаўсюджваўся на другія будынкі. Так што Хут – ён наш, беларускі пэрсанаж. Падобныя сюжэты ў нашых суседзяў ёсьць, але такога афармленьня няма нідзе”.
(Скобла: ) “Адзін з найбольш вядомых і распрацаваных мітаў у беларускім фальклёры – гэта міт пра Ваўкалака. Згадваецца яшчэ “Слова пра паход Ігара”, у якім князь Усяслаў Чарадзей “рыскаў воўкам да Тмутаракані”. Там да Ваўкалака стаўленьне станоўчае. А вось у Янкі Купалы Ваўкалак – цалкам адмоўны пэрсанаж, паколькі “ня кеміць ні крыўды, ні жалю, ні наспаў магільных, ні пліт”. Чаму да Ваўкалака такія дваякія адносіны?”
(Салавей: ) “Янка Купала хацеў паказаць пярэваратняў – людзей, якія не памяталі радзімы. Тут фальклёр ні пры чым. Гэта проста такі іншасказальны прыём. А людзі сапраўды шкадавалі Ваўкалака. І былі вядомыя рытуальныя дзеяньні, з дапамогай якіх можна Ваўкалаку вярнуць чалавечае аблічча. Напрыклад, знайсьці стручок зь дзевяцьцю гарошынамі і кінуць на Ваўкалака. Ці кінуць на яго ручніком, альбо абрусам. Як узьнік Ваўкалак? На чалавека, які не трымаецца звычаяў, маральных нормаў, і сёньня часам кажуць: “Ён у воўчую скуру ўшыўся”. Гэта ўсё зьвязана зь людзьмі, якія альбо набывалі статус адшчапенцаў, альбо нейкі праклён на іх клаўся. Калі падобнае існавала ва ўяўленьнях, то падалося, што можна й фізычна гэта зрабіць. Хоць і складаная была “працэдура”: трэба было куляцца праз асінавы пень, праз настаўленыя ўверх лёзамі нажы. Я думаю, узьнікненьне міту пра Ваўкалака зьвязана яшчэ са старымі, абясьсіленымі ваўкамі, якія не маглі здабываць ежу. Напрыклад, чалавек арэ, паклаў торбачку зь ежаю на мяжы. А прыйшоў стары воўк і забраў. І людзі кажуць: гэта ня воўк, гэта ваўкалак, ён ня ловіць зайцоў ці авечак, а стараецца скарынку хлеба зьесьці”.
(Скобла: ) “Вы – знаўца замоваў і праклёнаў. Праклінаць давайце нікога ня будзем. А вось якую замову вы маглі б успомніць, каб ня зводзіўся на зямлі род беларускі?”
(Салавей: ) “Нашы продкі зьвярталіся да добрых сілаў прыроды гэтак: “Зарыца мая ясная, дзянёчак мой сьветлы, ручаёк мой халодны, ветрык мой сьвежы, дапамажыце мне, здыміце зь мяне тугу, што сэрца мне крышыць; здыміце зь мяне боль, што галоўку мучыць. Дайце мне здаровейка.” Няхай нам дапамагаюць магутныя сілы прыроды”.
(Міхась Скобла: ) “Спадарыня Лія, два тамы энцыкляпэдыі – гэта 1600 старонак. А што энцыкляпэдыя ўяўляе зь сябе паводле зьместу?”
(Лія Салавей: ) “Як і кожная энцыкляпэдыя, яна стараецца адлюстраваць усё тое фальклёрнае багацьце, якое мы маем, якое назьбіралася цягам стагодзьдзяў. 3000 артыкулаў – гэта вынік працы беларускіх фальклярыстаў ад пачатку зьбіральніцтва, ад пачатку 19 стагодзьдзя, ад часоў Адама Міцкевіча, Яна Чачота, Тышкевічаў. Энцыкляпэдыя рыхтавалася не адзін год. На самым пачатку, над складаньнем слоўніка тэрмінаў працаваў прафэсар Іван Цішчанка. Пазьней слоўнік дапрацоўваўся ў Інстытуце мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклёру. Супрацоўнікі гэтай установы і склалі касьцяк аўтарскага калектыву. Гэта дактары філялягічных навук Канстанцін Кабашнікаў, Анатоль Фядосік, Арсен Ліс, кандыдаты навук Галіна Пятроўская, Тацьцяна Валодзіна. Поплеч з філёлягамі працавалі этнамузыколягі Зінаіда Мажэйка, Тацьцяна Варфаламеева, Іна Назіна. Для ўсіх хапала працы, усе стараліся, як маглі”.
(Скобла: ) “Ці маюць падобныя выданьні нашы суседзі-славяне? Ці на фальклёр мы, беларусы, самыя багатыя?”
(Салавей: ) “Самавыхваляньне – ня вельмі добрая рыса. Але, трэба прызнаць, што, сапраўды, мы сярод славянскіх народаў займаем самае пачэснае месца. Вядома, вялікая Ўкраіна вельмі песенная, багатая на фальклёр, там многа адметных рэгіёнаў. Украінцы таксама, як і мы, выдавалі сэрыю “Народная творчасьць”, але энцыкляпэдыі, наколькі мне вядома, ня маюць. Расейцы пайшлі іншым шляхам: яны задумалі выдаць сваю найбольшую каштоўнасьць – быліны. І так выдаць, каб ніводзін варыянт не застаўся па-за ўвагай. Але фальклёрнай энцыкляпэдыі, дзе адбілася б душа народу, здаецца, ня маюць і яны”.
(Скобла: ) “У Беларусі каля 20 000 рэк, а ў нашым фальклёры згадваецца ўсё Дунай і Дунай… А дзе астатнія – Нёман, Прыпяць, Дняпро?”
(Салавей: ) “Дунай для беларусаў рака незвычайная, мітычная. Гэта рака ўспамінаў пра мінулы страчаны рай. Яна сакралізаваная, хоць і паходзіць ад рэальнай эўрапейскай ракі. Многія славяне так і засталіся на Дунаі. Скажам, сталіца Славакіі Братыслава стаіць на Дунаі. Сербскі Бялград таксама на Дунаі. Для балгараў Дунай – ледзь ня хатняя рака. Нават Украіна ў ніжнім цячэньні Дунаю мае выхад да яго берагоў”.
(Скобла: ) “Але ў Беларусі, нават калі агледзець этнаграфічныя беларускія землі, гідронім “Дунай” хіба не сустракаецца?”
(Салавей: ) “Сустракаецца. Ёсьць маленькія рэчкі, якія маюць назву Дунаёк, што значыць “маленькі Дунай”. Дунаёк некалі ўпадаў у Віцьбу – там, дзе пазьней узьнік Віцебск. У Быхаўскім раёне яшчэ нядаўна існаваў Дунаёк, шкада, калі пасьля мэліярацыі яго ня стала. Яшчэ адзін Дунаёк упадаў у Менку”.
(Скобла: ) “У Менску быў свой маленькі Дунай?”
(Салавей: ) “Быў. І гэта сьведчыць, што беларусам вельмі хацелася мець свой, хоць маленькі, Дунай. У беларускім фальклёры Дунай – гэта нешта надзвычай шматзначнае. Гэта і мяжа паміж сваім і чужым. Гэта і месца, дзе спакой і бясьпека, дзе адбываюцца ўсе рытуальныя дзеяньні. Гэта наогул месца, дзе дом, шчасьце, радасьць. Дунай у нас спалучаецца з горамі: “А там за Дунаем горы крутыя…” Да Дунаю ў беларусаў такое пяшчотнае стаўленьне, што здаецца: для беларусаў нічога даражэйшага на сьвеце няма! Я сабрала больш за тысячу картак зь песнямі пра Дунай”.
(Скобла: ) “Тысячу беларускіх песьняў пра Дунай?!”
(Салавей: ) “Пераважна беларускіх. Я не сьпявачка, але рызыкну адну з такіх песьняў згадаць:
Пушчу я паву па Дунаёчку, па Дунаёчку, А сама пайду па беражочку, па беражочку. А ці ня ўбачу таткаву хатку, таткаву хатку, А ці ня ўвіджу мамчын дварочак, мамчын дварочак, Мамчын дварочак, брата брылёчак, брата брылёчак, Брата брылёчак, сястрын вяночак, сястрын вяночак”.
(Скобла: ) “Мы пачулі, як беларусы сьпявалі пра раку сваёй мары – Дунай. Спадарыня Лія, адзін чалавек, які пры мне пагартаў адзін з тамоў энцыкляпэдыі, зьдзіўлена рэфлексаваў: “Цэлая кніга чарцей”. І сапраўды, нячысьцікаў рознага кшталту на яе старонках – безьліч. Само слова “Чорт” мае цэлы сынанімічны шэраг: Д’ябал, Люцыпар, Нячысты Дух, Сатон Д’ябальскі, Ліхі, Злы… А ёсьць жа яшчэ розныя Лядашцікі, Стрыгі, Трасцы, Хапуны і Хіхатуны… Чаму ў беларускім фальклёры дэманаў заўважна больш, чым прадстаўнікоў добрых сілаў?”
(Салавей: ) “Таму што беларусы ў душы засталіся язычнікамі. Яны ня выкінулі на сьметнік тых міталягічных істотаў, зь якімі жылі цягам стагодзьдзяў, нягледзячы на тое, што гэта не ўхвалялася афіцыйнай рэлігіяй – праваслаўем і каталіцтвам. Чарцей сапраўды шмат, але ня ўсе яны цалкам чэрці, часам яны – пэрсанажы амбівалетныя, боствы пэўных месцаў – Лесуны, Вадзянікі, Аржавенікі. Яны маглі ўчыніць зло, але гэтае зло пры больш блізкім разглядзе не такое ўжо непатрэбнае. Напрыклад, Лясун можа зьвесьці чалавека ў лесе. Гэта для чаго патрэбна было? А каб чалавек сябе асьцярожна ў лесе паводзіў, бо там сапраўды небясьпека таілася, вяліся дзікія зьвяры. І вось наяўнасьць ляснога духу была патрэбная. Маўляў, паводзь сябе прыстойна, на ўсё ёсьць гаспадар. А вазьміце Русалак. Гэта як бы пэрсаніфікаваная забарона: ня лезь у халодную ваду купацца, ня лезь у віры, гэта небясьпечна”.
(Скобла: ) “Бабуля Настуля казала мне, малому: “Не хадзі ў жыта, там жыве Галышка з жалезнымі цыцкамі, спаймае – жывым не адпусьціць”.
(Салавей: ) “Розныя былі істоты, і Галышкі, і Гагі. “Ня лезьце, дзеці, у жыта, нават па васількі, не чапайце, а то вас Гага схопіць!”
(Скобла: ) “Пералічаныя пэрсанажы – як бы выведнікі, шпегі, засланыя ў гэты сьвет з таго сьвету. Дзе два полюсы – Рай і Пекла. Але чамусьці Пекла ў нас больш апаэтызаванае. Чаму народ менш цікавіўся Раем?”
(Салавей: ) “Чаму ж, і пра Рай былі пэўныя ўяўленьні, і показкі хадзілі ўсякія. Пекла было патрэбнае больш зразумелым. Як у тым анекдоце: калі б давялося выбіраць паміж Пеклам і Раем, то чалавеку вельмі цяжка прыняць рашэньне – у Раі лепшы клімат, а ў Пекле цікавейшая кампанія. З другога боку, тут ёсьць пэўная філязофія. Нашы продкі мелі дуалістычны погляд на навакольны сьвет. Рай – гэта неба, яно высокае, аддаленае. А Пекла са сваімі пакутамі, зь непрыемнасьцямі – яно такое блізкае, зразумелае. Чалавек бачыў, як вывяргаюцца вульканы, бачыў, як магма разьліваецца па зямлі. Куды памясьціць благога чалавека? Туды, у агонь”.
(Скобла: ) “Беларускае “Пекла” нават гучыць больш застрашліва, чым расейскі “Ад” (ад грэцкага Аідэс, што азначае дух сьмерці). Гучаньнем словы адрозьніваюцца, а выглядам, працэсамі, што там адбываюцца. Ці Пекла па сваёй сутнасьці інтэрнацыянальнае?”
(Салавей: ) “Асаблівай розьніцы няма. І функцыянальна, і па дэталях усе пеклы блізкія”.
(Скобла: ) “Энцыкляпэдыя “Беларускі фальклёр” багата ілюстраваная. Ці не ўпершыню мы можам пабачыць, як выглядаюць тыя ці іншыя міталягічныя пэрсанажы. Чым кіраваліся мастакі пры стварэньні іх вобразаў – пра гэта я запытаўся ў мастацкага рэдактара Ўладзімера Вішнеўскага”.
(Уладзімер Вішнеўскі: ) “Адразу скажу, што лепшага мастака для фальклёрнай энцыкляпэдыі, чым Валерый Славук, папросту няма. Ён выдатна афармляў шматлікія кнігі беларускіх чарадзейных казак. Але тут была праблема: як яны мусілі выглядаць – усе гэтыя Жалезныя Чалавекі, Апіўні ды Вадзянікі? Ніякіх жа дапаможных карцінак няма, ніхто ж падобнымі сюжэтамі нідзе не займаўся. Таму спачатку фальклярыст Уладзімер Васілевіч апісаў усіх пэрсанажаў. А ўжо потым мастак Валеры Славук даваў волю сваёй фантазіі”.
(Скобла: ) “Уладзімер, я зьвярнуў увагу на ілюстрацыю да артыкулу “Апівень”. Па стале з чаркай і скваркай поўзае нейкая зялёная істота, падобная на маленькага дыназаўра. А за сталом, падалося, – знаёмыя людзі”.
(Вішнеўскі: ) “За сталом зь беларускімі стравамі сядзяць сябры Валерыя Славука, тры Ўладзімеры – Уладзімер Ягоўдзік, Уладзімер Савіч і Ўладзімер Вішнеўскі. Так ён нас увекавечыў з Апіўнем – істотай, якая спойвае гасьцей. Але мы не пазавалі, ён нас па памяці маляваў”.
(Скобла: ) “Што беларуская міталёгія надзвычай багатая, пераканаецца кожны, хто возьме ў рукі энцыкляпэдыю. Але мяне насьцярожылі некаторыя яе героі – Канёк-Гарбунёк, Зьмей Гарыныч, Царэўна Несьмяяна. Неяк з маленства запомнілася, што яны прыйшлі да нас з расейскіх казак. Ці я памыляюся?”
(Салавей: ) “Калі быць дакладным, то трэба адразу сказаць, што казачныя сюжэты вандроўныя. Амаль усе. І згаданыя вамі – яны зусім не расейскія. Скажам, сюжэты пра Канька-Гарбунька запісваліся ў Беларусі і Федароўскім, і Карловічам, і Раманавым. Так здаецца, бо проста мы расейскую культуру ведаем добра, хоць падобнай цікавасьці да нас з боку расейцаў няма. Нездарма кажуць: калі глядзець зь Беларусі, то Масква – рукой падаць, а з Масквы Беларусь так далёка, што не відаць”.
(Скобла: ) “А якія мітычныя істоты – выключна беларускія? Ці ёсьць такія?”
(Салавей: ) “Ёсьць, хоць сустракаюцца надзвычай рэдка. На сваёй малой радзіме, на Мядзельшчыне, я запісала вельмі цікавы сюжэт пра Хута. Хут – падобны на Дамавіка, але блізкі і да Русалкі. Ён зьяўляўся на сядзібе, дзе паміралі няхрышчаныя дзеці. Жыла сям’я, дзе былі дзеўкі, якія паводзілі сябе ня лепшым чынам, гулялі і пазбаўляліся ад пазашлюбных дзетак, хавалі іх няхрышчанымі. І вось на такой сядзібе заводзіўся Хут. Ён служыў гаспадару верай і праўдай, прыносіў у хату ўсякае дабро і грошы. Але здаралася так, што гаспадар крыўдзіў Хута, не частаваў яго, не прыносіў яму на гарышча яешню. І тады Хут мог спаліць сядзібу. Прычым гарэла яна сьвечкай, пажар не распаўсюджваўся на другія будынкі. Так што Хут – ён наш, беларускі пэрсанаж. Падобныя сюжэты ў нашых суседзяў ёсьць, але такога афармленьня няма нідзе”.
(Скобла: ) “Адзін з найбольш вядомых і распрацаваных мітаў у беларускім фальклёры – гэта міт пра Ваўкалака. Згадваецца яшчэ “Слова пра паход Ігара”, у якім князь Усяслаў Чарадзей “рыскаў воўкам да Тмутаракані”. Там да Ваўкалака стаўленьне станоўчае. А вось у Янкі Купалы Ваўкалак – цалкам адмоўны пэрсанаж, паколькі “ня кеміць ні крыўды, ні жалю, ні наспаў магільных, ні пліт”. Чаму да Ваўкалака такія дваякія адносіны?”
(Салавей: ) “Янка Купала хацеў паказаць пярэваратняў – людзей, якія не памяталі радзімы. Тут фальклёр ні пры чым. Гэта проста такі іншасказальны прыём. А людзі сапраўды шкадавалі Ваўкалака. І былі вядомыя рытуальныя дзеяньні, з дапамогай якіх можна Ваўкалаку вярнуць чалавечае аблічча. Напрыклад, знайсьці стручок зь дзевяцьцю гарошынамі і кінуць на Ваўкалака. Ці кінуць на яго ручніком, альбо абрусам. Як узьнік Ваўкалак? На чалавека, які не трымаецца звычаяў, маральных нормаў, і сёньня часам кажуць: “Ён у воўчую скуру ўшыўся”. Гэта ўсё зьвязана зь людзьмі, якія альбо набывалі статус адшчапенцаў, альбо нейкі праклён на іх клаўся. Калі падобнае існавала ва ўяўленьнях, то падалося, што можна й фізычна гэта зрабіць. Хоць і складаная была “працэдура”: трэба было куляцца праз асінавы пень, праз настаўленыя ўверх лёзамі нажы. Я думаю, узьнікненьне міту пра Ваўкалака зьвязана яшчэ са старымі, абясьсіленымі ваўкамі, якія не маглі здабываць ежу. Напрыклад, чалавек арэ, паклаў торбачку зь ежаю на мяжы. А прыйшоў стары воўк і забраў. І людзі кажуць: гэта ня воўк, гэта ваўкалак, ён ня ловіць зайцоў ці авечак, а стараецца скарынку хлеба зьесьці”.
(Скобла: ) “Вы – знаўца замоваў і праклёнаў. Праклінаць давайце нікога ня будзем. А вось якую замову вы маглі б успомніць, каб ня зводзіўся на зямлі род беларускі?”
(Салавей: ) “Нашы продкі зьвярталіся да добрых сілаў прыроды гэтак: “Зарыца мая ясная, дзянёчак мой сьветлы, ручаёк мой халодны, ветрык мой сьвежы, дапамажыце мне, здыміце зь мяне тугу, што сэрца мне крышыць; здыміце зь мяне боль, што галоўку мучыць. Дайце мне здаровейка.” Няхай нам дапамагаюць магутныя сілы прыроды”.
