10 фактаў пра пісьменьніка Кузьму Чорнага, які страціў 70% здароўя ў засьценках НКВД

24 чэрвеня спаўняецца 120 гадоў з дня нараджэньня беларускага празаіка, драматурга, публіцыста, мовазнаўцы Кузьмы Чорнага (сапраўднае імя — Мікалай Раманоўскі). Свабода выбрала 10 цікавых фактаў пра яго.

Кузьма Чорны (1900–1944) — стваральнік інтэлектуальнай прозы ў Беларусі. Якуб Колас называў яго «беларускім Кнутам Гамсунам». Першы беларускі савецкі пісьменьнік, які ў сваім дзёньніку пакінуў сьведчаньні пра зьверствы НКВД.

Сваёй мэдытатыўна-паэтычнай прозай, дзе галоўнае — ня востры сюжэт, а настрой, унутраны стан чалавека, яго пачуцьці і думкі, эстэтычна паўплываў на Івана Мележа («Людзі на балоце»), Міхася Стральцова («Смаленьне вепрука»), Янку Брыля («Ніжнія Байдуны»), Івана Чыгрынава («Плач перапёлкі»).

У сталінскія часы нямала крытыкаваў афіцыёзныя газэты, радыё, тэатар за кепскую беларускую мову. Незадоўга да сьмерці бедаваў, што «беларускай інтэлігенцыі... ужо няма», а тыя, што носяць яе імя, «сьціраюць з нашага жыцьця беларускі характар».

Адзін зь нямногіх беларускіх клясыкаў, які пакінуў па сабе беларускамоўных нашчадкаў (дачка, унук).

1. Ідэалістычна марыў пра час, калі ўсе беларусы стануць творцамі

Скульптару Заіру Азгуру Кузьма Чорны казаў: «Я глыбока перакананы... што ў кожным чалавеку жыве мастак, хоць і ў розных маштабах. У адным ён вельмі бурна... выяўляецца, а ў другім — так і застаецца нявыяўленым... Трэба выцягваць гэтага мастака, якога б маштабу ён ні быў. І тады жыцьцё нашага грамадзтва зробіцца нашмат прыгажэйшае. І ня будзе розьніцы паміж творцам і нятворцам. Усе будуць творцамі» (Заір Азгур. Кузьма Чорны / Незабыўнае. Менск, 1962).

ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА:

20 нечаканых фактаў пра Заіра Азгура

2. Зьдзіўляў парадаксальнасьцю мысьленьня

Чытаючы Кузьму Чорнага, міжволі дзівісься яго нечаканым параўнаньням і мэтафарам:

• «...смутак... як густата ночы пад грузным натоўпам хмар» («Новыя людзі»);
• «...чорная постаць Насьці, няясная ўночы, як голас хворага дзіцяці...» («Па дарозе»);
• «...уявілася, што вароны пахнуць ветрам, а вецер... мокрымі кустамі» («Буланы»);
• «Прайшоў, як цень... як праходзяць апошнія маразы ўвесну...» («Сьцены»);
• «Плыў водар павольнага кананьня травы і кветак» («Верасьнёвыя ночы»);
• «Нос яго, як вясёлая птушачка, варушыўся на твары»,
• «Неба было нейкае гумарыстычна-бруднае» (раман «Сястра»);
• «У маўчаньні яны моцна прыціснуліся адно да аднаго і разышліся, несучы ў сабе вялікую буру радаснай трывогі»,
• «У садзе пад нагамі шумела маўчаньнем лісьце»,
• «...з дна рэчак, чыстых і ціхіх, як конскае вока» (раман «Зямля»).

  

3. Мог паўтарыць трагічны лёс Максіма Багдановіча

Як вядома, маці аўтара «Вянка» памерла ад сухотаў, ад гэтай жа хваробы ў 1917 годзе сканаў і сам паэт. У адной з аўтабіяграфій Кузьмы Чорнага чытаем: «Маці памерла ў 1921 г. ад сухотаў, на 45-м годзе жыцьця... Увосень 1923 г... у мяне зьявіліся першыя адзнакі туберкулёза. Я быў пасланы ў Крым на лячэньне. Мне ўдалося вылечыцца». (Кузьма Чорны. Аўтабіяграфія).

4. Другая грамадзянская жонка ледзьве не давяла яго да пятлі

Паводле паэта Віктара Жыбуля: «...у Слуцку... адбылося знаёмства Іды Чырвань з Кузьмой Чорным. ...празаік... прыехаў у гэты горад 24 верасьня 1925 г., каб выступіць у Доме культуры... Неўзабаве... Іда Чырвань ужо шыла сабе вясельную сукенку, а 13 лістапада... 1925 г... пераехала ў Менск» (Віктар Жыбуль «Закахалася гораду шумам...» Штрыхі да біяграфіі Іды Чырвань // Роднае слова. 2016, № 10).

Паводле вэрсіі жонкі Язэпа Пушчы Станіславы Плашчынскай, «Іда стала сябе дрэнна паводзіць. Завяла непрыгожыя знаёмствы. Кузьма пра гэта даведаўся і хацеў павесіцца, яго ледзьве ўратавалі» (Станіслава Плашчынская. З дзён далёкіх і блізкіх / Язэп Пушча. Збор твораў. Т. 2. Менск, 1994).

Паводле вэрсіі Жыбуля, «...Кузьма Чорны пасьля кароткай успышкі страсьці першы ахладзеў у пачуцьцях да сваёй абраньніцы і ўспрыняў усё як „злы рок“, нейкую фатальную памылку» (Роднае слова. 2016, № 10).

Пісьменьнік пачаў ад яе ўцякаць. А яна жадала застацца з каханым. У выніку ў Чорнага пачаліся псыхалягічныя праблемы. У гэты пэрыяд ён пісаў Адаму Бабарэку (студзень 1926 г.): «Я ёй (Ідзе Чырвань. — РС) высылаў бы кожны месяц грошы, каб яна не даводзіла мяне толькі да самагубства...» (Лісты Кузьмы Чорнага да Адама Бабарэкі / Кузьма Чорны. Чалавек — гэта цэлы сьвет. Менск, 2016).

5. Усё жыцьцё наракаў на кепскае здароўе

У 1923 годзе студэнтам разгружаў і калоў дровы на вакзале (ня меў стыпэндыі). «Ня еўшы два дні і пакалоўшы церазь сілу дроў, захварэў кішэчнай хваробай» (Аўтабіяграфія (1926 г.) / Кузьма Чорны. Збор твораў. Т. 1. Менск, 1988).

Іда Чырвань называла яго ў 1925 годзе «...змораным хваробай чалавекам, які думае, што дні яго пералічаны, і ён кожны дзень паўтарае: „Каб ты ведала, Іда, як я жыць хачу“...»

У кастрычніку 1938 году яго арыштоўваюць і восем месяцаў катуюць у засьценках НКВД, што самым згубным чынам адлюстравалася на яго здароўі. У дзёньніку (3.10.1944) ён успамінаў: «У яжоўскай турме ў Менску ўвосень 1938 г. мяне саджалі на кол, білі вялікім жалезным ключом па галаве і палівалі зьбітае месца халоднай вадой, паднімалі і кідалі на рэйку, білі паленам па голым жываце, устаўлялі ў вушы папяровыя трубы і раўлі ў іх на ўсё горла, уганялі ў камэру з пацукамі...» (Кузьма Чорны. Дзёньнік).

У 1942 г. ён перажывае першы інсульт, а 22 лістапада 1944 г. — другі, які стаў фатальным. У дзень сьмерці запісаў: «У мяне ўжо няма 70% здароўя. Я гіну і не магу выкарыстаць як бы трэба было свой талент...» (Кузьма Чорны. Дзёньнік).

6. Цанава вызваліў Чорнага з турмы, каб той сьведчыў супраць Купалы, Коласа і Бядулі

Уладзімер Някляеў піша: «Пра тое, як у канцы 1930-х і ў пачатку 1940-х хацелася кампэтэнтным органам расправіцца з ужо абрыдлым ім Купалам, сьведчыць запіска таго ж Л. Цанавы з прапановай вызваліць з-пад арышту Кузьму Чорнага для «использования его по вскрытию и разоблачению нац.-фашистского формирования в Белоруссии». І каго ж «разоблачать», хто там сярод фашыстаў?.. «Романовский Н.К., — піша далей Цанава, — был завербован в нац.-фашистскую организацию Я. Купалой, Я. Колосом и Бедулей, которые в настоящее время находятся на свободе... о чем в своих показаниях на суде Романовский будет делать упор и ссылаться на последних...» (Уладзімер Някляеў. Шлях / Выбраныя творы. Менск, 2010).

Ці сьведчыў пісьменьнік супраць сваіх калег — невядома. У дзёньнікавых запісах і размовах Чорны згадваў, што «Доўгія годы мяне мучыла ГПУ-НКВД», а пасьля вызваленьня з турмы ў чэрвені 1939-га заяўляў, што многія яго «прызнаньні» здабываліся пры дапамозе гвалту.

7. Купляў дружбу Пятра Глебкі абедам і выпіўкай

У дзёньніку (9–13.08.1944) занатаваў: «У мінулую восень, калі я пераехаў жыць у „Якар“, і зімою я так прагнуў, каб ён (Пятро Глебка. — РС) да мяне заходзіў! Мне была радасьць, калі я бачыў, як зьяўлялася ў маіх дзьвярах яго мілая галава. Тым большая была мая радасьць, што гэта было пасьля цяжкай хваробы (першы інсульт. — РС), калі ня вельмі часта заходзілі да мяне нават і тыя, што цеснай дружбай былі зьвязаны са мною праз многа год. Вядома, з хворым быць нецікава, гарэлкаю ён не частуе. Дык каб Нонік (мянушка Глебкі, якую даў яму Чорны. — РС) не акідаў мяне, я прыдумаў карміць яго ў кожную нядзелю абедам. Значыцца, ужо раз на тыдзень я мог гаварыць зь ім. Абедаць прыходзіў ён ахвотна. Выходзіла, што хоць адзін друг не адвярнуўся ад мяне, калі я станавіўся пасьля хваробы на ногі! Тады я, узрадаваны, пачаў часта частаваць яго гарэлкай. Дык ён вельмі ахвотна заходзіў часта» (Кузьма Чорны. Дзёньнік).

8. На ягоым малюнку — мёртвае дрэва абвілося вакол жывога і як бы душыць яго

Дачка Рагнеда Раманоўская згадвала: «Ён няблага маляваў, звычайна пяром. Захаваліся яго малюнкі на рукапісах ваеннага часу. Так, напрыклад: дрэва, а вакол яго абвіваецца другое, агрэсіўнае...» (Рагнеда Раманоўская: «Вакол бацькі раіліся людзі» / Кузьма Чорны. Чалавек — гэта цэлы сьвет. Менск, 2016).

9. Сваёй дачцэ ў 1928 годзе даў імя Рагнеда

Паводле ўспамінаў дачкі: «...Усе вырашылі, што я буду Ірынай. А бацька пайшоў ды запісаў Рагнедаю. Але дома мяне звалі Іраю...» (Рагнеда Раманоўская: «Вакол бацькі раіліся людзі» / Кузьма Чорны. Чалавек — гэта цэлы сьвет. Менск, 2016).

Унук Мікалай Раманоўскі казаў: «Калі мая мама нарадзілася, то менская радня, па жонцы, хацела, каб назвалі яе Ірынай. Але ў ЗАГСе дзед запісаў яе Рагнедай. І згодна з пашпартам яна заставалася Рагнедай. Ірынай была для менш знаёмых... Сама сябе яна ўсьведамляла як Рагнеду. А калі потым у старасьці хрысьцілася, то ўзяла імя, якое брала пры хрышчэньні і гістарычная Рагнеда. Так стала яшчэ і Анастасіяй» (Светлана Денисова. Любовь Кузьмы Чорного // Женский журнал. 2013. № 11).

ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА:

ВОСТРАЯ БРАМА. СТАРЫ НОВЫ ГОД З РАГНЕДАЙ РАМАНОЎСКАЙ

10. У засьценках НКВД сэрцам адчуў сьмерць бацькі

Паводле ўспамінаў дачкі Рагнеды: «Калі бацьку забралі ў 1938-м... то дзеду майму — Каролькам яго звалі ў вёсцы — не сказалі пра сына. Аднак ён дачуўся-такі і, не хварэўшы, памёр: мабыць, ня вынес душэўнага ўзрушаньня. Бацька, як выйшаў, сам назваў гэтае чысло: як адчуў усё роўна ў турме» (Рагнеда Раманоўская: «Вакол бацькі раіліся людзі» / Кузьма Чорны. Чалавек — гэта цэлы сьвет. Менск, 2016).

Дзякуй за дапамогу пры падрыхтоўцы матэрыялу Міколу Раманоўскаму, Віктару Жыбулю, Паўлу Каралёву

ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА:

Дзе канчаецца прорва