Са сьпявачкай Тацянай Грыневіч мы зьбіраліся пагаварыць, якім ветрам яе занесла на маляўнічыя берагі Басфору, ці сустракае яна там цень славутай суайчыньніцы Салямэі Русецкай, у якіх імпрэзах беларускай дыяспары бярэ чынны ўдзел, але апошнія рашэньні турэцкага ўраду пра зьмену статусу канстантынопальскага сабора Сьвятой Сафіі ўмяшаліся ў тэму інтэрвію.
— «Музэй зачынены на рэстаўрацыю» — паведамляў аркушык паперы на дзьвярах Сьвятой Сафіі ў Стамбуле 86 гадоў таму. Абвестку напісаў уласнаручна прэзыдэнт Турэцкай Рэспублікі Атацюрк, чыім рашэньнем самы велічны праваслаўны храм сьвету, ператвораны ў мячэт пасьля захопу мусульманамі Канстантынопалю, станавіўся агульнакультурнай каштоўнасьцю. Якая абвестка сустракае наведнікаў усясьветнай славутасьці цяпер, пасьля прынятага 10 ліпеня рашэньня прэзыдэнта Турэччыны Эрдагана ператварыць Сафію з музэю ў мячэт?
— Сёньня я была каля Сьвятой Сафіі. Абвестку на дзьвярах не прачытаць з той прычыны, што да храма не падыйсьці. Плошча вакол ачэпленая турнікетамі, ахоўваецца паліцыяй, стаяць аўтазакі. Крыху далей натоўп людзей і турэцкі сьцяг. Адразу я падумала, што гэта пратэст супраць зьмены статусу Сафіі, але аказалася наадварот: людзі сабраліся, каб ухваліць зьмены. Сафія гэтак будзе зачыненая да 24 ліпеня. На гэтую дату плянуецца адкрыцьцё храма ўжо як мячэта. Па тэлевізары ўвесь час трансьлююцца перадачы, удзельнікі якіх абмяркоўваюць плюсы і мінусы рашэньня прэзыдэнта.
— Жывучы ў Стамбуле, вы, пэўна ж, наведвалі храм Сьвятой Сафіі. Якія пачуцьці і думкі там у вас узьнікалі? Ці згадвалася малодшая сястра канстантынопальскай Сафіі — полацкая яе аднайменьніца?
— Калі ўпершыню ўбачыла храм, мурашкі пабеглі па целе. Эмацыйна адчула ўсю веліч гэтай сьвятой зямлі, магутную энэргію, значнасьць гэтага гістарычнага месца. Пазл маіх уяўленьняў нарэшце склаўся ў адно цэлае: канстантынопальская, кіеўская, наўгародзкая, полацкая Сафіі — ад іх пайшло хрысьціянства на нашы землі.
— Як вы і вашы сябры і знаёмыя ўспрынялі рашэньне турэцкіх уладаў пра зьмену статусу канстантынопальскага Сафійскага сабору?
— На думку маіх сяброў, рашэньне Атацюрка ў 1934 годзе было слушнае з усіх пунктаў гледжаньня. А цяперашнія зьмены былі зусім непатрэбныя — мячэтаў для намазаў у Стамбуле дастаткова. А Сафія як гістарычны і архітэктурны помнік са старадаўнімі іконамі і фрэскамі зьяўляецца агульнай каштоўнасьцю. І закрыць яго, не паказваць наведнікам будзе няправільна. Праўда, улады абяцаюць, што турысты змогуць пабачыць Сафію, гэтаксама як могуць пабачыць мячэт султана Ахмэта. Туды можна заходзіць, папярэдне зьняўшы абутак, а жанчынам выдаюць хусткі і спадніцы. Неўзабаве пабачым, як яно на самой справе будзе.
— А як увогуле вы пачуваецеся ў Стамбуле? Ці сумуеце па сябрах і шматлікіх прыхільніках вашай творчасьці на радзіме?
— Я вельмі палюбіла Стамбул. Часам жартую, што Стамбул — прыкладна як дзьве Беларусі па колькасьці жыхароў. Адлегласьць у ім ад Мармуровага мора да Чорнага 40 кілямэтраў, а з азіяцкага канца Стамбулу да эўрапейскага — 100 кілямэтраў. Пабачыць усе тутэйшыя цікавінкі і жыцьця ня хопіць. Безьліч музэяў, касьцёлаў, цэркваў, лясы, невялікія горы, па якіх можна ладзіць пешыя вандроўкі, Прынцавы астравы ў Мармуровым моры, якія можна аб’езьдзіць на ровары, паромы, якія курсуюць па Басфоры ўдоўж і ўпоперак, — тут ні ў якім разе не засумуеш. А зь сябрамі і прыхільнікамі можна трымаць сувязь праз інтэрнэт, дзяліцца ўбачаным, абмяркоўваць новыя пляны і праекты.
— А ці ўсталявалі кантакты з суайчыньнікамі? Можа, ладзіце зь імі нейкія беларускія імпрэзы? Увогуле, ці ёсьць у гэтым шматкультурным горадзе нейкія мясьціны для ўмілажальства беларускай душы?
— 10 сьнежня 2019 году было адкрыцьцё беларускага парку ў Стамбуле. Пасьля завяршэньня афіцыйнай часткі мы з суайчыньнікамі пасьпявалі беларускія песьні, патанцавалі народныя танцы. У сакавіку хацелі сабрацца ды пагукаць вясну, але каранавірус не дазволіў. Затое два тыдні таму беларусы Стамбулу сабраліся на акцыю салідарнасьці з ахвярамі палітычнага перасьледу на радзіме, і я іх таксама падтрымала сваёй прысутнасьцю ды песьнямі. Спадзяюся, будзе яшчэ не адна сустрэча, нагодаў для гэтага вельмі шмат.
Што тычыцца беларускага Стамбулу, то тут ёсьць музэй Адама Міцкевіча. У гэтым горадзе, як вядома, прайшлі апошнія месяцы яго жыцьця, тут ён памёр і тут жа быў пахаваны, і толькі празь некалькі месяцаў яго перапахавалі ў Вавэльскім саборы ў Кракаве. А адкрыцьцём для мяне была вёсачка Палянэзкёй ці Адамполь — зямля, якую ў 1842 годзе набыў Адам Чартарыйскі і на якой жылі польскія паўстанцы-эмігранты. Цяпер гэта адзін з раёнаў Стамбулу. У 1933 годзе тут быў пастаўлены помнік Адаму Міцкевічу. Ёсьць касьцёл, каталіцкія могілкі, вуліца Адама Міцкевіча, карчма зь беларускай назвай «Крыга», музэй стварэньня вёскі.
Таксама вядома, што ў Стамбуле ў 1796 годзе жыў Міхал Клеафас Агінскі. Жывучы тут, я з задавальненьнем прачытала старонкі яго дзёньніка, напісаныя ў Канстантынопалі. Спадзяюся, што з часам Канстантынопаль Агінскага для мяне прачыніцца больш. Пакуль што чула, што ў адным са стамбульскіх касьцёлаў ёсьць мэмарыяльная шыльда Агінскаму, і я хачу яе ўрэшце адшукаць.
— Самая знакамітая жанчына-беларуска, якая ў васямнаццатым стагодзьдзі жыла ў Стамбуле, гэта ўраджэнка Наваградчыны Салямэя Русецкая. Прыехаўшы ў Асманскую імпэрыю з мужам-мэдыкам, яна і сама стала там знакамітай лекаркай. Яе пацыентамі былі нават высокапастаўленыя асобы пры двары султана. Цень Салямэі Русецкай выпадкова не сустракаўся вам у старых стамбульскіх кварталах?
— Так склалася, што мае мары заўжды ператвараюцца ў жыцьцё. Некалі я марыла, што буду вандраваць па Беларусі, як Язэп Драздовіч, і мае 2017–2019 гады так і прайшлі. Я езьдзіла ад вёсачкі да вёсачкі з выступамі і творчымі сустрэчамі па ўсёй радзіме. Такім жа чынам, начытаўшыся пра жыцьцё і прыгоды Салямэі Русецкай, я марыла пра Стамбул. І вось цяпер сябры жартуюць: «Тацяна ходзіць шляхамі Салямэі Русецкай». У нейкім сэнсе так і ёсьць. Тут я заўжды памятаю пра суайчыньнікаў: Салямэю Русецкую, Адама Міцкевіча, Міхала Клеафаса Агінскага. Хачу адчуць тое, што адчувалі яны, ходзячы па старых вулачках Канстантынопалю-Стамбулу.
— А распавядзіце, калі ласка, — калі гэта, зразумела, не асабістая таямніца, — як вы самі апынуліся ў Стамбуле? Чым там займаецеся? Перад кім сьпяваеце?
— У Турэччыне кожны беларус можа заставацца бязь візы тры разы на год па месяцы. Я, можна сказаць, карыстаюся гэтай магчымасьцю, ажыцьцяўляю сваю мару — вандрую, вывучаю мову і сьпяваю для беларускіх, украінскіх, турэцкіх сяброў.
