АЎТАР І ТВОР
АДАМ ГЛЁБУС: “Я ПЕРАМАГУ РАСЕЙСКАГА ПАЭТА ГРАМАДЗЯНСКІМ ПАТАСАМ!”
Паэтычныя турніры вядуць свой радавод са старажытнай Японіі, дзе вершатворцы зьбіраліся ў адмысловым салёне пры двары імпэратара Кампё. У Менскай абласной бібліятэцы імя Аляксандра Пушкіна вырашылі аднавіць даўнюю ўсходнюю традыцыю. 24 лютага там адбудзецца міжнародны паэтычны двубой паміж расейскім і беларускім паэтамі. З удзельнікам літаратурнага спаборніцтва зь беларускага боку Адамам Глёбусам сустрэўся Міхась Скобла.
Міхась Скобла: “Адам, вечарына-дуэль мае назоў “Насустрач”. Вось сустрэнуцца дзьве паэзіі, і што яны адна другой скажуць?”
Адам Глёбус: “Я ведаю, што я скажу. А што скажа мне расейскі паэт — невядома, у гэтым уся інтрыга. Насустрач выходзяць людзі ня толькі каб павітацца ці абняцца, выходзяць яшчэ рыцары, каб правесьці турнір. І наша сустрэча — хутчэй, паэтычны двубой, які я б параўнаў з Кулікоўскай бітвай. На сваёй тэрыторыі, у сваёй аўдыторыі мне, вядома ж, будзе лягчэй, чым майму суперніку. Я запрашаю ўсіх, хто хоча паслухаць мае вершы, прыйсьці і падтрымаць беларускае слова, беларускую паэзію. Ёй сёньня патрэбная наша падтрымка”.
Скобла: “І чым ты мяркуеш перамагчы свайго маскоўскага суперніка?”
Глёбус: “Патасам, грамадзянскай пазыцыяй. Бо на сёньняшні дзень я ня ведаю ніводнага расейскага паэта — грамадзяніна ў добрым сэнсе гэтага слова. Які б адказваў за сваю радзіму, які б па-сапраўднаму любіў сваю радзіму”.
Скобла: “І хто з расейскіх паэтаў падняў кінутую табой пальчатку?”
Глёбус: “Глеб Шульпякоў — рэдактар часопісу “Новая юность”, які выходзіць у Маскве. Часопіс я, праўда, не чытаў, але пазнаёміўся зь вершамі Шульпякова ў інтэрнэце. Яны, як на маю думку, нагадваюць насьледаваньні Іосіфу Бродзкаму”.
Скобла: “З масквічамі ты ня толькі спаборнічаеш на паэтычных дуэлях, але і супрацоўнічаеш. Твая новая кніга павінна неўзабаве выйсьці ў Маскве па-расейску. Гэта пераклады прозы ці паэзіі?”
Глёбус: “І паэзіі, і прозы. Кніга будзе называцца “Лірыка by”. Мае вершы перакладалі вядомыя і таленавітыя расейскія паэты Яроменка, Паршчыкаў, Купрыянаў, Мізгулін — асобы, значныя для расейскай культуры. Таму мне, думаю, ня будзе сорамна за кнігу”.
Скобла: “Мяркуючы па тым, што ў адным з маскоўскіх выдавецтваў нядаўна выйшаў “Беларуска-расейскі слоўнік”, прызначаны для нашых усходніх суседзяў, якія сабраліся наведаць Рэспубліку Беларусь, расейцы перасталі разумець нас бяз слоўніка. Ты дапамагаў сваім перакладчыкам у іхняй працы?”
Глёбус: “Дапамагаў, але не навязваўся, не настойваў і не прапаноўваў. У кнігу ўвайшло тое, што яны самі выбралі з маёй творчасьці. Таму кніга атрымалася крыху як бы не мая, а хутчэй перакладчыцкая. Кніга — адбітак таго, як расейцы бачаць мяне. І тут варта сказаць, што беларускіх пісьменьнікаў сёньня вельмі мала перакладаюць і выдаюць за мяжой. Мы не займаемся выданьнем сваёй клясыкі па-расейску, а гэта трэба рабіць. І на нас за апошнія пятнаццаць-дваццаць гадоў амаль забыліся. А сёньня цікавасьць у Расеі да Беларусі даволі вялікая. Расейцы прыглядаюцца: хто мы такія і чаму раптам пачалі праяўляць сваю беларускую волю. Таму з выхадам кнігі можна лічыць, што я падгадаў палітычны момант”.
Скобла: “Ты — чалавек самадастатковы. Сам пішаш, сваё выдавецтва маеш. Таму мне незразумелыя словы Алеся Аркуша: “Без дзяржаўнай інаўгурацыі Глёбус ня можа адбыцца як масавы беларускі пісьменьнік”. Ты згодны з гэтым?”
Глёбус: “Вядома ж не. Для пісьменьніка важная радзіма, а не дзяржава. Што ці каго меў на ўвазе, Аркуш? Можа, сябе ці Чаргінца, я ня ведаю. Сапраўднаму пісьменьніку знакі ўвагі ад дзяржавы не патрабуюцца. Але дзяржава выкарыстоўвае знакі ўвагі для прыўлашчваньня тых ці іншых творцаў. Гэта мы бачым. Але ў мяне няма ніякіх дзяржаўных прэміяў, таму я не перажываю”.
Скобла: “Ня маючы дзяржаўных прэміяў, ты штогод уручаеш уласную прэмію — “Залатая літара”. Прычым ты й заснавальнік прэміі, і яе фундатар, і журы ў адной асобе. Ляўрэат тваёй прэміі павінен адпавядаць… Назаві крытэры”.
Глёбус: “Па-першае, ён мусіць выдаць кнігу, якая павінна мне спадабацца. Я павінен зразумець, што гэты пісьменьнік мае пэрспэктыву. “Залатая літара” — заахвочвальная прэмія. Сёлета яна таксама будзе ўручаная. Я разглядаю шмат кніжак. Напэўна, самая лепшая кніга мінулага году — “Беларускі эратычны фальклёр”, яна выйшла ў маскоўскім выдавецтве “Ладомир”. Але я ніяк не магу вызначыцца з формулай — як даць прэмію беларускаму народу? Народ жа аўтар гэтай кнігі. Не магу прыдумаць… Таму, магчыма, давядзецца адмовіцца ад гэтай задумы і пашукаць другую кнігу. Я расчараваўся ва ўсіх прэміях, якія сёньня існуюць у Беларусі. Таму што людзі, якія даюць прэміі, не чытаюць кніг. Адзін у другога спытаюцца (“а як табе?” “а табе спадабалася?”), і даюць прэміі людзям, а ня кнігам. Згадай таго ж Аркуша, які фальшаваў, высоўваў на прэмію кнігі, якіх не існавала ў прыродзе. Вось дзе бяда”.
Скобла: “Сёлета 125 гадоў зь дня нараджэньня Янкі Купалы. У свой час ты напісаў сцэнар мастацкага фільму паводле Купалавай трагікамэдыі “Тутэйшыя”. Дзе падзеўся гэты фільм?”
Глёбус: “Фільм нідзе не падзеўся, ён ёсьць. Ішоў я неяк каля кінатэатру “Перамога” і пабачыў рэклямны плякат — “Дваццаць найлепшых фільмаў, зьнятых на Беларусьфільме”. І ў сьпісе — “Тутэйшыя”. Мяне гэта пацешыла. Хацелася б, вядома, каб фільм паказвалі, бо ён далёка ня горшы, зьняты на нашай кінастудыі. Тым болей што ён цалкам адпавядае тэксту Купалы. Акторскі склад там цікавы. Сямён Фарада выконвае ролю прафэсара Сьпічыні, Тацьцяна Мархель — маці Мікіты Зноска. Мяне не задавальняў Зносак, я вельмі хацеў, каб гэтую ролю выканаў Віктар Манаеў. Але рэжысэр фільму Панамароў запярэчыў, ён не жадаў, каб фільм перагукваўся са спэктаклем. У нас быў вялікі канфлікт, мы пасварыліся. У выніку маё імя нават у цітры ня трапіла. Ну і Бог зь ім. У мяне прэтэнзій да Панамарова няма. Фільм больш-менш атрымаўся, і гэта галоўнае”.
АДАМ ГЛЁБУС. З НОВЫХ ВЕРШАЎ
СЯБРЫ
Каб недарэмна чалавечы век Пражыць пад сінім купалам нябёсаў, Мае сябры працуюць у царкве. Такая праца ў іх, такія лёсы.
Сябры мае малюць на сьцяне Цяжарную Марыю зь Лізаветай, Анёла ў прыадчыненым вакне І голуба ў аблоках сьветлых, сьветлых...
Эмігрант
Ты кінуў дзіця і жонку, Пакінуў дом свой родны. Ты езьдзіш па белым сьвеце, Шукаеш адно — свабоды.
Ты лічыш сябе выключным, Таленавітым, адзіным… Табе Радзіма стала замежжам, А замежжа ня стала Радзімай.
АСІНА
Так-так, асіна не народзіць апельсіны. Зьнясіліцца, паломіцца, загіне, А не народзіць, нам з табою, апельсіны Дрыготкалістая і горкая асіна.
Хай Бог пашле дачку нам, а не сына. Яе палюбім, і паверым у яе, Бо мы — жывыя, і мы ўсе — свае. Але ж асіна не народзіць апельсіны…
І што з таго? Нашто перажываць? Нашто душу сваю на долькі рваць? Ну не растуць на крохкае асіне Салодкія, як сонца, апельсіны!
Перажываем, мучымся, гаруем, Маркоцімся, нудзімся і сумуем, Калі глядзім, як бедная асіна Спрабуе нарадзіць нам апельсіны.
ПОСУД
“Пі да дна!” — сказаў паэт. “Пі да дна!” — сказаў і выпіў. “Пі да дна вялікі сьвет! Выпі сьвет, а посуд выкінь…”
КАХАНЬНЕ БОЖЫХ МАТЫЛЬКОЎ
Ты мяне трошачкі… Я цябе крышачку… Трошачкі… Крышачку… Крышачку… Трошачкі…
Ты зь мяне крышачку… Я ў цябе трошачкі… Крышачку… Трошачкі… Трошачкі… Крышачку…
Мы з табой трышачкі… Мы з табой крошачкі… Крошачкі… Трышачкі… Крышачку… Трошачкі…
СЬЛЕД
Жыцьцё пражыў, а сьледу не пакінуў, Пайшоў, сышоў, нібыта й не было… Ні дома з дрэвам, ні дачкі, ні сына Не засталося. Чыста ўсё сплыло… Нібыта быў разумны і трывушчы, Нібыта жыў, нібыта працаваў… Але ж ня шкодзіў, чарапы ня трушчыў — дзяцей ня біў, людзей ні забіваў… За гэта добрым словам і згадаюць, Успомняць без праклёнаў і кляцьбы. А не захочуць, хай не ўспамінаюць… Такі наш сьвет нікчэмны і слабы.
ЛІТПРАЦЭС
ВАЛЯНЦІН АКУДОВІЧ: “ЗЬБЕЛАРУСІЗАВАЦЬ БЕЛАРУСЬ ПАКУЛЬ ШТО НЕ АТРЫМАЕЦЦА”
“Код адсутнасьці” — так называецца новая кніга Валянціна Акудовіча, якая днямі зьявілася ў выдавецтве “Логвінаў”. Яна ўяўляе сабой 25 філязофскіх эсэяў, дадатак і лірычны эпілёг, аб’яднаныя тэмай, якую аўтар падае як асновы беларускай мэнтальнасьці. Пра зьмест і некаторыя тэзы “Кода адсутнасьці” са знаным філёзафам і літаратуразнаўцам Валянцінам Акудовічам гаворыць нашая карэспандэнтка Валянціна Аксак.
Валянціна Аксак: “З ХХ стагодзьдзем скончылася і вялікая эпоха “буры ды націску”, у выніку якой паўстала незалежная Беларусь. Далей пачалося нешта цалкам іншае, але ніяк не падобнае да таго, аб чым мроілася і марылася на пачатку дзевяностых гадоў. Мы патрапілі зусім не туды, куды імкнуліся, мы наўсьцяж апынуліся ня там, дзе хацелі быць”. Гэта цытата з вашае перадмовы да кнігі, спадар Акудовіч. Не туды, але куды мы патрапілі? Можаце коратка абмаляваць словамі гэтае “не туды”?
Валянцін Акудовіч: “Спачатку мушу сказаць, што маецца на ўвазе пад “туды” ці аб чым мы марылі. А мы марылі пра нацыянальную Беларусь. І мы спадзяваліся, што ўсе гэтыя падзеі, пачынаючы з развалу Савецкага Саюзу да стварэньня незалежнай краіны, вядуць нас якраз да беларускай Беларусі. І раптам увідочнілася, што хочам у тую нацыянальную Беларусь толькі мы — нейкая невялічкая частка нашай краіны. А ўсе астатнія ня хочуць з намі ісьці і ня хочуць за намі ісьці. Гэта было вялікае расчараваньне, бо раней думалася: толькі таму, што існуе рэпрэсыўны апарат камуністычнай імпэрыі, мы ня можам быць такімі, як усе: як французы, як немцы, як чэхі… А атрымалася, што праблема ня вонкі, праблема не ў злачыннасьцях рэжыму, які падтрымліваў толькі расейскі нацыяналізм і з гэтага душыў усе нацыянальныя праявы ў іншых краінах, а праблема ў нас саміх. Стала зразумелым, што нашыя людзі зусім ня хочуць мяняць каштоўнасьці вялікаімпэрскага чалавека на нацыянальныя каштоўнасьці. Вось куды мы патрапілі, вось дзе разьмінуліся нашыя мары з рэчаіснасьцю”.
Аксак: “Як выглядае з той жа перадмовы, кніжка “Код адсутнасьці” задумвалася вамі як спроба даць адказ на пытаньне, чаму беларусы з ХХ стагодзьдзя трапілі не туды, куды хацелі. Магчымых адказаў можна налічыць у кніжцы 25 як найменей. Прынамсі, кожнае з 25 эсэяў тлумачыць нейкі адзін складнік агульнага. А сумарны кароткі адказ прычынаў адсутнасьці беларускага цела і беларускай душы ў геаграфічнай прасторы РБ дваццаць першага стагодзьдзя можаце выснаваць?”
Акудовіч: “Магчыма, адказ адназначны выснаваць я і не магу, але я магу амаль дакладна вылучыць базавую адзінку праблемы. Я думаю, што ўсе нашыя праблемы палягаюць у тым, што мы — плябейская нацыя. Гэта значыць, што мы паўсталі як нацыя не праз шчыраваньне нацыянальных эліт, як палякі ці французы, ці немцы, а ў аснове нашага нацыятварэньня была вёска, якая па азначэньні безэлітная, якая па азначэньні ня мае высокай культуры, якая па азначэньні ня мае каналаў нават улады, ня тое, што ўлады. І таму фармаваньне нацыі адбывалася ў сытуацыі найменей прыдатнай. І ў дадатак здарылася яшчэ адна бяда — наш працэс нацыятварэньня прыпаў на Вялікую кастрычніцкую рэвалюцыю і на прыход да ўлады саветаў, якія пабудавалі сваю схему ўлады на тым, што абаперліся на рабочых і сялян.
Уяўляеце: вёска, якая ніколі ня мела ўлады, атрымлівае бальшавіцкую ідэалёгію, якая ім упершыню кажа — усё, хопіць, над табой зьдзекваліся, іхні час скончыўся, мы даем табе ўладу. І таму камунізацыя ў Беларусі адбывалася і дабраахвотна, і прымалася ўсімі сэрцамі. І вось гэтая савецкасьць у беларусаў — яна была іхняя. Таму так глыбока яна запала ў нас, што калі ўжо камуністычная ідэалёгія цалкам сябе дыскрэдытавала, і калі з гэтай дыскрэдытацыі нават савецкая імпэрыя развалілася, беларусы трымаліся і чапляліся. Таму што ім савецкая ўлада сапраўды ўпершыню дала магчымасьць нейкім чынам стацца людзьмі, сацыяльна людзьмі. А для таго, каб зацікавіцца праблемай нацыянальнага, заўсёды патрэбны культурніцкія эліты. А іх, якія толькі пачалі паўставаць у дваццатыя-трыццатыя гады, іх усіх высеклі тыя ж камуністычныя ўлады, і мы пачыналі пасьля вайны свой шлях зноў з элітнай пустэчы”.
Аксак: “Вы завяршаеце кніжку гэткай аптымістычнай трагедыяй — тут дазволю сабе зноў цытату: “… сьвядомы беларус — гэта a priori трагічны чалавек. Калі заўгодна, ён і нарадзіўся ў духу трагедыі, дзе пакуты і трагічная сьмерць героя абумоўлены самім жанрам. І таму яго існаваньне на скраені дрогкай нацыянальнай субстанцыі было спрэс праблематычным… Але з чаго яшчэ, як ня з духу высокай трагедыі, можа паўстаць воля да супраціву свайму немілажальнаму кону?” Але вы на старонках кнігі толькі і робіце, што абвяргаеце здольнасьць беларусаў да сьвядомай і ўсенародназьяднанай нацыятворчасьці …”
Акудовіч: “Я думаю, найперш мы павінны перафарматаваць свае мазгі адносна таго, на якіх падвалінах можа паўстаць беларуская нацыя. Гэтымі падвалінамі могуць быць найперш сацыяльныя каштоўнасьці, а не культурныя. Спачатку мы павінны сфармаваць грамадзянскую нацыю. Той, хто заангажаваны ўласна беларускай культурай, мовай, гісторыяй, мусіць з паразуменьнем ставіцца да таго, што хутчэй за ўсё зьбеларусіць Беларусь не атрымаецца, і таму ўсе свае высілкі накіраваць, каб у гэтай сацыяльнай Беларусі, якая будзе дамінаваць, як мага больш месца займалі беларуская мова, беларуская культура, беларуская гісторыя. Але ён павінен разумець, што яго задача трымаць пазыцыю і пашыраць яе, але не яго задача пакуль захапіць увесь пляцдарм. Высілкі, якія мы накіроўваем на задачу, якую вырашыць сёньня па азначэньні немагчыма, яны толькі губяць сам нацыянальны працэс”.
КРЫТЫКА
ПРА “КНІГУ ЎЗНАЎЛЕНЬНЯЎ” АЛЕСЯ РАЗАНАВА
Беларускім кніжным эпасам назваў Алесь Разанаў сваю чарговую кнігу, у якую ўвайшлі пераствораныя ім сучаснай беларускай мовай тэксты Францішка Скарыны, Кірылы Тураўскага, Сымона Буднага ды іншых сярэднявечных творцаў. Адамкнутыя паэтычным ключом, занямелыя творы старажытнай літаратуры нанова ўваходзяць у рэчаіснасьць і нанова прамаўляюць тое, што яны гаварылі ў свой час. “Кнігу ўзнаўленьняў” рэцэнзуе крытык Анатоль Сідарэвіч.
З чаго пачынаецца паэзія? Адна з тэорыяў кажа: з рытму нашага дыханьня і сэрцабіцьця. Паэзія пачынаецца зь не рыфмаваных, але ў асаблівы спосаб укладзеных словаў, і гэтая асаблівасьць у тым, што словы ўкладаюцца ў пэрыяды, прытарнаваныя да рытму нашага дыханьня. Кожны такі пэрыяд можна паказаць на пісьме асобным радком, адасобіць знакам прыпынку. Гэты адкрыты ў антычнасьці закон паэзіі ведалі Айцы Царквы, калі складалі казаньні і малітвы. Ходзячы ў царкву, мы калі не сьпяваем, дык рэцытуем вершы: Веру, Ойча наш, малітву перад прычасьцем і малітву пасьля прычасьця... Гэтая шматгалосая рэцытацыя ўражвае найперш сваёю рытмічнасьцю.
Нашыя першыя пісьменьнікі складалі свае тэксты паводле ўзораў біблійных кнігаў і твораў Айцоў. Ня будзе перабольшаньнем, калі мы скажам, што паэзіяй прасякнутыя ўсе казаньні сьвятога Кірылы, біскупа Тураўскага. А жанр малітвы, як ня толькі індывідуальнага, але і калектыўнага акту, патрабуе ад аўтара абавязкова ўлічваць рытм нашага дыханьня і сэрцабіцьця. І сьвяты Кірыла ўлічваў гэты закон вершатворчасьці. Тое ж рабілі і аўтары наступных часоў. Разгарнуўшы прадмову ў Псалтыр Францішка Скарыны, мы бачым, што пэўныя словы і групы словаў у ёй можна паказаць асобнымі радкамі:
Ўсяка пісаньне, Богам вадхненае, Палезна есьць Ка учэньню і аблічэньню, Іспраўленьню і ка наказаньню Праўды. Да савяршэн будзет чалавек Божы І на ўсяка дзела добра ўгатован, Яка сьвяты апостал Павел пішаць.
У гэтым урыўку мы бачым нават спробу рымаваньня: учэньню–аблічэньню–іспраўленьню. Калі будзем чытаць Скарынаву прадмову да Псалтыра далей, дык убачым у ёй шмат дзеяслоўных рымаў, як напрыклад, у гэтым урыўку, да якога мы яшчэ вернемся:
Суць бо в ней псалмы як сакровішча ўсіх драгых скарбаў, Усякія немашчы духоўныя і цялесныя ўздраўляюць, Душу і смыслы асьвяшчаюць, Гнеў і ярасьць усміраюць, Мір і пакой чыняць, Смутак і пячаль адганяюць, Чуствіе ў малітвах даюць, Людзей у прыязьнь зводзяць, Ласку і міласьць украпляюць, Бесы ізганюць, Ангелы на помашч прызываюць.
Вось да гэтага, паэтычнага аспэкту творчасьці нашых старых аўтараў добра прыгледзеўся Алесь Разанаў. І аднаго разу ён вырашыў новымі словамі ўзнавіць творы і сьвятога Кірылы, і Францішка Скарыны, ды іншых аўтараў Сярэднявечча, эпохі Адраджэньня, Рэфармацыі і Контррэфармацыі. І сабраў гэтыя ўзнаўленьні ў адным зборніку, што выйшаў у выдавецтве Ігара Логвінава.
І вось мы чытаем той самы і ўжо ня той самы Скарынаў тэкст на сучаснай беларускай мове:
Псалмы ацаляюць дух і гояць ад немачаў цела, душу прасьвятляюць, мацуюць розум, спакой усталёўваюць, льюць лагоду, тугу праганяюць, адводзяць смутак, любоў абуджаюць, спагаду шыраць, людзей прыязьняць, даюць у малітвах чуласьць, духаў ліхіх выганяюць, анёлаў на помач клічуць.
Як відаць з параўнаньня гэтых урыўкаў, узнаўленьні Алеся Разанава не зьяўляюцца перакладамі ў дакладным сэнсе гэтага слова. Паэт улічвае асаблівасьці ўспрыняцьця паэзіі сучасным чалавекам, які прывучаны бачыць перад сабою строфы. Таму Алесь Разанаў акцэнтуе ўвагу на рытме ў тэкстах старых аўтараў і падае гэтыя тэксты не суцэльна, а адасобленымі радкамі. Пры гэтым сэнсава-тэматычныя групы вылучаюцца ў строфы і нават разьдзелы.
Па-другое, Алесь Разанаў ўсьвядомлена пазьбягае рымаваньня нават тады, калі ў арыгінальным тэксьце, як у Францішка Скарыны, яно маецца. Чаму паэт ігнаруе Скарынавы рымы? Тут, як думаецца, справа паэтычнага густу і этыкі. З гледзішча сучаснае тэорыі і практыкі вершаскладаньня такія рымы лічацца прымітыўнымі і нічога, акрамя гіранічнае ўсьмешкі, выклікаць ня могуць. А ў той час, калі пісаў Скарына, да іх ставіліся спаважна. Значыць, перад Алесем Разанавым стаяла этычная задача: выхаваць спаважлівае стаўленьне да Скарынавых тэкстаў таксама і ў чалавека дваццаць першага стагодзьдзя. Элімінуючы прымітыўныя з сучаснага гледзішча рымы, ён гэтую задачу разьвязаў.
Раней беларускія паэты пісалі на тэмы асобных псальмаў, радкоў ці гісторыяў зь Бібліі. Алесь Разанаў першы зь беларускіх паэтаў адкрыў і ўзнавіў цэлы пласт старое беларускае паэзіі, якая паўстала на аснове Сьвятога Пісаньня і твораў Айцоў Царквы. Няма сумневаў, што сьледам за ім узнаўляць паэтычныя творы нашых даўніх аўтараў паспрабуюць і іншыя паэты. Так ужо было ня раз, што Алесь Разанаў паказваў сваім калегам новыя кірункі. Думаю, што і “Кнігаю ўзнаўленьняў” ён такі творчы кірунак паказаў.
АДАМ ГЛЁБУС: “Я ПЕРАМАГУ РАСЕЙСКАГА ПАЭТА ГРАМАДЗЯНСКІМ ПАТАСАМ!”
Паэтычныя турніры вядуць свой радавод са старажытнай Японіі, дзе вершатворцы зьбіраліся ў адмысловым салёне пры двары імпэратара Кампё. У Менскай абласной бібліятэцы імя Аляксандра Пушкіна вырашылі аднавіць даўнюю ўсходнюю традыцыю. 24 лютага там адбудзецца міжнародны паэтычны двубой паміж расейскім і беларускім паэтамі. З удзельнікам літаратурнага спаборніцтва зь беларускага боку Адамам Глёбусам сустрэўся Міхась Скобла.
Міхась Скобла: “Адам, вечарына-дуэль мае назоў “Насустрач”. Вось сустрэнуцца дзьве паэзіі, і што яны адна другой скажуць?”
Адам Глёбус: “Я ведаю, што я скажу. А што скажа мне расейскі паэт — невядома, у гэтым уся інтрыга. Насустрач выходзяць людзі ня толькі каб павітацца ці абняцца, выходзяць яшчэ рыцары, каб правесьці турнір. І наша сустрэча — хутчэй, паэтычны двубой, які я б параўнаў з Кулікоўскай бітвай. На сваёй тэрыторыі, у сваёй аўдыторыі мне, вядома ж, будзе лягчэй, чым майму суперніку. Я запрашаю ўсіх, хто хоча паслухаць мае вершы, прыйсьці і падтрымаць беларускае слова, беларускую паэзію. Ёй сёньня патрэбная наша падтрымка”.
Скобла: “І чым ты мяркуеш перамагчы свайго маскоўскага суперніка?”
Глёбус: “Патасам, грамадзянскай пазыцыяй. Бо на сёньняшні дзень я ня ведаю ніводнага расейскага паэта — грамадзяніна ў добрым сэнсе гэтага слова. Які б адказваў за сваю радзіму, які б па-сапраўднаму любіў сваю радзіму”.
Скобла: “І хто з расейскіх паэтаў падняў кінутую табой пальчатку?”
Глёбус: “Глеб Шульпякоў — рэдактар часопісу “Новая юность”, які выходзіць у Маскве. Часопіс я, праўда, не чытаў, але пазнаёміўся зь вершамі Шульпякова ў інтэрнэце. Яны, як на маю думку, нагадваюць насьледаваньні Іосіфу Бродзкаму”.
Скобла: “З масквічамі ты ня толькі спаборнічаеш на паэтычных дуэлях, але і супрацоўнічаеш. Твая новая кніга павінна неўзабаве выйсьці ў Маскве па-расейску. Гэта пераклады прозы ці паэзіі?”
Глёбус: “І паэзіі, і прозы. Кніга будзе называцца “Лірыка by”. Мае вершы перакладалі вядомыя і таленавітыя расейскія паэты Яроменка, Паршчыкаў, Купрыянаў, Мізгулін — асобы, значныя для расейскай культуры. Таму мне, думаю, ня будзе сорамна за кнігу”.
Скобла: “Мяркуючы па тым, што ў адным з маскоўскіх выдавецтваў нядаўна выйшаў “Беларуска-расейскі слоўнік”, прызначаны для нашых усходніх суседзяў, якія сабраліся наведаць Рэспубліку Беларусь, расейцы перасталі разумець нас бяз слоўніка. Ты дапамагаў сваім перакладчыкам у іхняй працы?”
Глёбус: “Дапамагаў, але не навязваўся, не настойваў і не прапаноўваў. У кнігу ўвайшло тое, што яны самі выбралі з маёй творчасьці. Таму кніга атрымалася крыху як бы не мая, а хутчэй перакладчыцкая. Кніга — адбітак таго, як расейцы бачаць мяне. І тут варта сказаць, што беларускіх пісьменьнікаў сёньня вельмі мала перакладаюць і выдаюць за мяжой. Мы не займаемся выданьнем сваёй клясыкі па-расейску, а гэта трэба рабіць. І на нас за апошнія пятнаццаць-дваццаць гадоў амаль забыліся. А сёньня цікавасьць у Расеі да Беларусі даволі вялікая. Расейцы прыглядаюцца: хто мы такія і чаму раптам пачалі праяўляць сваю беларускую волю. Таму з выхадам кнігі можна лічыць, што я падгадаў палітычны момант”.
Скобла: “Ты — чалавек самадастатковы. Сам пішаш, сваё выдавецтва маеш. Таму мне незразумелыя словы Алеся Аркуша: “Без дзяржаўнай інаўгурацыі Глёбус ня можа адбыцца як масавы беларускі пісьменьнік”. Ты згодны з гэтым?”
Глёбус: “Вядома ж не. Для пісьменьніка важная радзіма, а не дзяржава. Што ці каго меў на ўвазе, Аркуш? Можа, сябе ці Чаргінца, я ня ведаю. Сапраўднаму пісьменьніку знакі ўвагі ад дзяржавы не патрабуюцца. Але дзяржава выкарыстоўвае знакі ўвагі для прыўлашчваньня тых ці іншых творцаў. Гэта мы бачым. Але ў мяне няма ніякіх дзяржаўных прэміяў, таму я не перажываю”.
Скобла: “Ня маючы дзяржаўных прэміяў, ты штогод уручаеш уласную прэмію — “Залатая літара”. Прычым ты й заснавальнік прэміі, і яе фундатар, і журы ў адной асобе. Ляўрэат тваёй прэміі павінен адпавядаць… Назаві крытэры”.
Глёбус: “Па-першае, ён мусіць выдаць кнігу, якая павінна мне спадабацца. Я павінен зразумець, што гэты пісьменьнік мае пэрспэктыву. “Залатая літара” — заахвочвальная прэмія. Сёлета яна таксама будзе ўручаная. Я разглядаю шмат кніжак. Напэўна, самая лепшая кніга мінулага году — “Беларускі эратычны фальклёр”, яна выйшла ў маскоўскім выдавецтве “Ладомир”. Але я ніяк не магу вызначыцца з формулай — як даць прэмію беларускаму народу? Народ жа аўтар гэтай кнігі. Не магу прыдумаць… Таму, магчыма, давядзецца адмовіцца ад гэтай задумы і пашукаць другую кнігу. Я расчараваўся ва ўсіх прэміях, якія сёньня існуюць у Беларусі. Таму што людзі, якія даюць прэміі, не чытаюць кніг. Адзін у другога спытаюцца (“а як табе?” “а табе спадабалася?”), і даюць прэміі людзям, а ня кнігам. Згадай таго ж Аркуша, які фальшаваў, высоўваў на прэмію кнігі, якіх не існавала ў прыродзе. Вось дзе бяда”.
Скобла: “Сёлета 125 гадоў зь дня нараджэньня Янкі Купалы. У свой час ты напісаў сцэнар мастацкага фільму паводле Купалавай трагікамэдыі “Тутэйшыя”. Дзе падзеўся гэты фільм?”
Глёбус: “Фільм нідзе не падзеўся, ён ёсьць. Ішоў я неяк каля кінатэатру “Перамога” і пабачыў рэклямны плякат — “Дваццаць найлепшых фільмаў, зьнятых на Беларусьфільме”. І ў сьпісе — “Тутэйшыя”. Мяне гэта пацешыла. Хацелася б, вядома, каб фільм паказвалі, бо ён далёка ня горшы, зьняты на нашай кінастудыі. Тым болей што ён цалкам адпавядае тэксту Купалы. Акторскі склад там цікавы. Сямён Фарада выконвае ролю прафэсара Сьпічыні, Тацьцяна Мархель — маці Мікіты Зноска. Мяне не задавальняў Зносак, я вельмі хацеў, каб гэтую ролю выканаў Віктар Манаеў. Але рэжысэр фільму Панамароў запярэчыў, ён не жадаў, каб фільм перагукваўся са спэктаклем. У нас быў вялікі канфлікт, мы пасварыліся. У выніку маё імя нават у цітры ня трапіла. Ну і Бог зь ім. У мяне прэтэнзій да Панамарова няма. Фільм больш-менш атрымаўся, і гэта галоўнае”.
АДАМ ГЛЁБУС. З НОВЫХ ВЕРШАЎ
СЯБРЫ
Каб недарэмна чалавечы век Пражыць пад сінім купалам нябёсаў, Мае сябры працуюць у царкве. Такая праца ў іх, такія лёсы.
Сябры мае малюць на сьцяне Цяжарную Марыю зь Лізаветай, Анёла ў прыадчыненым вакне І голуба ў аблоках сьветлых, сьветлых...
Эмігрант
Ты кінуў дзіця і жонку, Пакінуў дом свой родны. Ты езьдзіш па белым сьвеце, Шукаеш адно — свабоды.
Ты лічыш сябе выключным, Таленавітым, адзіным… Табе Радзіма стала замежжам, А замежжа ня стала Радзімай.
АСІНА
Так-так, асіна не народзіць апельсіны. Зьнясіліцца, паломіцца, загіне, А не народзіць, нам з табою, апельсіны Дрыготкалістая і горкая асіна.
Хай Бог пашле дачку нам, а не сына. Яе палюбім, і паверым у яе, Бо мы — жывыя, і мы ўсе — свае. Але ж асіна не народзіць апельсіны…
І што з таго? Нашто перажываць? Нашто душу сваю на долькі рваць? Ну не растуць на крохкае асіне Салодкія, як сонца, апельсіны!
Перажываем, мучымся, гаруем, Маркоцімся, нудзімся і сумуем, Калі глядзім, як бедная асіна Спрабуе нарадзіць нам апельсіны.
ПОСУД
“Пі да дна!” — сказаў паэт. “Пі да дна!” — сказаў і выпіў. “Пі да дна вялікі сьвет! Выпі сьвет, а посуд выкінь…”
КАХАНЬНЕ БОЖЫХ МАТЫЛЬКОЎ
Ты мяне трошачкі… Я цябе крышачку… Трошачкі… Крышачку… Крышачку… Трошачкі…
Ты зь мяне крышачку… Я ў цябе трошачкі… Крышачку… Трошачкі… Трошачкі… Крышачку…
Мы з табой трышачкі… Мы з табой крошачкі… Крошачкі… Трышачкі… Крышачку… Трошачкі…
СЬЛЕД
Жыцьцё пражыў, а сьледу не пакінуў, Пайшоў, сышоў, нібыта й не было… Ні дома з дрэвам, ні дачкі, ні сына Не засталося. Чыста ўсё сплыло… Нібыта быў разумны і трывушчы, Нібыта жыў, нібыта працаваў… Але ж ня шкодзіў, чарапы ня трушчыў — дзяцей ня біў, людзей ні забіваў… За гэта добрым словам і згадаюць, Успомняць без праклёнаў і кляцьбы. А не захочуць, хай не ўспамінаюць… Такі наш сьвет нікчэмны і слабы.
ЛІТПРАЦЭС
ВАЛЯНЦІН АКУДОВІЧ: “ЗЬБЕЛАРУСІЗАВАЦЬ БЕЛАРУСЬ ПАКУЛЬ ШТО НЕ АТРЫМАЕЦЦА”
“Код адсутнасьці” — так называецца новая кніга Валянціна Акудовіча, якая днямі зьявілася ў выдавецтве “Логвінаў”. Яна ўяўляе сабой 25 філязофскіх эсэяў, дадатак і лірычны эпілёг, аб’яднаныя тэмай, якую аўтар падае як асновы беларускай мэнтальнасьці. Пра зьмест і некаторыя тэзы “Кода адсутнасьці” са знаным філёзафам і літаратуразнаўцам Валянцінам Акудовічам гаворыць нашая карэспандэнтка Валянціна Аксак.
Валянціна Аксак: “З ХХ стагодзьдзем скончылася і вялікая эпоха “буры ды націску”, у выніку якой паўстала незалежная Беларусь. Далей пачалося нешта цалкам іншае, але ніяк не падобнае да таго, аб чым мроілася і марылася на пачатку дзевяностых гадоў. Мы патрапілі зусім не туды, куды імкнуліся, мы наўсьцяж апынуліся ня там, дзе хацелі быць”. Гэта цытата з вашае перадмовы да кнігі, спадар Акудовіч. Не туды, але куды мы патрапілі? Можаце коратка абмаляваць словамі гэтае “не туды”?
Валянцін Акудовіч: “Спачатку мушу сказаць, што маецца на ўвазе пад “туды” ці аб чым мы марылі. А мы марылі пра нацыянальную Беларусь. І мы спадзяваліся, што ўсе гэтыя падзеі, пачынаючы з развалу Савецкага Саюзу да стварэньня незалежнай краіны, вядуць нас якраз да беларускай Беларусі. І раптам увідочнілася, што хочам у тую нацыянальную Беларусь толькі мы — нейкая невялічкая частка нашай краіны. А ўсе астатнія ня хочуць з намі ісьці і ня хочуць за намі ісьці. Гэта было вялікае расчараваньне, бо раней думалася: толькі таму, што існуе рэпрэсыўны апарат камуністычнай імпэрыі, мы ня можам быць такімі, як усе: як французы, як немцы, як чэхі… А атрымалася, што праблема ня вонкі, праблема не ў злачыннасьцях рэжыму, які падтрымліваў толькі расейскі нацыяналізм і з гэтага душыў усе нацыянальныя праявы ў іншых краінах, а праблема ў нас саміх. Стала зразумелым, што нашыя людзі зусім ня хочуць мяняць каштоўнасьці вялікаімпэрскага чалавека на нацыянальныя каштоўнасьці. Вось куды мы патрапілі, вось дзе разьмінуліся нашыя мары з рэчаіснасьцю”.
Аксак: “Як выглядае з той жа перадмовы, кніжка “Код адсутнасьці” задумвалася вамі як спроба даць адказ на пытаньне, чаму беларусы з ХХ стагодзьдзя трапілі не туды, куды хацелі. Магчымых адказаў можна налічыць у кніжцы 25 як найменей. Прынамсі, кожнае з 25 эсэяў тлумачыць нейкі адзін складнік агульнага. А сумарны кароткі адказ прычынаў адсутнасьці беларускага цела і беларускай душы ў геаграфічнай прасторы РБ дваццаць першага стагодзьдзя можаце выснаваць?”
Акудовіч: “Магчыма, адказ адназначны выснаваць я і не магу, але я магу амаль дакладна вылучыць базавую адзінку праблемы. Я думаю, што ўсе нашыя праблемы палягаюць у тым, што мы — плябейская нацыя. Гэта значыць, што мы паўсталі як нацыя не праз шчыраваньне нацыянальных эліт, як палякі ці французы, ці немцы, а ў аснове нашага нацыятварэньня была вёска, якая па азначэньні безэлітная, якая па азначэньні ня мае высокай культуры, якая па азначэньні ня мае каналаў нават улады, ня тое, што ўлады. І таму фармаваньне нацыі адбывалася ў сытуацыі найменей прыдатнай. І ў дадатак здарылася яшчэ адна бяда — наш працэс нацыятварэньня прыпаў на Вялікую кастрычніцкую рэвалюцыю і на прыход да ўлады саветаў, якія пабудавалі сваю схему ўлады на тым, што абаперліся на рабочых і сялян.
Уяўляеце: вёска, якая ніколі ня мела ўлады, атрымлівае бальшавіцкую ідэалёгію, якая ім упершыню кажа — усё, хопіць, над табой зьдзекваліся, іхні час скончыўся, мы даем табе ўладу. І таму камунізацыя ў Беларусі адбывалася і дабраахвотна, і прымалася ўсімі сэрцамі. І вось гэтая савецкасьць у беларусаў — яна была іхняя. Таму так глыбока яна запала ў нас, што калі ўжо камуністычная ідэалёгія цалкам сябе дыскрэдытавала, і калі з гэтай дыскрэдытацыі нават савецкая імпэрыя развалілася, беларусы трымаліся і чапляліся. Таму што ім савецкая ўлада сапраўды ўпершыню дала магчымасьць нейкім чынам стацца людзьмі, сацыяльна людзьмі. А для таго, каб зацікавіцца праблемай нацыянальнага, заўсёды патрэбны культурніцкія эліты. А іх, якія толькі пачалі паўставаць у дваццатыя-трыццатыя гады, іх усіх высеклі тыя ж камуністычныя ўлады, і мы пачыналі пасьля вайны свой шлях зноў з элітнай пустэчы”.
Аксак: “Вы завяршаеце кніжку гэткай аптымістычнай трагедыяй — тут дазволю сабе зноў цытату: “… сьвядомы беларус — гэта a priori трагічны чалавек. Калі заўгодна, ён і нарадзіўся ў духу трагедыі, дзе пакуты і трагічная сьмерць героя абумоўлены самім жанрам. І таму яго існаваньне на скраені дрогкай нацыянальнай субстанцыі было спрэс праблематычным… Але з чаго яшчэ, як ня з духу высокай трагедыі, можа паўстаць воля да супраціву свайму немілажальнаму кону?” Але вы на старонках кнігі толькі і робіце, што абвяргаеце здольнасьць беларусаў да сьвядомай і ўсенародназьяднанай нацыятворчасьці …”
Акудовіч: “Я думаю, найперш мы павінны перафарматаваць свае мазгі адносна таго, на якіх падвалінах можа паўстаць беларуская нацыя. Гэтымі падвалінамі могуць быць найперш сацыяльныя каштоўнасьці, а не культурныя. Спачатку мы павінны сфармаваць грамадзянскую нацыю. Той, хто заангажаваны ўласна беларускай культурай, мовай, гісторыяй, мусіць з паразуменьнем ставіцца да таго, што хутчэй за ўсё зьбеларусіць Беларусь не атрымаецца, і таму ўсе свае высілкі накіраваць, каб у гэтай сацыяльнай Беларусі, якая будзе дамінаваць, як мага больш месца займалі беларуская мова, беларуская культура, беларуская гісторыя. Але ён павінен разумець, што яго задача трымаць пазыцыю і пашыраць яе, але не яго задача пакуль захапіць увесь пляцдарм. Высілкі, якія мы накіроўваем на задачу, якую вырашыць сёньня па азначэньні немагчыма, яны толькі губяць сам нацыянальны працэс”.
КРЫТЫКА
ПРА “КНІГУ ЎЗНАЎЛЕНЬНЯЎ” АЛЕСЯ РАЗАНАВА
Беларускім кніжным эпасам назваў Алесь Разанаў сваю чарговую кнігу, у якую ўвайшлі пераствораныя ім сучаснай беларускай мовай тэксты Францішка Скарыны, Кірылы Тураўскага, Сымона Буднага ды іншых сярэднявечных творцаў. Адамкнутыя паэтычным ключом, занямелыя творы старажытнай літаратуры нанова ўваходзяць у рэчаіснасьць і нанова прамаўляюць тое, што яны гаварылі ў свой час. “Кнігу ўзнаўленьняў” рэцэнзуе крытык Анатоль Сідарэвіч.
З чаго пачынаецца паэзія? Адна з тэорыяў кажа: з рытму нашага дыханьня і сэрцабіцьця. Паэзія пачынаецца зь не рыфмаваных, але ў асаблівы спосаб укладзеных словаў, і гэтая асаблівасьць у тым, што словы ўкладаюцца ў пэрыяды, прытарнаваныя да рытму нашага дыханьня. Кожны такі пэрыяд можна паказаць на пісьме асобным радком, адасобіць знакам прыпынку. Гэты адкрыты ў антычнасьці закон паэзіі ведалі Айцы Царквы, калі складалі казаньні і малітвы. Ходзячы ў царкву, мы калі не сьпяваем, дык рэцытуем вершы: Веру, Ойча наш, малітву перад прычасьцем і малітву пасьля прычасьця... Гэтая шматгалосая рэцытацыя ўражвае найперш сваёю рытмічнасьцю. Нашыя першыя пісьменьнікі складалі свае тэксты паводле ўзораў біблійных кнігаў і твораў Айцоў. Ня будзе перабольшаньнем, калі мы скажам, што паэзіяй прасякнутыя ўсе казаньні сьвятога Кірылы, біскупа Тураўскага. А жанр малітвы, як ня толькі індывідуальнага, але і калектыўнага акту, патрабуе ад аўтара абавязкова ўлічваць рытм нашага дыханьня і сэрцабіцьця. І сьвяты Кірыла ўлічваў гэты закон вершатворчасьці. Тое ж рабілі і аўтары наступных часоў. Разгарнуўшы прадмову ў Псалтыр Францішка Скарыны, мы бачым, што пэўныя словы і групы словаў у ёй можна паказаць асобнымі радкамі:
Ўсяка пісаньне, Богам вадхненае, Палезна есьць Ка учэньню і аблічэньню, Іспраўленьню і ка наказаньню Праўды. Да савяршэн будзет чалавек Божы І на ўсяка дзела добра ўгатован, Яка сьвяты апостал Павел пішаць.
У гэтым урыўку мы бачым нават спробу рымаваньня: учэньню–аблічэньню–іспраўленьню. Калі будзем чытаць Скарынаву прадмову да Псалтыра далей, дык убачым у ёй шмат дзеяслоўных рымаў, як напрыклад, у гэтым урыўку, да якога мы яшчэ вернемся:
Суць бо в ней псалмы як сакровішча ўсіх драгых скарбаў, Усякія немашчы духоўныя і цялесныя ўздраўляюць, Душу і смыслы асьвяшчаюць, Гнеў і ярасьць усміраюць, Мір і пакой чыняць, Смутак і пячаль адганяюць, Чуствіе ў малітвах даюць, Людзей у прыязьнь зводзяць, Ласку і міласьць украпляюць, Бесы ізганюць, Ангелы на помашч прызываюць.
Вось да гэтага, паэтычнага аспэкту творчасьці нашых старых аўтараў добра прыгледзеўся Алесь Разанаў. І аднаго разу ён вырашыў новымі словамі ўзнавіць творы і сьвятога Кірылы, і Францішка Скарыны, ды іншых аўтараў Сярэднявечча, эпохі Адраджэньня, Рэфармацыі і Контррэфармацыі. І сабраў гэтыя ўзнаўленьні ў адным зборніку, што выйшаў у выдавецтве Ігара Логвінава.
І вось мы чытаем той самы і ўжо ня той самы Скарынаў тэкст на сучаснай беларускай мове:
Псалмы ацаляюць дух і гояць ад немачаў цела, душу прасьвятляюць, мацуюць розум, спакой усталёўваюць, льюць лагоду, тугу праганяюць, адводзяць смутак, любоў абуджаюць, спагаду шыраць, людзей прыязьняць, даюць у малітвах чуласьць, духаў ліхіх выганяюць, анёлаў на помач клічуць.
Як відаць з параўнаньня гэтых урыўкаў, узнаўленьні Алеся Разанава не зьяўляюцца перакладамі ў дакладным сэнсе гэтага слова. Паэт улічвае асаблівасьці ўспрыняцьця паэзіі сучасным чалавекам, які прывучаны бачыць перад сабою строфы. Таму Алесь Разанаў акцэнтуе ўвагу на рытме ў тэкстах старых аўтараў і падае гэтыя тэксты не суцэльна, а адасобленымі радкамі. Пры гэтым сэнсава-тэматычныя групы вылучаюцца ў строфы і нават разьдзелы.
Па-другое, Алесь Разанаў ўсьвядомлена пазьбягае рымаваньня нават тады, калі ў арыгінальным тэксьце, як у Францішка Скарыны, яно маецца. Чаму паэт ігнаруе Скарынавы рымы? Тут, як думаецца, справа паэтычнага густу і этыкі. З гледзішча сучаснае тэорыі і практыкі вершаскладаньня такія рымы лічацца прымітыўнымі і нічога, акрамя гіранічнае ўсьмешкі, выклікаць ня могуць. А ў той час, калі пісаў Скарына, да іх ставіліся спаважна. Значыць, перад Алесем Разанавым стаяла этычная задача: выхаваць спаважлівае стаўленьне да Скарынавых тэкстаў таксама і ў чалавека дваццаць першага стагодзьдзя. Элімінуючы прымітыўныя з сучаснага гледзішча рымы, ён гэтую задачу разьвязаў.
Раней беларускія паэты пісалі на тэмы асобных псальмаў, радкоў ці гісторыяў зь Бібліі. Алесь Разанаў першы зь беларускіх паэтаў адкрыў і ўзнавіў цэлы пласт старое беларускае паэзіі, якая паўстала на аснове Сьвятога Пісаньня і твораў Айцоў Царквы. Няма сумневаў, што сьледам за ім узнаўляць паэтычныя творы нашых даўніх аўтараў паспрабуюць і іншыя паэты. Так ужо было ня раз, што Алесь Разанаў паказваў сваім калегам новыя кірункі. Думаю, што і “Кнігаю ўзнаўленьняў” ён такі творчы кірунак паказаў.
