Джонатан Адлтан, які быў амбасадарам ЗША ў Манголіі з 2009 па 2012 гады, расказаў Радыё Свабода, што савецкае мінулае краіны часта абмінаюць увагай, бо «менавіта постаць Чынгісхана займае цэнтральнае месца ў вобразе Манголіі для астатніх краінаў сьвету. Нішто ніколі ня можа зацямніць або замяніць яе як галоўны складнік мангольскай гісторыі».

Чытаць арыгінал публікацыі Эймаса Чапла.

Акрамя таго, кажа Адлтан, з прычыны аддаленасьці і таго факту, што Манголія ніколі не ўступала ў Варшаўскую дамову — савецкі эквівалент NATO, гэтая краіна «ніколі не фігуравала ва ўяўленьні публікі як „сатэліт СССР“».

Перад 1924 годам маланаселеная тэрыторыя сёньняшняй Манголіі гадамі была пляцоўкай для спрэчак паміж Кітаем і абодвума бакамі грамадзянскай вайны ў Расеі. Але дэ-юрэ рэгіён заставаўся часткай Кітаю.

Нявызначанасьць, зь якой сутыкнулася пераважна качавое насельніцтва Манголіі ў 1924 годзе, была такая вялікая, што адзін малады чыноўнік у адказ на гучную дэклярацыю камуністычнага ўраду аб «народнай рэспубліцы» зьбянтэжыў камуністаў пытаньнем: «Але што такое рэспубліка? Перакананы, што ў правінцыях гэтага ня ведаюць».

Ён заклікаў растлумачыць мангольскім сялянам «мэты і сэнс новай формы праўленьня».

Адна зь першых азнаямляльных місій Крамля ў Манголіі паінфармавала савецкага дыктатара Ёсіфа Сталіна, што тэрыторыя, на якую прэтэндуе Кітай, будзе карысным «буфэрам уздоўж паўднёвых межаў нашай краіны», які можа гарантаваць, што савецкія і кітайскія войскі не сутыкнуцца твар у твар.

Неўзабаве Манголія апынулася ў эканамічнай і палітычнай залежнасьці ад СССР і пачала адлюстроўваць радыкальную палітыку Масквы.

«Вы павінны разьвіць сацыялізм у вельмі кароткія тэрміны і скарыстаць дзеля гэтага досьвед Савецкага Саюзу», — загадваў ураду Манголіі адзін пасланьнік Крамля.

У 1930 г. Улан-Батар паведамляў, што «цяпер мы канфіскоўваем маёмасьць фэадальных клясаў».

Тады качавыя пастухі былі вымушаныя арганізавацца ў супольныя гаспадаркі, а іхная жывёла стала дзяржаўнай маёмасьцю. Як вынік — некаторыя ўцяклі з краіны, а іншыя сталі пратэставаць.

На пачатку 1930-х гадоў каля 30 тысяч манголаў пакінулі краіну празь нязгоду з новымі парадкамі, а па тэрыторыі дзяржавы пракатваліся стыхійныя бунты.

«Змагайцеся насьмерць супраць ведзьмаў і дэманаў гэтага „народнага ўраду!“» — такі быў баявы лёзунг адной з паўстанцкіх груповак рэлігійнага толку.

У 1937 годзе міністар абароны Манголіі Гелегдаржыйн Дэмід быў запрошаны ў Маскву і памёр у дарозе ад «харчовага атручэньня».

Затым, у 1939 годзе, папулярны прэм'ер-міністар Манголіі Анандын Амар быў арыштаваны і адпраўлены ў Маскву, дзе яго расстралялі. Гэтыя падзеі адкрылі шлях да ўлады ў Манголіі Харлаагійну Чайбалсану, фаварыту Сталіна.

Пры Чайбалсану тэрор вялікіх сталінскіх чыстак рэхам адгукаўся ў калідорах улады ва Ўлан-Батары. Чайбалсан супрацоўнічаў непасрэдна з савецкай сакрэтнай паліцыяй НКВД, каб лавіць і расстрэльваць «ненадзейных» дзяржаўных чыноўнікаў, перш чым дзяржава перайшла да рэлігійных лідэраў.

Агульная колькасьць ахвяр вялікіх рэпрэсій у Манголіі застаецца невядомай, але з 1937 па 1939 год пазабівалі каля 17 000 ламаў і разбурылі больш за 700 манастыроў.

На працягу Другой усясьветнай вайны Манголія была жыцьцёва важнай крыніцай дапамогі савецкім вайскоўцам, а ў 1945 годзе Савецкі Саюз прымусіў Кітай адмовіцца ад прэтэнзій на Манголію. Рэфэрэндум аб афіцыйнай незалежнасьці Манголіі ад Кітаю прывёў да таго, што, як сьцьвярджалася, 100% прагаласавалі за прапанову.

Сталін асабіста праявіў цікавасьць да Манголіі, неаднаразова зьвяртаючыся да яе ўраду, каб раз і назаўжды зьнішчыць рэлігію ў краіне.

«Вы павінны цьвёрда абыходзіцца з ламамі», — казаў ён Улан-Батару. «Вы не павінны забываць, што прызнаюць толькі моцных».

Як і паўсюль у савецкай сфэры ўплыву, рэпрэсіі ў Манголіі сталі менш жорсткімі пасьля сьмерці Сталіна ў 1953 годзе, а бязьлітасная вайна Крамля супраць рэлігіі стала больш падобнай да бюракратычнай барацьбы.

Па словах Адлтана, Масква разглядалася як найменш дрэнны варыянт для манголаў з двух яе магутных суседзяў.

«Рэальна [савецка-] расейская сувязь была важная для Манголіі як з пункту гледжання аднаўленьня яе незалежнасьці, так і гарантыі яе сувэрэнітэту ў адносінах Кітаю», — гаворыць экс-амбасадар.

Да канца 1980-х у Савецкага Саюзу было каля 50 000 вайскоўцаў і 1800 танкаў, а таксама 320 самалётаў і верталётаў, разьмешчаных на некалькіх базах па ўсёй краіне.

Па меры таго як дэмакратычныя рухі пачалі набірацца сілы ў іншых месцах на ўскраінах Савецкага Саюзу, манголы ў 1980-х таксама пачалі дамагацца свабоды супраць надзіва паблажлівага ўраду.

Джамбін Батмонх, апошні кіраўнік камуністычнай Манголіі, нагадаў, што супраціўляўся афіцыйным асобам, якія дамагаліся разгону пратэстаў супраць аднапартыйнага праўленьня, сказаўшы: «Няма неабходнасьці выкарыстоўваць паліцыю або прыцягваць вайскоўцаў».

Пратэстоўцы, паводле яго слоў, «нашы дзеці».

У сакавіку 1990 г. Палітбюро Манголіі было заменена, і Батмонх абвясьціў аб сваёй адстаўцы, што адкрыла шлях свабодным выбарам.

Адлтан кажа, што манголы, зь якімі ён размаўляў пра эпоху ў якасьці сатэліта СССР, «выказвалі шырокі спэктар поглядаў на Савецкі Саюз».

«У той час як некаторыя выказвалі горыч адносна сталінскіх чыстак у 1930-я гады і пакараньня сьмерцю членаў будысцкага духавенства, — кажа Адлтан, — іншыя азіраюцца на эпоху пасьля Другой усясьветнай вайны з пэўнай удзячнасьцю і нават настальгіяй».