Забойства ў цэнтры Эўропы. Пахаваньне настаўніцы

19 жніўня Менскі абласны суд пачаў разглядаць справу аб двайным забойстве ў стаўпецкай школе № 2. Свабода публікуе новую кнігу журналіста Дзьмітрыя Гурневіча «Забойства ў цэнтры Эўропы». Праз гісторыю горада Стоўпцы, мясцовыя легенды і меркаваньні стаўпецкіх людзей аўтар спрабуе зразумець матывы злачынства, якое скаланула ўсю Беларусь.

Стаю праз дарогу ад дому і назіраю, як заледзянелы газон каля яе пад’езду паволі запаўняецца людзьмі. Спрабую ўявіць, што бачыла Марына Пархімовіч, выходзячы з дому на працу апошні раз. Шэрыя дамы навокал, шырокую вуліцу бяз дрэваў, недабудаваны многія гады касьцёл. А побач дом, дзе пасьля забойства хаваўся яе вучань. Дом стаіць літаральна за 200 мэтраў ад дзевяціпавярховіка настаўніцы. За 30 гадоў яе жыцьця тут гарадзкі пэйзаж амаль не зьмяніўся.

Уся вуліца Цэнтральная, дзе стаіць дзевяціпавярховік, мае ў будучыні стаць візытоўкай радзімы Якуба Коласа. Графіці з радкамі «Новай зямлі» тут амаль на кожным жылым будынку. А неўзабаве ў сквэры, акурат насупраць дому настаўніцы, абяцаюць паставіць першы ў Стоўпцах помнік песьняру. У гэтым месцы я пераходжу дарогу і іду ў бок людзей з кветкамі і вянкамі. Цікава, ці любіла яна гэты горад? Адказ я атрымаю трохі пазьней. Пакуль жа, ідучы па заледзянелай сьцежцы, думаю пра стаўпецкіх камунальнікаў. І ня я адзін.

— Божа, хаця каб з труною тут нармальна прайшлі, — кажа адна з жанчын з кветкамі ў руках.

Амаль усе ў натоўпе — жанчыны. Яны размаўляюць паўшэптам. Падыходжу да мужчыны, які самотна чакае таго, што і ўсе. Пачынаем размаўляць, таксама паўшэптам. Негаваркі напачатку дзядзька праз пару хвілін амаль не пакідае мне магчымасьці ўставіць рэпліку.

— Я ведаў яе 30 гадоў. Нашыя жонкі былі вельмі блізкімі сяброўкамі. Настолькі блізкімі, што нават нашыя дзеці нарадзіліся ў тыя самыя гады. Яе дачцэ 24, і маёй таксама. Майму сыну 30, і яе сыну 30. І мужык яе вельмі харошы. Спакойны, разважлівы.

І яна. Яна такі чалавек, што проста ну не магла яна пакрыўдзіць таго хлопца. Бессэнсоўная сьмерць. Таму Вадзіму 15 гадоў, гэта ж ужо не дзіця. Я ў 12 гадоў ужо працаваў на заводзе, цэглу цягаў. Чаму ён пайшоў забіваць? І чаму менавіта таго Сашу? Магчыма ўсё, любая вэрсія. Вы ведаеце школу? Кляса Вадзіма на адным канцы. А ён пайшоў у клясу да настаўніцы Ірыны Гарэлік па калідоры ў самую дальнюю клясу. Там жа бегалі дзеці, і ён на нікога ня кідаўся. Ён пайшоў мэтанакіравана ў тую клясу. І Саша ж сядзеў не за першай партай. Значыць, гэта ня проста нейкі маньяк, наркаман ці шызафрэнік. У яго быў плян. Але навошта, чаму? Хаця, якая цяпер розьніца.

Розьніца ёсьць. Прычына — гэта ня толькі ключ да разгадкі. Гэта ключ да таго, каб такое не адбылося ізноў.

— А што, калі нешта ня так было ў школе? — пытаюся ў свайго незнаёмага суразмоўцы.

— Лукашэнка вот казаў учора, што вінаватая школа, — працягвае ён. — П...ж гэта ўсё. Аснова закладаецца дома. А якая можа быць аснова, якое можа быць выхаваньне, калі бацькі ад раніцы да позьняга вечара на працы? Бацька забойцы кажа, што зьдзівіўся пачку цыгарэт у ягонай торбе. Дык пра што мы кажам? Як ты глядзеў свайго сына? А пра што ты яшчэ ня ведаеш?

— Немагчыма быць зь дзіцем 24 гадзіны ў суткі. Гэта ні для бацькоў нядобра, ні для дзіцяці.

— У мяне таксама сын у маладзейшым узросьце пацягваў. Я нічога не адчуваў і ня ведаў, а жонка заўважыла. Мы яму сказалі: пачаць лёгка, а кінуць — не. Мне ўжо за 60, я быў п’яны 4–5 разоў за ўсё жыцьцё, так, каб ажно ногі падкошваліся. Мой жыцьцёвы прынцып — у жыцьці трэба паспрабаваць усё, хаця б адзін раз. Я калі іду на вясельле, то першы дзень гуляю, што пыл ідзе. На другі дзень менш, а на трэці я глядзець на стол не магу, да чаркі мяне і сілаю не падцягнеш. Мы сваім дзецям не казалі — ня пі. Гэта само па сабе ня зло. Ёсьць жа вінаграднікі, вінаробства, ёсьць традыцыі. Усё павінна быць культурна, прыгожа.

— Але ня кожны падлетак у стане гэта зразумець, калі ў галаве шуміць ад гармонаў.

— А калі катэгарычна падыходзіць да выхаваньня дзяцей і пытаньня, напрыклад, алькаголю, то будзе яшчэ горш. Сарвецца, і канец. Выхаваньне павінна быць у комплексе. Раней жа ня толькі бацькі выхоўвалі. Усе выхоўвалі, грамадзтва выхоўвала. А дзе ў нас у Стоўпцах танцы, дзе дыскатэка? Куды тут пайсьці маладым?

Нашу гутарку перабівае мітусьня ў натоўпе. З пад’езду чуваць шум.

— Выносяць, — кажа нехта.

Людзі шыхтуюцца ў шэрагі, робячы дарогу для труны. Жалобны плач у імгненьне перадаецца ўсім прысутным. Мой суразмоўца, які ў 12 год працаваў на цагляным заводзе, заплюшчвае вочы на даўжэй, каб стрымліваць сьлёзы.

— Марыыына, Марыыынка, — галосіць нехта ў пад’езьдзе.

Нясуць адкрытую труну. Наперадзе з крыжам ідзе сталы мужчына з мокрымі вачыма, побач жанчына з партрэтам настаўніцы. Нехта пачынае званіць школьным званочкам, які нагадвае пра той фатальны ўрок.

— Маамааа, — плача дачка Насьця.

Яе абдымае старэйшы брат, за руку вядзе бацька, які намагаецца стрымаць свае эмоцыі. Ад зьбялелага і спалоханага твару дачкі на фоне чорнай вопраткі хочацца адвярнуць вочы, каб не сустрэцца позіркам.

У дзяцінстве я быў міністрантам, прыслужваў у касьцёле падчас імшы і ўдзельнічаў, пэўна, у сотні пахаваньняў. Такога жаху ў вачах я ня бачыў ніколі. Ад спробы ўявіць, як нехта тэлефануе дачцэ і пераказвае страшную вестку, што яе маці больш няма, робіцца вусьцішна.

— Каб ты здох, падла. Каб ты згніў у той цюрме, — галосіць старая жанчына.

За ёй моўчкі ідзе маці Марыны Пархімовіч, якую трымае за руку пляменьніца. 80-гадовая жанчына другі дзень на моцных заспакаяльных леках.

— Што за гора, ня вытрываць. Маці хавае самую малодшую дачку. Мая ж ты жанчынка, — кажа нехта з працэсіі прыцішаным голасам.

Шэсьце выліваецца на ўсю праезную частку. Некалькі сотняў чалавек праводзяць забітую настаўніцу ў напрамку яе роднай вёскі Шашкі. Наперадзе сям’я і былыя калегі. Гэтыя жанчыны могуць ведаць, чаму ўсё здарылася. Чаму вучань, якога Марына Пархімовіч вучыла і выхоўвала, прыйшоў у школу з нажом, каб яе забіць. Але натоўп ідзе моўчкі. Спачатку трэба пахаваць нябожчыкаў.

Азіраюся назад, каб убачыць канец шэсьця, і зрок чапляецца за графіці на доме Марыны Пархімовіч. Гэты самы вядомы радок беларускай літаратуры праводзіў настаўніцу на апошні ўрок 11 лютага, за паўгадзіны да забойства: «Мой родны кут, як ты мне мілы, забыць цябе ня маю сілы».

Дочкі-мацеры

Вадзім забіў сваю настаўніцу гісторыі сьвядома. Так ён сказаў на допыце. Што магло прымусіць падлетка пайсьці на такі крок супраць чалавека, якога ўсе ў школе, і настаўнікі, і вучні, называюць адным з найлепшых пэдагогаў?

Празь дзень пасьля пахаваньня я патэлефанаваў роднай сястры Марыны Пархімовіч. Тая не хацела размаўляць. Настойваць я ня стаў. Ужо сама размова праз тэлефон з чалавекам, які ўчора пахаваў малодшую сястру, была для мне катаваньнем. А што казаць пра яе.

Праз дарогу ад школы, дзе вучыла Марына Міхайлаўна, — вэтэрынарная аптэка. Там працуе яе траюрадная сястра Раіса. Вокны яе працоўнага месца выходзяць акурат на вокны школы. На стале ляжыць сьвежы нумар газэты з цэлым разваротам пра ўчорашняе пахаваньне. Жанчына кажа, што ўжо каторы раз намагаецца дачытаць, але ня можа. І падчас нашай размовы ў яе на вачах раз-пораз зьяўляюцца сьлёзы.

Яны вырасьлі ў адной вёсцы. Маці Марыны Пархімовіч — гэта хросная маці спадарыні Раісы.

— У панядзелак я во толькі прыйшла на працу, распаліла печку, звоніць тэлефон. І пытаюцца, ці ведаю я нешта. Называюць прозьвішча Пархімовіч. А я ведаю, што ў школе тры настаўніцы з такім прозьвішчам. Я зачыніла дзьверы і сама пабегла пад школу. Хаджу, распытваю людзей там. Як сказалі мне, што па бацьку Міхайлаўна, то я ўсё зразумела, што гэта наш род, наша бяда. Шкода дзетак Марынкі, яны вельмі харошыя. Мама яшчэ ж жывая, хавала ўчора дачушку сваю. Яна ж, бедная, ледзьве трывала гэтыя дні. Я была дома ў іх на дзень перад пахаваньнем. Ёй дактары лекаў надавалі, яна выйсьці не магла. Я на пахаваньні вяла яе пад руку, бедная цёця Марыя. Марынка ж да мамкі часта езьдзіла. Мамачка, кажа, я цябе дагледжу. Памагала ёй агарод садзіць, дбала, каб хораша было. Усё зіхацела ў яе. І суседкі плакалі ўчора, узгадваючы. Яна прыедзе ад маці і пытаецца ў суседак: «Мо ў цябе гурочкі не ўрадзілі, ці памідоры? Я дам». Яна ўсім хацела памагаць.

Шлях Марыны з дому на працу вядзе акурат каля вокнаў аптэкі, дзе працуе сястра.

— Яна ж кожны дзень бегла па гэтай во вуліцы. Я яе бачыла праз вакно кожны дзень. Перагаворымся зь ёй, як там мамка, як дзеткі. Перадавай, кажа, маме прывет. Яна была настолькі добры чалавек. Я ўзімку працую пры зачыненых дзьвярах, а з красавіка па восень дзьверы ў мяне адчыненыя. Яна ў школу бегам-бегам. Да яе вучні самі ішлі натоўпамі. Як нейкае сьвята, дык дзеці самі ідуць. Нядаўна быў вечар сустрэчы. Яна ж убраньне сабе купіла. Такая задаволеная пайшла сустракацца з вучнямі.

Пра прычыны забойства Раіса нават не здагадваецца. Але калі сьледчыя ня выявілі ў крыві хлопца-нападніка ніякіх рэчываў, дык тое, што змусіла яго пайсьці на такі ўчынак, павінна было быць вельмі сур’ёзным.

— Я сёньня прачнулася ў 3 гадзіны ночы і малілася. Прашу, Божачка, дай рассудзіць па справядлівасьці. Дай нам праўду. Чаму гэтае дзіцё так нарабіла? Людзі ж гавораць рознае. Што яго прымусіла? І яго ж хваляць многія, што добры, спакойны быў. Божачка, дай розум, каб справядліва рассудзіць. Чаму гэта ўсё так жорстка? А ўсіх жа шкода. Але Марынкі нашай ужо ўсё роўна ніхто ня верне.

Дачку Марыны Пархімовіч Насьцю я знайшоў праз сацыяльныя сеткі за некалькі сэкундаў. І хоць карыстальнікаў з такім імем было некалькі, ключом стала чорная сьвечка на аватарцы і апошні допіс:

«Прыедзьце да сваёй мамы і скажыце, што вы яе любіце. 15 фатальных сэкундаў, і такога шанцу больш няма. І няма больш на сьвеце той бязьмежнай любові, і ніхто проста не абдыме цёпла-цёпла, ніхто ня скажа „мой мюлюлік“, ніхто не патэлефануе і ня дасьць часьцінку свайго цяпла. Адно імгненьне і поўная пустата, і душу вырвалі, і яе не вярнуць, і няма цяпла. Столькі слоў не сказана. Я не пасьпела сказаць табе, не пасьпела папрасіць прабачэньня, прыехаць, і цяпер ніколі не змагу мець прабачэньня. У вас ёсьць час і самы дарагі чалавек, абдыміце яго цёпла і скажыце, што любіце, і папрасіце прабачэньня, пакуль ёсьць магчымасьць.

Мама, я цябе бязьмежна люблю.

І буду вечна прасіць прабачэньня».

Насьця пагадзілася паразмаўляць адразу. Але з адной умовай — што я ня буду пытацца пра забойства.

— Мама была неверагодна добрым і сьветлым чалавекам. Яе філязофіяй заўсёды было не адказваць на зло злом, толькі дабро можа выправіць зло. Мама часта ўзгадвала фразу Сакрата: «Калі цябе ўбрыкнуў асёл, ці будзеш ты падаваць на яго ў суд?». Мама заўсёды ўмела выслухаць, зразумець і даць мудрую параду. Гэта чалавек тонкай душэўнай арганізацыі, з гарачым сэрцам. Яна ніколі не адмаўляла ў дапамозе, была гатовая ўшчаміць свае патрэбы, але дапамагчы іншаму чалавеку.

У маім дзяцінстве не было пакараньняў, а былі мудрыя гутаркі, яны заклалі ўва мне асновы маральнасьці. Яна вельмі любіла прыроду, жывёл, любіла хадзіць у грыбы, сьпявала песьні. Мне нават складана падабраць словы, наколькі мама сьветлы чалавек. Гэта пацьвердзіць кожны, хто зь ёй быў больш-менш знаёмы.

Працавітая і адданая сваёй справе, яна рыхтавалася да кожнага ўроку, нягледзячы на свой вопыт, таму што заўсёды хацела зацікавіць вучняў і данесьці гісторыю, а не сухі матэрыял. У гісторыі яе цікавіла ўсё, я заслухоўвалася, калі мама распавядала якія-небудзь гістарычныя факты. Са мной яна больш гаварыла на мае любімыя тэмы па гісторыі: ВКЛ, Рэч Паспалітая, гісторыя Раманавых, СССР.

Лагодная гаспадыня, ад яе нельга было сысьці хоць бы без гарбаты з смачным пачастункам, а лепш шчыльнай вячэры. Мама была верніцай, мы праваслаўнага веравызнаньня.

Плянавала гадаваць унучку, клапаціцца пра сям’ю і проста жыць, несучы толькі дабро ў гэты сьвет. Мама была зачараваная ўнучкай. Яна проста сьвяцілася, калі малая прыяжджала.

Нягледзячы на тое, што мы з братам дарослыя, пасьля наведваньня мамы ў Стоўпцах мы заўсёды зьяжджалі ў Менск з ссабойкамі як студэнты. Яе клопат быў бязьмежны і сагравальны. Мама тэлефанавала нам кожны дзень. У мяне з мамай ніколі не было сакрэтаў, ёй можна было расказаць любую правіну, няправільны крок, а ў адказ заўсёды было разуменьне і мудрая навука.

Мама заўсёды вучыла, што трэба дапамагаць людзям, не зацыклівацца на крыўдах, ня памятаць зла. Мне яна заўсёды паўтарала фразу: «Трэба шукаць радасьць і пазытыў у дробязях».

Да Стоўпцаў яна ставілася спакойна, без нэгатыву або вялікай любові. У маладосьці, расказвала, вельмі любіла Менск, але з узростам казала, што ў вялікіх гарадах жыць цяжка, цісьне мэгаполіс.

Вольны час яна любіла праводзіць у роднай хаце ў сваёй мамы. У нас дом на краі вёскі, амаль хутар. Мама вельмі любіла гэтае месца, яе вельмі цягнула туды, яна любіла прыроду, лес, адзіноту.

Марыну Пархімовіч пахавалі ў роднай вёсцы Шашкі. На могілках, што на краі вёсцы, побач зь лесам.