У Горадні захаваўся нататнік, які вёў вязень гета ў 1943 годзе. Ягоныя імя і прозьвішча невядомыя. Як невядома і тое, уратаваўся ён ці быў адпраўлены ў канцлягер разам з тысячамі іншых горадзенскіх габрэяў.
Ягоныя запісы апавядаюць пра некалькі месяцаў у «маліне» — хованцы, дзе туліліся яшчэ пяць чалавек. У холадзе, з дажджавой вадой для піцьця, у памяшканьні, дзе няма як сесьці.
Запісы вяліся па-польску два месяцы
Дзёньнік выпадкова знайшоў на руінах горадзенскага гета ксёндз Тытус Стшэлевіч. Ён мае памер 10,3×6,5 см, палатняную вокладку. Да яго прымацаваны кароткі чорны аловак. На кніжцы выціснуты надпіс па-расейску: «Записная». Нататкі вяліся па-польску з 12 лютага па 8 красавіка 1943 году.
Зь дзёньніка можна зразумець, што аўтару было каля 40 гадоў. Ягоную дачку Тосеньку забілі. Што стала з жонкай Фэляй і сынам Генкам, невядома.
У 2011 годзе дзёньнік выдаў ксёндз Юзаф Макарчык на чатырох мовах: беларускай, польскай, ангельскай і расейскай. Арыгінал нататніка перадалі ў Ватыкан. Цяпер горадзенскія габрэі хочуць вярнуць яго ў сынагогу Горадні.
У 2011 годзе рэжысэрка Ганна Суліма зрабіла аўдыёзапіс дзёньніка.
Сёлета 23 ліпеня ў горадзенскім «Цэнтры гарадзкога жыцьця» паказалі пэрформанс паводле нататніка. Галоўную ролю вязьня сыграў горадзенскі журналіст інтэрнэт-парталу Hrodna.Life Руслан Кулевіч, паставіла пэрформанс Ганна Суліма.
«Пакуты страшэнныя»
Прапануем некалькі запісаў з нататніка.
«12-II-43. Дзень нараджэньня Тосенькі».
«13-II-43. Субота. Чыстка — забойства маёй Тосенькі а 10-й раніцы каля бажніцы».
«18-II-43. Чацьвер. Неспакойнае сэрца цягне на могілкі. Сярод забітых — 34 мужчыны і 10 жанчын. Мая дачушка Тося — жыла 16 гадоў і 10 гадзін, на сямнаццатым годзе жыцьця».
«19-II-43. Капаю магілу для дзіцяці. Зямля цьвёрдая. Ня маю сіл. Не пахаваў. Што датычыцца жонкі і сыночка — спрэчныя весткі».
«20-II-43. Уцёкі ў хованку».
«22-III-43. Па ваду і бульбу. Сэрца слабне. Няма ежы».
«24-III-43. Прыгожыя сонечныя дні. „Ці сонца засьвеціць на нашым двары“ і для мяне? Пакуль што яно асьвятляе магілу майго дзіцяці — дачкі Тосенькі, усяго майго багацьця, майго жыцьця. Майму таварышу сьнілася, што ўсё ўжо скончылася. Мы свабодныя, „дабрадзеяў“ няма. — Адчуваецца, што ён паволі, а можа і хутка, канае».
«25-III-43. Мне сьніліся Фэля і Генек. Зь імі было так добра і шчасна».
«26-III-43. Ужо пяць тыдняў я тут няголены, нямыты і зарослы. — Тройчы на дзень чытаю Кадэш за душу Тосенькі».
«27-III-43. Сёньня пайшоў першы дождж. Сёньня мне сьніліся Фэля і Генек. Я так узрушыўся, калі павітаўся зь дзіцем, якое так даўно ня бачыў,... што прачнуўся... Расплакаўся, як малое дзіця. Сэрца баліць, ежы няма. Увесь час баюся, што нас знойдуць».
«28-III-43. Ня мыўся ўжо 3 тыдні. Ужо некалькі разоў за апошні час у вушах звоніць. Пераконваю сябе і веру ў гэта моцна, што Фэля з Генкам размаўляюць пра мяне».
«31-III-43. У нас зьявілася 2 літры вады, бульбы няма. Ахова зьмяшаная зь мясцовай паліцыяй, крыху слабейшая. Дождж цярусіць удзень і ўначы, зь невялікімі перапынкамі, але шчасьця сабраць вады няма. Надвор’е паскуднае, халоднае; моцны вецер, які высушвае ваду».
«1-IV-43. Я знайшоў невялікі мяшэчак, а ў ім каля 3-4 кіляграмаў сухароў з чорнага хлеба. Ужо тры тыдні, як я ня бачыў хлеба ў хованцы на гары. Тут, на гарышчы, зроблены падманны дашак з маленькай адтулінай на ўваход... даўжыня каля 4-5 мэтраў, тут жывуць ... 2 жанчыны, 2 мужчыны, 1 дзяўчынка пяці гадоў і 1 хлопчык сямі гадоў. Мы жывём на гатаванай страве — 2 разы на дзень у колькасьці 2 малых чыгункоў: розных крупаў, гароху, фасолі, сачавіцы, проса, якія ўжо заканчваюцца. Да сухароў ставімся, як да брыльянтаў.
Я ўпарадкоўваю рэчы і вопратку з мэтай пайсьці ў любы лес, толькі шкада пакідаць жончыну сястру Цылю зь яе дваімі малымі дзеткамі. Што тут рабіць, сам ня ведаю: ці ратаваць жыцьцё сабе самому, ці рызыкнуць і ўзяць іх з сабой. Надта цяжкае змаганьне.
Сёньня сем тыдняў, як я жыву ў згаданай хованцы, дзе ані разу не рааспрануўся. Некалькі разоў пераадзеўся ў чыстую, чужую, вядома, бялізну, але агульны бруд і вошы, якіх я штодзённа душу і якія хутчэй размнажаюцца, мацнейшыя за мяне. У такім становішчы ўсе.
Ці вытрымаем мы тут і як, толькі Бог ведае; можа, Ён зьлітуецца над намі і ўжо ў хуткім часе нас выратуе... Асабіста я прашу Бога аб пасьпяховым заканчэньні вайны ў красавіку да Вялікадня».
«5-IV-43. У гэтым напружаньні нэрваў у мяне шмат прыкрасьцяў, пры такіх выпрабаваньнях можна звар’яцець, а можа, я ўжо звар’яцеў. Сам ня ведаю, часам нешта са мной адбываецца, я ўпадаю ў мэлянхолію, потым у плач, спазмы, тысячы розных думак часам пралятаюць у маёй галаве...
Пасьля дажджу маем чайнік вады».
«8-IV-43. Уначы і ўдзень фармальна няма дзе сесьці, нават скурчаным. Пакуты страшэнныя. Холадна, дождж, сьнег, вецер.
Я сьніў сон, які, дай Пане Божа, каб як мага хутчэй спраўдзіўся. Гэта будзе сапраўдны цуд на сьвеце і для нас, няшчасных. Я хадзіў па Горадні, па разбуранай Маставой, бяз жоўтых латак.
Быў прыгожы сонечны дзень. Там гулялі скрозь габрэі і габрэйкі зь дзецьмі, усяго каля 200 чалавек ... усе бяз латак, без дратоў гета, ходзяць весела, усьміхаючыся, шпацыруюць, свабодныя ад катаў, якіх не відаць і няма...
Хай бы Пан Бог даў, каб гэта як мага хутчэй мой сон спраўдзіўся, каб дапамог мне злучыцца з маёй Фэлюняй і Генюсем. Я знайшоў каля 15-20 кіляграмаў ячных крупаў».
«Каб гэта не паўтаралася»
Рэжысэрка і акторка Ганна Суліма даўно займаецца тэмай Галякосту, робіць дакумэнтальныя пастаноўкі ў Менску. Ейная прабабуля Антаніна Гарбанюк хадзіла ў гета, насіла габрэям ежу. Да вайны працавала ў габрэйскай сям’і. Расказвала, што стаўленьне ня толькі да людзей, але і да свойскага сабакі было вельмі добрым.
«Сабака быў белы, з бантам на шыі. На сьняданьне яму ставілі кубак какавы, амлет і рагалік. У абед — боршч і кавалак мяса, як чалавеку. Да ўсёй прыслугі было выключна высокае стаўленьне», — расказвае Ганна Суліма.
На ейную думку, аўтар дзёньніка, ад якога не захавалася нават імя, быў вельмі прыгожым.
«Яму хіба каля 40 гадоў. Мне здаецца, што ў яго вельмі сумны твар. І ён вельмі разумны і глыбокі чалавек... Тэкст часам абрывачны, але ў ім столькі падтэксту і глыбіні. Гэтыя запісы — гэта размова з самім сабой, каб не звар’яцець, каб ня ўпасьці ў роспач, каб выжыць», — мяркуе рэжысэрка.
Неўзабаве яна распачне працу над спэктаклем, прысьвечанаму Феліксу Зандману, габрэю з Горадні, які здолеў ацалець і стаць сусьветна вядомым навукоўцам.
«Я гэта раблю, каб гэта не паўтаралася. Тэма Галякосту мяне кранае, і мне ня ўсё роўна. Не магу маўчаць... У сьвеце шмат жорсткасьці, і войны працягваюць ісьці, і гвалт над чалавекам працягваецца. Каб гэта не паўтарылася ня толькі ў дачыненьні да габрэяў, але ўвогуле», — кажа Ганна.
