“Актывіст прыходу Кірылы Тураўскага ў Брукліне, які належыць да Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы, Мікалай Сагановіч расказаў такую цікавую гісторыю:
У мінулым, ці пазамінулым годзе парафіяне іншага прыходу, прыходу сьв. Эўфрасіньні Полацкай, што ў Саўт-Рывэры (прыход знаходзіцца ў юрысдыкцыі канстантынопальскага (г.зн. грэцкага, усясьветнага патрыярха), зьвярнуліся з мэмарандумам да нейкага амэрыканскага чыноўніка. Чыноўнік доўга ня мог уцяміць, хто да яго зьвяртаецца. На шапцы ліста стаяла: Belarussian Greek Orthodox Church.
Чыноўнік той разважаў так: беларусаў ведаю, грэкаў -- ведаю, а хто такія беларускія грэкі? Калі гэтыя дзьве дзяржавы нават не мяжуюць і знаходзяцца ў розных баках Эўропы?
Урэшце яму патлумачылі, што мова пра беларускіх праваслаўных, якія падпарадкоўваюцца грэцкаму (канстантынопальскаму) патрыярху”.
Вячаслаў Ракіцкі: “У праскай студыі без бар’ераў мы гутарым зь гісторыкам Алегам Гардзіенкам.
Чаму, калі гаворка ідзе пра беларускае замежжа, так часта блытаецца нацыянальная прыналежнасьць з рэлігійнай?”
Алег Гардзіенка: “Таму што, не зважаючы на юрысдыкцыю – канстантынопальскую ці аўтакефальную, праваслаўная беларуская царква на эміграцыі стала кансалідуючым падмуркам для нашай дыяспары.
Большасьць эмігрантаў былі сялянамі. Гэта значыць, для іх вырашальнай была хутчэй рэлігійная прыналежнасьць, чым нацыянальная. І паколькі праваслаўе для каталіцкага ці пратэстанцкага Захаду было нечым унікальным, менавіта яно спрыяла самаідэнтыфікацыі беларусаў ды захаваньню іх як асобнай групы. Сярод беларусаў на эміграцыі праваслаўныя складалі недзе 80-85% адсоткаў. І таму ў любым больш-менш важным беларускім асяродку (у ЗША і Англіі, Канадзе і Аўстраліі, Аргентыне і Бэльгіі), нашы суайчыньнікі імкнуліся найперш (або паралельна з грамадзкай арганізацыяй) пабудаваць беларускую царкву ці заснаваць парафію”.
Ракіцкі: “А ў замежжы -- дзе і калі - - была пабудавана першая беларуская царква?”
Гардзіенка: “Пабудаваная беларусамі, ці ў назьве якой было слова “беларуская”?
Ракіцкі: “У абодвух выпадках”.
Гардзіенка: “Беларусы пабудавалі ў Саўт-Рывэры ў 1905 годзе праваслаўную царкву сьвятых Пятра і Раўла. Але яна адносілася да юрысдыкцыі расейскай праваслаўнай царквы. У 1943 годзе таксама ў Танзаніі беларусы пабудавалі царкву. Самі цягалі камяні. Гэта былі эмігранты зь ліку цывільных, што пакінулі Беларусь разам з арміяй Андэрса. Але яны адносідіся да польскай аўтакефальнай праваслаўнай царквы. А ўласна першая беларуская царква, і паводле формы, паводле зьместу, на эміграцыі была пабудавана ў нямецкім Рэгенсбургу (Баварыя) у 1945 годзе айцом Мікалаем Лапіцкім.
Ракіцкі: “Чаму беларуская праваслаўная царква на чужыне ня стала маналітнай?”
Гардзіенка: “Яна мела шанец такой быць, каб не фатальны крок герархаў Беларускай праваслаўнай аўтакефальнай царквы, зроблены імі ў 1945 годзе, калі яны вырашылі перайсьці ў лона расейскай праваслаўнай замежнай царквы”.
Ракіцкі: “Як паставіліся да гэтага нацыянальна арыентаваныя беларусы, якія пераважна і склалі пасьляваенную хвалю эміграцыі?
Гардзіенка: Для іх гэта быў шок. Яны (грамадзкія дзеячы, інтэлігенцыя) расцанілі крок герархаў БАПЦ (Панцеляймона, Філафея, Венядзікта, Апанаса), як самую сапраўдную здраду. У траўні 1946 годзе ў Заходняй Нямеччыне прайшоў Зьезд праваслаўных беларусаў. У ім удзельнічалі каля 65 чалавек – сьмятанка беларускай грамадзкасьці ў замежжы. Яны закліналі сьвятароў, станавіліся перад імі на калені, каб тыя не пераходзілі пад юрысдыкцыю расейскай царквы. Нічога не дапамагло. Наступныя два-тры гады, пакуль яны сядзелі ў нямецкіх лягерах, былі гадамі настойлівых пошукаў выйсьця з сытуацыі. Інтэлектуальная эліта разумела, што калі беларусы – звычайныя вернікі – далучацца да расейскай праваслаўнай замежнай царквы, дык праз пару дзесяцігодзьдзяў ад тых самых беларусаў застануцца хіба толькі беларускія прозьвішчы”.
Ракіцкі: “Якія варыянты былі ў, як вы кажаце, нацыянальнай інтэлектуальнай эліты?”
Гардзіенка: “Спачатку рабілі захады, каб беларускую аўтакефальную царкву ачоліў мітрапаліт Аляксандар Іназемцаў. Ён належаў да польскай аўтакефальнай царквы, але ён трагічна загінуў у 1948 годзе. Якраз у гэты час аформіліся два палітычныя лягеры: прыхільнікаў Рады БНР (Міколы Абрамчыка) і БЦР (Радаслава Астроўскага). Першыя лічылі, што трэба фарсіраваць працэс вяртаньня да аўтакефаліі. А паколькі не засталося сваіх япіскапаў, прапаноўваліся два шляхі: “пазычыць” япіскапа ва ўкраінцаў і выхаваць свайго япіскапа. З украінцамі дамовіліся. Украінская аўтакефальная праваслаўная царква пагадзілася аддаць беларусам япіскапа Сяргея Ахатэнку. У чэрвені 1948 году ў Канстанцы (Паўднёвая Нямеччына) прайшоў сабор Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы, на якім была адноўлена БАПЦ, якую часова ўзначаліў Сяргей Ахатэнка. Таксама быў пастрыжаны ў манахі грамадзкі дзеяч, адзін зь лідэраў Рады БНР Уладзімер Тамашчык, які вырашыў зьвязаць будучае жыцьцё з царквой. Праз некаторы час Тамашчык быў узьведзены ў сан япіскапа пад імем Васіля”.
Ракіцкі: “Па-сутнасьці гэта быў шлях зьліцьця рэлігіі і палітыкі. Ці ня так?”
Гардзіенка: “Так. Менавіта таму прыхільнікі БЦР не пагадзіліся з такім мэханізмам аднаўленьня аўтакефаліі. Яны лічылі, што нельга сюды ўмешваць палітыку. І пайшлі сваім шляхам. Напачатку яны некаторы час беспасьпяхова спрабавалі пераканаць япіскапаў БАПЦ адумацца і вярнуцца з расейскай царквы да беларусаў. За што, дарэчы, і атрымалі несправядлівую мянушку “зарубежнікі”. Пасьля таго, як гэтыя спробы вяртаньня япіскапаў скончыліся нічым, было вырашана зьвярнуцца (ужо пасьля пераезду ў Амэрыку) да экзарха Канстантынопальскага патрыярха. Навошта? Беларуская царква да 15 стагодзьдзя падпарадкоўвалася Канстантынопалю, і цяпер ад яго атрымала аўтакефалію. Падпарадкаваньне канстантынопальскаму (усясьветнаму) патрыярху азначала тую самую аўтакефалію. Канстантынопальскі патрыярх амаль ня меў улады ў сьвецкай Турэччыне, і ягоная ўлада была сымбалічнай. Таму падпарадкаваньне Канстантынопалю мела з аднаго боку сымбалічны характар, з другога – было досыць аўтарытэтнай рэччу. Сваю царкву яны называлі кананічнай”.
Ракіцкі: “Такім чынам, паралельна з палітычным расколам у канцы 1940-х – пачатку 1950-х на эміграцыі аформіўся царкоўны раскол?”
Гардзіенка: “Можна сказаць і так. У 1958 годзе на эміграцыі ўзьнікла яшчэ адна аўтакефальная царква – у Чыкага. Быў высьвечаны архімандрыт Уладзімер Фінькоўскі. І таксама ўзначаліў царкву дэ факта Грыгоры Агяйчук, які належаў да іншага крыла ўкраінскай аўтакефальнай праваслаўнай царквы. Украінцы дапамаглі беларусам стварыць яшчэ адну царкву. І яна ў Чыкага пэўны час праіснавала, пакуль ня выжылі Фінькоўскага з Чыкага, не вярнулі яго ў Францыю”.
Ракіцкі: “У прынцыповым пляне, ці была нейкая розьніца паміж гэтымі праваслаўнымі цэрквамі?”
Гардзіенка: “БАПЦ і прыходы Беларускай кананічнай царквы мала чым розьніліся адзін ад другога. І тыя, і другія гуртавалі вакол сябе беларусаў і мелі больш людзкіх рэсурсаў, чым грамадзкія арганізацыі. Часам той ці іншы беларус не ўваходзіў ў ніводную з арганізацыяў, але быў актывістам той ці іншай парафіі і пачуваўся беларусам. Менавіта вакол парафіяў і кіпела грамадзкае жыцьцё, парафіі былі цэнтрамі беларускага руху”.
Ракіцкі: “Які лёс напаткаў бы беларускі рух у замежжы, калі б не была такой моцнай праваслаўная царква? Ці быў бы ён магчымы без царквы?”
Гардзіенка: “Беларусы былі вельмі рэлігійнымі. Яны прыходзілі ў царкву, дзе пасьля набажэнстваў часта наладжвалі сходы беларускія нацыянальныя грамадзкія арганізацыі. І калі сход проста склікаць у дзень, калі службы не было, дык сабраць людзей было б цяжэй. Царква штучна падтрымлівала грамадзкае жыцьцё. Увогуле прыходы беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы аказваліся больш жыцьцяздольнымі, чым грамадзкія арганізацыі”.
Ракіцкі: “Беларусы ж ня толькі праваслаўныя, другая традыцыйная канфэсія – каталіцызм. Ці стварылі беларускія каталікі свае царкоўныя структуры ў замежжы?”
Гардзіенка: “Тут мы можам казаць пра горад Лёндан, пра беларускую грэка-каталіцкую царкву сьвятых Пятра і Паўла, якую стварыў айцец Часлаў Сіповіч. У Амэрыцы, дзе найболей было беларусаў-каталікоў, стварыць сваю царкву яны не змаглі. Па першае, іх было значна меней, каля 10-15% ад усёй эміграцыі. Натуральна, яны болей расьцярушаныя”.
Ракіцкі: “І ўсё ж, ці маглі б існаваць і беларуская праваслаўная царква, і беларускі грамадзкі рух у чужыне, калі б не было канкрэтных апантаных асобаў – арганізатараў і духоўнай, і нацыянальнай справы?”
Гардзіенка: “Усё залежыць менавіта ад асобаў. Вернемся да прыкладу той жа Англіі. Каб не было айцоў Часлава Сіповіча, Льва Гарошкі, цяпер Аляксандра Надсана, невядома, ці было б увогуле хоць нейкае беларускае жыцьцё ў Лёндане. У Манчэстэры -- айцец Ян Абабурка, які належаў да беларускай аўтакефальнай царквы. Ён стварыў некалькі прыходаў і ў іншых гарадах -- у Бірмінгеме, Сток-он-Трэнце, Вулвэрхмптане. Ён захварэў, і дзейнасьць прыходаў завяршылася. Цяпер набажэнствы адбываюцца толькі ў Манчэстэры, бо ён хворы, яму цяжка хадзіць. Зноў жа -- у Саўт-Рывэры айцец Мікалай Лапіцкі, які змагаўся за аўтаномію беларускай праваслаўнай царквы пад канстантынопальскім амафорам. Ён памёр, і ўся справа аб’яднаньня прыходаў паціху згарнулася. Усё залежыць ад людзей, як у рэлігійным, гэтак і грамадзкім сэнсе. Усё трымаецца на моцных асобах, якія вядуць за сабой”.
“Мы прыйшлі на эміграцыю з маленькімі дзеткамі, са старэнькімі бабулямі і замеж таго, каб спачатку разбагацець, пачалі капаць духовую крыніцу — будаваць цэрквы, каб гэтым падзякаваць Бога за свой ратунак, каб пакінуць пасьля сябе вечны помнік нашага побыту на выгнаньні – Беларускую Царкву, творачы гэтым карысьць для будучай Вольнай Беларусі”.
Андрэй Крыт, Мітрапаліт Беларускай аўтакефальнай царквы.
У мінулым, ці пазамінулым годзе парафіяне іншага прыходу, прыходу сьв. Эўфрасіньні Полацкай, што ў Саўт-Рывэры (прыход знаходзіцца ў юрысдыкцыі канстантынопальскага (г.зн. грэцкага, усясьветнага патрыярха), зьвярнуліся з мэмарандумам да нейкага амэрыканскага чыноўніка. Чыноўнік доўга ня мог уцяміць, хто да яго зьвяртаецца. На шапцы ліста стаяла: Belarussian Greek Orthodox Church.
Чыноўнік той разважаў так: беларусаў ведаю, грэкаў -- ведаю, а хто такія беларускія грэкі? Калі гэтыя дзьве дзяржавы нават не мяжуюць і знаходзяцца ў розных баках Эўропы?
Урэшце яму патлумачылі, што мова пра беларускіх праваслаўных, якія падпарадкоўваюцца грэцкаму (канстантынопальскаму) патрыярху”.
Вячаслаў Ракіцкі: “У праскай студыі без бар’ераў мы гутарым зь гісторыкам Алегам Гардзіенкам.
Чаму, калі гаворка ідзе пра беларускае замежжа, так часта блытаецца нацыянальная прыналежнасьць з рэлігійнай?”
Алег Гардзіенка: “Таму што, не зважаючы на юрысдыкцыю – канстантынопальскую ці аўтакефальную, праваслаўная беларуская царква на эміграцыі стала кансалідуючым падмуркам для нашай дыяспары.
Большасьць эмігрантаў былі сялянамі. Гэта значыць, для іх вырашальнай была хутчэй рэлігійная прыналежнасьць, чым нацыянальная. І паколькі праваслаўе для каталіцкага ці пратэстанцкага Захаду было нечым унікальным, менавіта яно спрыяла самаідэнтыфікацыі беларусаў ды захаваньню іх як асобнай групы. Сярод беларусаў на эміграцыі праваслаўныя складалі недзе 80-85% адсоткаў. І таму ў любым больш-менш важным беларускім асяродку (у ЗША і Англіі, Канадзе і Аўстраліі, Аргентыне і Бэльгіі), нашы суайчыньнікі імкнуліся найперш (або паралельна з грамадзкай арганізацыяй) пабудаваць беларускую царкву ці заснаваць парафію”.Ракіцкі: “А ў замежжы -- дзе і калі - - была пабудавана першая беларуская царква?”
Гардзіенка: “Пабудаваная беларусамі, ці ў назьве якой было слова “беларуская”?
Ракіцкі: “У абодвух выпадках”.
Гардзіенка: “Беларусы пабудавалі ў Саўт-Рывэры ў 1905 годзе праваслаўную царкву сьвятых Пятра і Раўла. Але яна адносілася да юрысдыкцыі расейскай праваслаўнай царквы. У 1943 годзе таксама ў Танзаніі беларусы пабудавалі царкву. Самі цягалі камяні. Гэта былі эмігранты зь ліку цывільных, што пакінулі Беларусь разам з арміяй Андэрса. Але яны адносідіся да польскай аўтакефальнай праваслаўнай царквы. А ўласна першая беларуская царква, і паводле формы, паводле зьместу, на эміграцыі была пабудавана ў нямецкім Рэгенсбургу (Баварыя) у 1945 годзе айцом Мікалаем Лапіцкім.
Ракіцкі: “Чаму беларуская праваслаўная царква на чужыне ня стала маналітнай?”
Гардзіенка: “Яна мела шанец такой быць, каб не фатальны крок герархаў Беларускай праваслаўнай аўтакефальнай царквы, зроблены імі ў 1945 годзе, калі яны вырашылі перайсьці ў лона расейскай праваслаўнай замежнай царквы”.
Ракіцкі: “Як паставіліся да гэтага нацыянальна арыентаваныя беларусы, якія пераважна і склалі пасьляваенную хвалю эміграцыі?
Гардзіенка: Для іх гэта быў шок. Яны (грамадзкія дзеячы, інтэлігенцыя) расцанілі крок герархаў БАПЦ (Панцеляймона, Філафея, Венядзікта, Апанаса), як самую сапраўдную здраду. У траўні 1946 годзе ў Заходняй Нямеччыне прайшоў Зьезд праваслаўных беларусаў. У ім удзельнічалі каля 65 чалавек – сьмятанка беларускай грамадзкасьці ў замежжы. Яны закліналі сьвятароў, станавіліся перад імі на калені, каб тыя не пераходзілі пад юрысдыкцыю расейскай царквы. Нічога не дапамагло. Наступныя два-тры гады, пакуль яны сядзелі ў нямецкіх лягерах, былі гадамі настойлівых пошукаў выйсьця з сытуацыі. Інтэлектуальная эліта разумела, што калі беларусы – звычайныя вернікі – далучацца да расейскай праваслаўнай замежнай царквы, дык праз пару дзесяцігодзьдзяў ад тых самых беларусаў застануцца хіба толькі беларускія прозьвішчы”.
Ракіцкі: “Якія варыянты былі ў, як вы кажаце, нацыянальнай інтэлектуальнай эліты?”
Гардзіенка: “Спачатку рабілі захады, каб беларускую аўтакефальную царкву ачоліў мітрапаліт Аляксандар Іназемцаў. Ён належаў да польскай аўтакефальнай царквы, але ён трагічна загінуў у 1948 годзе. Якраз у гэты час аформіліся два палітычныя лягеры: прыхільнікаў Рады БНР (Міколы Абрамчыка) і БЦР (Радаслава Астроўскага). Першыя лічылі, што трэба фарсіраваць працэс вяртаньня да аўтакефаліі. А паколькі не засталося сваіх япіскапаў, прапаноўваліся два шляхі: “пазычыць” япіскапа ва ўкраінцаў і выхаваць свайго япіскапа. З украінцамі дамовіліся. Украінская аўтакефальная праваслаўная царква пагадзілася аддаць беларусам япіскапа Сяргея Ахатэнку. У чэрвені 1948 году ў Канстанцы (Паўднёвая Нямеччына) прайшоў сабор Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы, на якім была адноўлена БАПЦ, якую часова ўзначаліў Сяргей Ахатэнка. Таксама быў пастрыжаны ў манахі грамадзкі дзеяч, адзін зь лідэраў Рады БНР Уладзімер Тамашчык, які вырашыў зьвязаць будучае жыцьцё з царквой. Праз некаторы час Тамашчык быў узьведзены ў сан япіскапа пад імем Васіля”.
Ракіцкі: “Па-сутнасьці гэта быў шлях зьліцьця рэлігіі і палітыкі. Ці ня так?”
Гардзіенка: “Так. Менавіта таму прыхільнікі БЦР не пагадзіліся з такім мэханізмам аднаўленьня аўтакефаліі. Яны лічылі, што нельга сюды ўмешваць палітыку. І пайшлі сваім шляхам. Напачатку яны некаторы час беспасьпяхова спрабавалі пераканаць япіскапаў БАПЦ адумацца і вярнуцца з расейскай царквы да беларусаў. За што, дарэчы, і атрымалі несправядлівую мянушку “зарубежнікі”. Пасьля таго, як гэтыя спробы вяртаньня япіскапаў скончыліся нічым, было вырашана зьвярнуцца (ужо пасьля пераезду ў Амэрыку) да экзарха Канстантынопальскага патрыярха. Навошта? Беларуская царква да 15 стагодзьдзя падпарадкоўвалася Канстантынопалю, і цяпер ад яго атрымала аўтакефалію. Падпарадкаваньне канстантынопальскаму (усясьветнаму) патрыярху азначала тую самую аўтакефалію. Канстантынопальскі патрыярх амаль ня меў улады ў сьвецкай Турэччыне, і ягоная ўлада была сымбалічнай. Таму падпарадкаваньне Канстантынопалю мела з аднаго боку сымбалічны характар, з другога – было досыць аўтарытэтнай рэччу. Сваю царкву яны называлі кананічнай”.
Ракіцкі: “Такім чынам, паралельна з палітычным расколам у канцы 1940-х – пачатку 1950-х на эміграцыі аформіўся царкоўны раскол?”
Гардзіенка: “Можна сказаць і так. У 1958 годзе на эміграцыі ўзьнікла яшчэ адна аўтакефальная царква – у Чыкага. Быў высьвечаны архімандрыт Уладзімер Фінькоўскі. І таксама ўзначаліў царкву дэ факта Грыгоры Агяйчук, які належаў да іншага крыла ўкраінскай аўтакефальнай праваслаўнай царквы. Украінцы дапамаглі беларусам стварыць яшчэ адну царкву. І яна ў Чыкага пэўны час праіснавала, пакуль ня выжылі Фінькоўскага з Чыкага, не вярнулі яго ў Францыю”.
Ракіцкі: “У прынцыповым пляне, ці была нейкая розьніца паміж гэтымі праваслаўнымі цэрквамі?”
Гардзіенка: “БАПЦ і прыходы Беларускай кананічнай царквы мала чым розьніліся адзін ад другога. І тыя, і другія гуртавалі вакол сябе беларусаў і мелі больш людзкіх рэсурсаў, чым грамадзкія арганізацыі. Часам той ці іншы беларус не ўваходзіў ў ніводную з арганізацыяў, але быў актывістам той ці іншай парафіі і пачуваўся беларусам. Менавіта вакол парафіяў і кіпела грамадзкае жыцьцё, парафіі былі цэнтрамі беларускага руху”.
Ракіцкі: “Які лёс напаткаў бы беларускі рух у замежжы, калі б не была такой моцнай праваслаўная царква? Ці быў бы ён магчымы без царквы?”
Гардзіенка: “Беларусы былі вельмі рэлігійнымі. Яны прыходзілі ў царкву, дзе пасьля набажэнстваў часта наладжвалі сходы беларускія нацыянальныя грамадзкія арганізацыі. І калі сход проста склікаць у дзень, калі службы не было, дык сабраць людзей было б цяжэй. Царква штучна падтрымлівала грамадзкае жыцьцё. Увогуле прыходы беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы аказваліся больш жыцьцяздольнымі, чым грамадзкія арганізацыі”.
Ракіцкі: “Беларусы ж ня толькі праваслаўныя, другая традыцыйная канфэсія – каталіцызм. Ці стварылі беларускія каталікі свае царкоўныя структуры ў замежжы?”
Гардзіенка: “Тут мы можам казаць пра горад Лёндан, пра беларускую грэка-каталіцкую царкву сьвятых Пятра і Паўла, якую стварыў айцец Часлаў Сіповіч. У Амэрыцы, дзе найболей было беларусаў-каталікоў, стварыць сваю царкву яны не змаглі. Па першае, іх было значна меней, каля 10-15% ад усёй эміграцыі. Натуральна, яны болей расьцярушаныя”.
Ракіцкі: “І ўсё ж, ці маглі б існаваць і беларуская праваслаўная царква, і беларускі грамадзкі рух у чужыне, калі б не было канкрэтных апантаных асобаў – арганізатараў і духоўнай, і нацыянальнай справы?”
Гардзіенка: “Усё залежыць менавіта ад асобаў. Вернемся да прыкладу той жа Англіі. Каб не было айцоў Часлава Сіповіча, Льва Гарошкі, цяпер Аляксандра Надсана, невядома, ці было б увогуле хоць нейкае беларускае жыцьцё ў Лёндане. У Манчэстэры -- айцец Ян Абабурка, які належаў да беларускай аўтакефальнай царквы. Ён стварыў некалькі прыходаў і ў іншых гарадах -- у Бірмінгеме, Сток-он-Трэнце, Вулвэрхмптане. Ён захварэў, і дзейнасьць прыходаў завяршылася. Цяпер набажэнствы адбываюцца толькі ў Манчэстэры, бо ён хворы, яму цяжка хадзіць. Зноў жа -- у Саўт-Рывэры айцец Мікалай Лапіцкі, які змагаўся за аўтаномію беларускай праваслаўнай царквы пад канстантынопальскім амафорам. Ён памёр, і ўся справа аб’яднаньня прыходаў паціху згарнулася. Усё залежыць ад людзей, як у рэлігійным, гэтак і грамадзкім сэнсе. Усё трымаецца на моцных асобах, якія вядуць за сабой”.
“Мы прыйшлі на эміграцыю з маленькімі дзеткамі, са старэнькімі бабулямі і замеж таго, каб спачатку разбагацець, пачалі капаць духовую крыніцу — будаваць цэрквы, каб гэтым падзякаваць Бога за свой ратунак, каб пакінуць пасьля сябе вечны помнік нашага побыту на выгнаньні – Беларускую Царкву, творачы гэтым карысьць для будучай Вольнай Беларусі”.
Андрэй Крыт, Мітрапаліт Беларускай аўтакефальнай царквы.
