Былы старшыня ТБМ, гісторык Алег Трусаў заяўляе, што пакуль існуе гэтая ўлада, адзінае, што яна можа зрабіць, — не замінаць нам з вамі гаварыць па-беларуску, адзначае, што нярэдка «змагары» дома размаўляюць па-расейску, і лічыць, што праз два пакаленьні менская эліта прынцыпова будзе гаварыць па-беларуску.
Сьцісла:
- Лукашэнка доўгі час абменьваў беларускую мову і культуру на танныя энэргарэсурсы.
- Я вам магу прывесьці 20 выступаў Лукашэнкі цалкам у падтрымку беларускай мовы.
- Пераварот адбыўся ва ўсіх галовах чыноўнікаў. Але не ўва ўсіх галовах на нашу карысьць.
- Зараз могуць абвясьціць, што паводле перапісу ў нас ледзь ня сто працэнтаў па-беларуску гавораць
— 21 лютага адзначаецца Міжнародны дзень роднай мовы. Самае галоўнае пытаньне, якое хацелася б абмеркаваць у нашай размове, — як на сёньня беларуская ўлада і дзяржава ставіцца да беларускай мовы? Бо існуюць вельмі рознанакіраваныя «сыгналы» і імпульсы. Відавочна, пэўныя дзяржаўныя структуры зьмянілі пасьля 2014 году сваё стаўленьне да беларускай мовы на больш спрыяльнае. Але ў некаторых сфэрах ніякіх паляпшэньняў няма. Чаму так?
— Пасьля 2014 году ўлады канчаткова падзяліліся на тры групы. Адна група — за «русский мир», другая — за незалежнасьць і мову, а трэцяя — за тых і тых, «хістаецца разам зь лініяй партыі». Вось Міністэрства замежных спраў толькі што распрацавала беларускамоўныя стыкеры. Яны таксама ладзяць беларускамоўныя сустрэчы, чытаюць з дыпляматамі розныя вершы.
А калі ўзяць Міністэрства адукацыі — то там па-беларуску фактычна ніхто не гаворыць, я ніколі ня чуў выступ міністра па-беларуску. Калі ўзяць Міністэрства культуры, то і там сытуацыя ня стала лепшай, у часы міністра Латушкі стаўленьне да мовы было лепшае. Так што ўсё залежыць і ад пасады міністра, і ад таго, да якой умоўнай часткі намэнклятуры ён адносіцца.
— А як гэта можа быць, што не існуе адзінай дзяржаўнай палітыкі ў моўнай сфэры? У нас аўтарытарная дзяржава, і ўсе галоўныя рашэньні прымае адзін чалавек. Як у такіх умовах існуюць такія розныя падыходы розных чыноўнікаў?
— Бо калі пачытаць выступы гэтага «аднаго чалавека» — то яны і нашым і вашым. Я вам магу прывесьці 20 выступаў цалкам у падтрымку беларускай мовы, але ёсьць выступы і супраць, асабліва на пачатку ягонай кар’еры. У яго няма адназначнага бачаньня. Да нядаўняга часу Лукашэнка пасьпяхова абменьваў беларускую мову і культуру на танныя энэргарэсурсы. І грамадзтва было ці абыякавае, ці нават задаволенае гэтым. Але зараз сытуацыя можа зьмяніцца ў любы дзень. Можа, таму і вынікаў перапісу па моўным пытаньні нам пакуль не даюць.
— Калі людзі зь недзяржаўнага сэктару дзеляцца сваім досьведам кантактаў зь дзяржаўнымі прадстаўнікамі, то адзначаюць, што стаўленьне да беларускай мовы ў чыноўнікаў кардынальна зьмянілася ў станоўчы бок. Аднак разам з тым у сыстэме адукацыі, напрыклад, нічога не мяняецца — нашы школьнікі дагэтуль вывучаюць расейскую мову і літаратуру больш, чым беларускую. Гэта як патлумачыць?
— Я казаў, што пасьля падзеяў ва Ўкраіне пераварот адбыўся ўва ўсіх галовах. Але не ўва ўсіх галовах на нашу карысьць. І калі нейкі чыноўнік глядзіць расейскае тэлебачаньне, лічыць, што Пуцін лепшы за Лукашэнку — то адпаведна ён сабе і паводзіць. Ва ўмовах аўтарытарнай краіны чыноўнік можа рабіць што хоча, бо яго не выбіраюць, а прызначаюць. Прызначае адзін, а чыноўнікаў тысячы. Той, хто прызначае, у яго хапае іншых праблемаў, ён можа і ня памятаць, каго і куды прызначыў.
У кожным раёне стаўленьне да мовы вельмі рознае. Я магу назваць раёны, дзе добра ставяцца, дзе кепска, а дзе абыякава. Вось у Магілёве да мовы ставяцца больш-менш прыхільна. А ў Берасьці — наадварот.
— Вы сказалі, што Лукашэнка доўгі час абменьваў беларускую мову і культуру на танныя энэргарэсурсы. Але цяпер схема энэргетычнага супрацоўніцтва мяняецца кардынальна. Можа, для беларускай улады прыйшоў час больш актыўна заняцца сапраўднай беларусізацыяй?
— Мне падаецца, пакуль існуе гэтая ўлада, адзінае, што яна можа зрабіць, — не замінаць нам з вамі гаварыць па-беларуску. Павярнуцца тварам да беларускай мовы можа толькі тая ўлада, якая зьяўляецца па сутнасьці беларускай і патрыятычнай, якая дома размаўляе па-беларуску, ведае нашу гісторыю і культуру. Такія прадстаўнікі ўлады ёсьць, але, на жаль, яны ў меншасьці. І пры гэтай уладзе яны большасьцю ня стануць.
— Але ж ёсьць палітычныя рэзоны і матывы. Нават калі нешта палітыку не падабаецца асабіста, ён можа рабіць гэта нават насуперак сваім прыхільнасьцям. Чэрчыль не любіў бальшавікоў, але ўступіў у саюз з СССР супраць свайго ворага — нацысцкай Нямеччыны. Здаецца ж, больш актыўная беларусізацыя — у аб’ектыўных інтарэсах нават цяперашняй улады?
— Вы добра ўзгадалі Чэрчыля. Менавіта ён абвясьціў Сталіну халодную вайну ў сваёй фултанскай прамове ў 1946 годзе. Так і ў нас у любы момант можа адбыцца паварот. Зараз могуць абвясьціць, што паводле перапісу ў нас ледзь ня сто працэнтаў па-беларуску гавораць.
Але гэта вельмі ненадзейная рэч. Пакуль мы ня выхаваем беларускіх патрыётаў, якія будуць гаварыць па-беларуску — ня важна, хто б там ні быў пры ўладзе — толькі калі гэта адбудзецца, толькі тады мы станем нацыяй. І трэба, каб гэта было ў крыві ад прэзыдэнта да простага абывацеля. Я спадзяюся, што новы прэзыдэнт будзе зусім па-іншаму ставіцца да ўсяго беларускага.
Самае галоўнае — не загад зьверху, а ўнутранае жаданьне «зьнізу». І цяпер мы ідзем гэтым шляхам, калі ўсё больш людзей паступова пераходзяць, хоць часткова, але на беларускую мову. І яны гэта робяць ад шчырага сэрца.
— Але ж гэтыя зьмены ў грамадзтве адбыліся ў тым выніку і таму, што дзяржава зьмяніла сваё стаўленьне да беларускай мовы за апошнія гады. Яно стала як мінімум нэўтральным, ці нават пазытыўна-нэўтральным.
— Гэта адбылося, бо ў грамадзтве зьявілася ўсё больш прыхільнікаў беларускай мовы, пачаліся змаганьні за беларускія клясы. У Магілёве доўгі час была адна Ялінка Салаўёва, цяпер там некалькі клясаў. У Магілёве дыктоўку пішуць ва ўнівэрсытэце імя Куляшова, і ўлады бяруць актыўны ўдзел у гэтым. А вось у Берасьці няма ТБМ, і нічога няма, «русский мир» у крэпасьці сьвяткуе ўсялякія падзеі.
— Як вы ацэніце гэтую апошнюю скандальную гісторыю з «гарбатай», якая паказала, як па-рознаму людзі ставяцца да публічных праяваў сваёй беларускамоўнасьці? Адны лічаць, што трэба вельмі актыўна і нават агрэсіўна яе выказваць, пісаць скаргі, патрабаваць адказаў табе па-беларуску. Іншыя — прыхільнікі больш мяккай пазыцыі ў дачыненьнях са звычайнымі людзьмі.
— Лічу, што агрэсіўны шлях — навязаны нам савецкай уладай і бальшавікамі: не ўспрымаць тых, хто думае ня так, як мы. Асноўная маса грамадзтва ў гэтым інцыдэнце падтрымала тых, хто гаварыў па-беларуску.
Самае сьмешнае, што ў нашай мове аднолькава існуюць і «чай», і «гарбата». Таму ва ўжываньні словаў «чай» і «гарбата» нават ня кожны інтэлігент скажа, у чым розьніца.
— Як вы ставіцеся да выказваньняў наконт «дыскрымінацыі» беларускамоўных? Бо, мне падаецца, гэтае слова часам ужываюць занадта адвольна, стасуюць яго да сытуацый, калі справа ня тычыцца дзяржавы ці афіцыйных асобаў — а, напрыклад, калі звычайны чалавек ня здолеў адказаць на беларускай мове. Хіба можна ў такіх выпадках ужываць гэтае слова?
— «Дыскрымінацыя», можа, часам гучыць вельмі рэзка, але нераўнапраўе відавочна ёсьць. Але, зь іншага боку, нельга і палку перагінаць. Калі мне ў банку даюць расейскамоўны блянк, я яго прынцыпова запаўняю па-беларуску, і ўсё. Але раней, гадоў 10 назад, мне пачыналі казаць: «Чаму па-беларуску?» І я адказваў: «Бо ў нас дзьве дзяржаўныя мовы. І я зараз запатрабую ў вас беларускамоўны блянк, і вы мне яго зробіце». — «Усё, не, мы вас зразумелі».
Самае галоўнае — ня блянк беларускі запаўняць, а зь дзецьмі па-беларуску гаварыць. Нярэдка гэтыя «змагары» дома размаўляюць па-расейску. А дзе-небудзь на пошце могуць учыніць скандал.
Мы сталі гарадзкой нацыяй. І гэта нас выратуе. Бо самай папулярнай беларуская мова стала цяпер ня ў вёсцы (там на трасянцы з расейскім матам гавораць), а ў Менску. Гэта мова эліты. Яшчэ два пакаленьні, і нармальная менская эліта прынцыпова будзе гаварыць па-беларуску, пры гэтым ведаючы ангельскую і яшчэ некалькі моваў. Так і было сярод элітаў ВКЛ.
Да гэтага трэба імкнуцца. І калі нас не захопіць суседняя Расея, то праз пэўны час беларусізацыя адбудзецца не загадам улады, а зьнізу.
