Тацяна Сапач, «Гаспадыня восеньскага дому»; «Вясна», Прага 2022. Укладаньне і камэнтары Сяргей Дубавец; кампутарная вёрстка Андрэй Янушкевіч; дызайн вокладкі Натальля Паваляева.
— Па сутнасьці, мастацкую аснову выданьня «Гаспадыня восеньскага дому» складае адзіны зборнік Тацяны Сапач «Восень», які выйшаў 30 гадоў таму і аб’ём меў даволі сьціплы. Я ня буду пытаць у цябе як спадарожніка жыцьця паэткі, чаму яна выдала толькі адзін зборнік, чаму ёй не напісалася і не надрукавалася больш. А запытаю як літаратурнага крытыка: па-твойму, чым адметны зборнік «Восень», што ён амаль аднагалосна лічыцца шэдэўрам беларускай паэзіі?
— Тую першую «Восень» таксама ўкладаў я, Тацяна гэтым не займалася і не пераймалася, дзе ў яе што пішацца-друкуецца. Яна чытала, любіла і ўмела чытаць вершы. Паэзія для яе і яе паэзія для нас — зьява эфэмэрная ці, як казаў расейскі сябра беларускіх паэтаў Валеры Брусаў, «нерассудочная».
Калі Вера Рыч перакладала «Восень» на ангельскую, яна, магчыма, таксама задавалася тваім пытаньнем. Таму яны рабілі так: Таня чытала, а Вера слухала інтанацыі, прасодыю, музыку і менавіта гэта запісвала. Ня словы, сэнсы, кропкі з коскамі. Гэтым я магу растлумачыць, чаму шэдэўр, — праз параўнаньне з музыкай, з тым, што сам найболей люблю ў літаратуры. А музыка… Можна ствараць тамы музыказнаўства, але чаму твор бярэ за сэрца, не растлумачыш.
Яшчэ гэта можна параўнаць са снамі. Ты засынаеш і са сьвету рэальнага трапляеш у сьвет калектыўнага несьвядомага. Твае сны пераплятаюцца з чужымі, а чужыя з тваімі, пасьля вы доўга гэта ўсё абмяркоўваеце, складаеце соньнікі, і гэта па-свойму цікава, але, па вялікім рахунку, да саміх сноў ня мае ніякага дачыненьня.
— Ва ўкладзеным табой зборніку ёсьць разьдзел «Раньнія вершы», якія раней нідзе не публікаваліся. Ты ведаў пра гэтыя вершы, калі паэтка яшчэ жыла? Дзе іх адшукалі?
— Ня ведаў. І ніхто ня ведаў, апроч, вядома ж, аўтаркі. Агульны сшытак, сьпісаны акуратным почыркам, гатовы зборнік знайшоўся ў бацькоўскай хаце, калі Тацяны ўжо не было. Мабыць, зрабіўшы такую рукапісную кніжку, яна канчаткова здаволіла жаданьне друкавацца, фіксаваць, замацоўваць тое трымценьне душы, якое ўласна і ёсьць паэзія. Фіксацыя — фармальны бок справы, само па сабе не паэзія — яе больш не цікавіла.
— Кніжка «Гаспадыня восеньскага дому» выйшла пад шыльдай выдавецтва «Вясна» ў Празе. Ты мог бы крыху расказаць пра гісторыю гэтага выданьня і праблемы, зьвязаныя з выдаваньнем?
— Дзякуючы добрым людзям асабіста я ніякіх праблем ня зьведаў. Калі я завяршыў разборку архіваў і пэрыёдыкі, калі вобраз клясычнага паэтычнага томіка склаўся ў маёй галаве і ўрэшце я «ўбачыў» кнігу, тады склаў тэкст і зьвярнуўся да выдавецтва «Янушкевіч». Там ідэю зразумелі і падхапілі з паўслова. А калі макет быў практычна гатовы, адбыўся пагром «Янушкевіча», «Кнігаўкі», Андрэя арыштавалі. І тут адразу зьявіліся праскія партнэры «Янушкевіча», выдавецтва «Вясна», і хуценька давяршылі справу.
Кніга прайшла драматычны шлях, але я гэтага не адчуў. Адчуў толькі пэўную адпаведнасьць дэмісэзону — «Восень» выйшла ў «Вясьне». Шчыра ўдзячны Андрэю Янушкевічу, Вэсьне Вашко, Сяргею Шупу і ўсім, хто спрычыніўся, за гэты дзівосны жыцьцёвы эпізод.
— Як табе наагул бачыцца сытуацыя зь незалежным беларускім кнігавыданьнем цяпер, пасьля 2020 году? Яно вытрымае гэтае выпрабаваньне, калі яго выпхнулі па-за межы Беларусі?
— Пакуль ня бачу, што б магло гэтаму перашкодзіць. Кніжная нацыя толькі так і можа выжываць: хоць за мяжой, хоць на вайне, хоць у канцлягеры.
— Частка беларускіх пісьменьнікаў і, шырэй, творцаў культуры, зьехала за мяжу, дзе можа выказвацца даволі свабодна, хоць і ў радыкальна іншых абставінах, чым у Беларусі. Частка засталася ў Беларусі, дзе фактычна вымушаная маўчаць або пісаць у шуфляду, каб ня трапіць пад перасьлед і ў турму за «экстрэмізм». Або ісьці на зьдзелкі з рэжымам, як практычна было зь пісьменьнікамі і творцамі культуры ў савецкі час. Што такая сытуацыя азначае для беларускай культуры цяпер? Вяртаюцца час «жалезнай заслоны» і сытуацыя «дзьвюх беларускіх культур»? Ці ўсё ж сучасныя камунікацыйныя магчымасьці не дапусьцяць такога сцэнару?
— Я неяк азірнуўся і пабачыў, што ўсё сваё жыцьцё пісаў і выдаваў нешта калі не падпольнае, дык недзяржаўнае дакладна. І ў шуфляду, і за «жалезнай заслонай». І вось што я пабачыў. Надзеі на перамены не было. Ну абсалютна. Рабіў і рабіў. Але вось Савецкі Саюз ляснуў, Беларусь стала незалежнай, Каліноўскі знайшоўся… Словам, я ўсё жыцьцё рабіў сваю справу без надзеі на перамены. І тады пачыналі здарацца цуды. І вось калі яны пачалі здарацца, зьявілася надзея. Што Лука ненадоўга, што ўсё гэтае дзікунства ненадоўга, тэрор ненадоўга. І як толькі зьявілася надзея, гісторыя быццам павярнула назад, пачаліся антыцуды. Надзея, калі не збываецца, пачынае замінаць табе рабіць сваю справу.
Цяпер я вярнуўся да сябе колішняга і проста працягваю сваю справу, без надзеі на перамены. Абсалютна. Урэшце калі ты верыш у тое, што робіш, гэта і ёсьць уся надзея, якая табе патрэбная. Магчыма, мы ўсе, людзі на сьветлым баку, трапілі ў гэтую пастку надзеі.
— Чым ты заняты цяпер? Пішаш кнігу? Нешта рэдагуеш?
— Пішу, але я не «сыстэмны пісьменьнік». Магу гадамі нешта дапісваць, а тады сесьці і за тыдзень-два напісаць кніжку, нават для самога сябе нечаканую. З рэдактурай наадварот: гэта штодзённая плянавая праца.
Днямі мы са Зьмітром Бартосікам скончылі працу над яго новай кнігай падарожжаў. Называецца «Забіць упалмінзага». Дзіўная назва, праўда? Упалмінзаг — гэта ўпаўнаважаны міністэрства нарыхтовак у пасьляваеннай Беларусі. Бальшавік, адным словам. Такі тыпаж афіцэра Чырвонай арміі ў Сяргея Пясэцкага. Рабаўнік, які прызнае толькі грубую сілу, усё астатняе для яго — слабасьць. А слабых трэба душыць, даціскаць, забіваць. Цяпер мала хто ведае пра вайну пасьля вайны, калі ў нас разгарнуўся, лічы, усенародны супраціў бальшавікам, русіфікацыі, калгасам. Упалмінзаг называе гэты супраціў «бандытызмам». Усё наадварот, адным словам. І калі беларусы забылі пра гэты супраціў, пра сьмерць, пакуты і прыгон, якія прынесла новая ўлада нашаму народу, тады ўпалмінзаг вярнуўся. Сёньняшні тэрор у краіне — гэта ён і ёсьць, інакш ён, захапіўшы са зброяй уладу, кіраваць ня ўмее. Гэта ягоны рэванш. І кніжка Бартосіка раскажа пра гэта.
Яшчэ, апроч іншага, складаю трэцюю кнігу «Галасоў Беларусі – 2022». Пачынаючы з 2020-га, я рыхтую такія кнігі сьведчаньняў таго, што адбываецца ў краіне. Гэта вусная гісторыя, расказы людзей пра тое, што зь імі здарылася. Турмы, зьдзекі, уцёкі — вось гэта вось усё. Здаецца, два гады прайшло, а шмат хто ўжо і ня верыць, што гэта было і што гэта працягваецца. Але трэба ведаць, трэба быць пільнымі.
— Як табе жывецца ў Вільні цяпер? З настальгіяй па раньніх 1990-х?
— У Вільні я ня жыў 12 гадоў. Тады было прынятае рашэньне назаўсёды пераяжджаць у Менск. Пасьля некалькі гадоў я працаваў у Празе і ў 2014-м на стала асеў у Беларусі. За гэты час я закрыў усе віленскія справы з гештальтамі, рахункі і абавязкі. Словам, цалкам сьвядома і самачынна вырашыў жыць і працаваць у Менску. Абжыўся, наладзіў сувязі-камунікацыі. І тут раз! Нібы нейкая нябачная рука ўзяла мяне за шкірку і перанесла назад у Вільню. Безь ніякага майго жаданьня, безь ніякіх маіх плянаў, увогуле без майго ўдзелу. Гэта лёс залічыў мяне ва «ўдзельнікі экстрэмісцкага фармаваньня», што ніяк немагчыма ані адмяніць, ані растлумачыць. Не зьдзіўлюся ўжо, калі дзівосы працягнуцца.
26 жніўня мы правялі ў Цэнтры беларускай культуры і супольнасьці вечарыну Тацяны Сапач. На працягу 20 гадоў яна была стваральніцай «Віленскага сшытка» на Літоўскай тэлевізіі. І мы глядзелі ейныя перадачы, у якіх яна чытала вершы. І гэта можна было глядзець і слухаць бясконца.
* * *
Тацяна Сапач. Тры вершы з кнігі «Гаспадыня восеньскага дому»
З разьдзелу «Раньнія вершы»
Стамлюся чакаць. І пагасьне сьвятло,
Галінкамі клёна акно перакрэсьліцца.
Згублю на сярэдзіне рэчкі вясло,
Застыну ў зьнямозе на прыступках лесьвіцы.
Стамлюся чакаць. У люстэрку вачэй
Рабіна мільгне абыякавым ценем.
Зіма прасьціну са сьняжынак сатчэ,
Вякі пахавае ў пужлівым імгненьні.
Стамлюся чакаць. Ад дзьвярэй адыду.
Самота растане ільдзінкаю ў хаце…
Пакуль што чакаю. Агонь не патух.
Баюся: аднойчы стамлюся чакаць.
З разьдзелу «Восень»
Заміж сьценаў і столі тут —
вецер і сьнег,
заміж сьвечак калядных —
ваўчыныя вочы…
Божа мой, калі ёсьць ты на сьвеце —
то дзе?
І чаму гэтай роспачы бачыць ня хочаш?
Хто зламысьнік,
які падказаў накірунак
гэтым лёгкім маім,
але здрадлівым іртам?
Толькі вецер і сьнег…
І адзіны ратунак —
гэта вочы ваўчыныя
з бляскам нясытым.
З разьдзелу «Вершы розных гадоў»
Наўкола ціша, нехаць, пыл і стома.
Утаймаваны лішніх згукаў звон.
Я, гаспадыня восенскага дому, —
адная тут улада і закон.
