Літоўскі паэт, перакладчык і публіцыст Томас Вянцлава пасьля дзесяцігодзьдзяў жыцьця за мяжой вярнуўся на радзіму. Ганаровы доктар шасьці ўнівэрсытэтаў цяпер абсталёўваецца ў Вільні, у якой жыў зь дзяцінства, і адкуль у 1977 годзе эміграваў у ЗША, арганізаваўшы перад гэтым у Літве Хэльсынскую групу.
Да нядаўняга часу прафэсар Ейльскага ўнівэрсытэту, дзе ён выкладаў курс расейскай паэзіі ХХ стагодзьдзя, цяпер Томас Вянцлава ў інтэрвію Радыё Свабода кажа, што мае намер адпачыць ад мітусьні і аддацца любімай справе — вершаскладаньню.
Пра Літву і Расею
— Наколькі сьвет наблізіўся да ідэалаў, закладзеных ва Ўсеагульнай дэклярацыі правоў чалавека, праз 70 гадоў пасьля яе падпісаньня?
— Літва, несумненна, наблізіліся, хоць да ідэалу можна рухацца бясконца. Але мы значна бліжэй да мэты, чым гэта было сорак гадоў таму.
З Расеяй горш. Наогул дэмакратыя там існавала нядоўга, паміж лютым і кастрычнікам 1917 году — 7 месяцаў. Потым 7 гадоў пасьля крушэньня Савецкага Саюзу, у ельцынскую эпоху. Што пра яе ні кажы, гэта быў час свабоды, якая, вядома, шматлікімі ўжывалася на зло.
Са свабодай заўсёды так. Расея не заўсёды ўмела з гэтым спраўляцца. Але ўсё-ткі — 7 месяцаў і 7 гадоў. Гэта ўжо ўсяляе некаторую надзею. Я па-ранейшаму яе не пазбаўлены, веру, што Расея будзе да гэтай мэты набліжацца. Але для гэтага ў ёй павінны адбыцца буйныя зьмены.
— Як вы адчуваеце сябе, калі адкрываеце раніцай газэту, і бачыце там бачыць амаль ужо звыклы загаловак: «Дык будзе вайна ці не?»
— Мяне гэта палохае. Я чалавек пажылы, мне 81 год. За сябе я ўжо не асабліва баюся, але ёсьць дзеці і ўнукі. На жаль, усё можа быць, і цяпер, праз столькі гадоў пасьля крушэньня СССР, мы зноў апынуліся ў тым жа прыкладна пункце, у якім былі перад гэтым крушэньнем: канфрантацыя, запалохваньне адзін аднаго, бразганьне зброяй. Застаецца спадзявацца, што нічога сур’ёзнага не адбудзецца.
Я зараз вось перасяляюся ў Вільню, і мне некаторыя кажуць: «Як-небудзь раніцай прачнесься, а пад акном стаяць расейскія танкі!». Ня вельмі баюся і не вельмі ў гэта веру. Але, калі б нават гэта адбылося, што ж! Трэба будзе знаходзіць выхад у новай сытуацыі. Калі я знаходзіў яго ў савецкі час, знайшоў бы і цяпер.
Так, справы дрэнныя. І само скочваньне да агрэсіўнай рыторыкі небясьпечнае. Расея, пры ўсіх яе канфрантацыйных замашках, настолькі слабейшая за Захад, што, калі нават нешта пачнецца, доўга гэта не працягнецца, і для Расеі гэта будзе вялікі разгром. А насамрэч перамога — тады яна можа стаць дэмакратычнай. Цана можа быць рознаю. Вядома, хацелася б, каб перамены адбыліся мірным шляхам.
Чаму паэт вярнуўся
— У свой час Салжаніцын, стагодзьдзе якога толькі што адзначылі, пакінуў ЗША і вярнуўся ў Расею, а вось зараз Вянцлава вярнуўся з Амэрыкі на сваю радзіму, у Літву.
— Я ўжо пэнсіянэр, перад студэнтамі ў мяне абавязкаў няма. Калегі, зь якімі я сябраваў і знаходзіў агульную мову, у большасьці сваёй у вельмі старым веку ці ўжо сышлі. І мне ў ЗША ўжо нібыта і рабіць няма чаго.
Палюбіць гэтую краіну я ня змог. У ёй зручна жыць, але няма, скажам, сапраўднай архітэктуры. Ёсьць хмарачосы і вілы, часам даволі прыгожыя, але гэта не архітэктура, а нешта іншае. Няма асаблівага ладу жыцьця, калі выйшаў на вуліцу і ў найбліжэйшай кавярні п’еш каву, чытаеш газэту. Так, гэта магчыма ў Нью-Ёрку, але ў большасьці амэрыканскіх гарадоў — не. А для мяне важны эўрапейскі лад жыцьця і тое, што вельмі цікавіць у Вільні — інтэнсіўнае культурнае жыцьцё.
У Нью-Гэйвэне, дзе я жыў, жыцьцё таксама актыўнае, унівэрсытэт да сябе ўсё прыцягвае, ёсьць тэатры, музэі. Выходзіш там, скажам, з кватэры, 50 мэтраў — і заходзіш у музэй (які, дарэчы, бясплатны), і глядзіш Ван Гога, Кандзінскага. Гэта маленькі горад, пры гэтым — адзін з цэнтраў сусьветнай культуры.
Але і ў Вільні усяго больш. Тэатры, выставы, канцэрты. Прыцягвае разнастайнасьць гэтага інтэнсіўнага жыцьця, якім тут людзі, сапраўды жывуць.
Пра Вільню і Клайпеду
— Адкуль паходзіць нярэдкае мясцовае самаадчуваньне «маленькай сьціплай Вільні»?
— Гэта эўрапейскі горад! У ім багатае культурнае жыцьцё, мабыць, на больш высокім узроўні, чым у шматлікіх іншых эўрапейскіх сталіцах. Я б сказаў, тут цікавей, чым у Варшаве. Ёсьць і даўніна гарадзкая. Гэты правінцыйны комплекс ні да чаго. Тут шмат добрага і цікавага.
— Якія ў вас адносіны з родным горадам, у якім нарадзіліся, з Клайпедай?
— Вельмі добрыя! Люблю Клайпеду ня менш за Вільню. Іншага зусім стылю горад. Добра, што там падкрэсьліваецца гэтая асаблівасьць. Наяўнасьць мора надае шырату ўсяму. І людзям таксама. Клайпеда — гэта горад паўночнаэўрапейскага тыпу, Вільня — паўднёваэўрапейскага, больш зьвязаная з Італіяй, напрыклад. А Клайпеда — зь Нямеччынай. Вільня — каталіцкі па духу і стылю, Клайпеда — больш лютэранская. Марскі горад, па-свойму вельмі прыгожы, падчас вайны моцна разбураны. Але тое, што захавалася — цікавае. Клайпеда да таго ж горад больш прагрэсіўны, адкрыты, памяркоўны да многага, так заўсёды з партовымі гарадамі. І навакольле ў Клайпеды цудоўнае, як вядома. Хоць у Вільні таксама нядрэнна, але няма мора.
Пра адчуваньне вяртаньня
— Зрабілі круг па сьвеце, пажыўшы ў розных краінах, цяпер — зноў Літва. Ёсьць адчуваньне вяртаньня?
— Гэта жыцьцёвае кола. Дарэчы, чаму Іосіф Бродзкі (зь якім Томас Вянцлава сябраваў шмат гадоў. — РС) не вярнуўся? Ні разу Расею не наведаў? З многіх прычынаў. Яму сказалі неяк: «Вецер вяртаецца на кругі свае». А ён адказаў: «Я ня вецер». А ў мяне так атрымалася.
Бродзкі ў жыцьці сьледаваў старажытнагрэцкаму міту пра Энэя. Лёс гэтага траянскага героя апісаны ў паэме Вэргілія «Энеіда». Калі Троя пала, ён даплыў да Італіі і заснаваў Рым. То бок, гэта сымбаль чалавека, які пераехаў у іншую краіну і там творыць нешта новае.
Мой жа любімы міт — Адысэя. Пра таго, хто ўсё-такі вяртаецца. Адчуваньне дому ў Літве ёсьць, але для мяне дом быў амаль усюды. У апошнія дзесяцігодзьдзі я стараўся жыць там, дзе хачу. А хацелася то там, то сям. То ў Італіі, то захацелася паехаць у Этыёпію, быў там летась, дарэчы, адзін. Цяжкая краіна ў многіх адносінах, але вар’яцкі цікавая.
Мая жонка (Тацяна Мілавідава-Вянцлава, былая акторка, цяпер пісьменьніца. — РС) ня любіць езьдзіць па экзатычных краінах. Хоць нядаўна мы зь ёй былі ў Кітаі, плавалі па рацэ Янцзы. Яна там упершыню была, а я трэці раз. Спадзяюся, што, жывучы ў Вільні, буду так жа выяжджаць у розныя месцы зямной кулі.
Пра сваю «Гісторыю Літвы»
— Нядаўна вы прадставілі сваю новую кнігу на літоўскай мове «Літоўская гісторыя для ўсіх». Яе выхад на расейскай мове магчымы?
— Складаючы яе, я, вядома, разьлічваў і на расейскага чытача. Цяпер, напрыклад, Барыс Акунін піша «Гісторыю Расеі», гэта шматтомная праца, якой я, дарэчы, карыстаўся, як і шматлікім іншымі. Акунінскую гісторыю даволі цікава чытаць. Наогул люблю яго дэтэктывы. А гісторыя — гэта таксама свайго кшталту дэтэктыў. І ў Расеі, і ў Літве тым больш!
Я пісаў ня толькі пра Літву, але і пра тое, што ў гэты момант адбывалася ў суседзяў. Уся гісторыя Літвы, ад пачатку да канца. Выяўляліся факты, якія для мяне самога былі нечаканыя.
Напрыклад, што Іван Жахлівы — прамы нашчадак літоўскага князя Вітаўта. Або што расейскі цар Пётар Першы і польскі кароль Аўгуст Другі перад самай пабудовай Пецярбургу як саюзьнікі ў вайне супраць швэдаў сустракаліся ў Біржаях (горад на поўначы Літвы, на шляху з Рыгі ў Вільню — РС). Там у замку падчас застольля славуты сваёй фізычнай сілай і жадаючы пакрасавацца перад Пятром, кароль Аўгуст рукамі пагнуў ўсе сярэбраныя талеркі. Пры гэтым швэдам ён прайграў. А Пётар тую вайну выйграў, пасьля чаго Рыга і Талін ўвайшлі ў склад Расейскай імпэрыі.
Так што расейскага кантэксту ў кнізе, праца над якой ішла на працягу ўсяго майго жыцьця, нямала. У апошніх разьдзелах гісторыі Літвы, ужо найноўшай, я і сам прымаў невялікі ўдзел, многія падзеі бачыў асабіста, памятаю і магу распавесьці.
Пра Салжаніцына
— У Расеі толькі што адзначылі юбілей Аляксандра Салжаніцына...
— Яго літаратурнае жыцьцё пачалося з высокай ноты, мабыць, самай высокай — ён напісаў і апублікаваў нешта, што зьмяніла культурную сытуацыю ў Савецкім Саюзе. Гэта «Адзін дзень Івана Дзянісавіча» і потым яшчэ «Матронін двор». Гэта рэчы, якія застануцца назаўсёды. Тады нават казалі: «Вось, прыйшоў новы Леў Талстой». Які таксама пачаў зь вельмі высокай ноты, з «Севастопальскіх апавяданьняў». Чакалася, што будзе «Талстой нумар два». Не атрымалася. На мой погляд, потым ён пайшоў як пісьменьнік лініі паніжэньня.
«У крузе першым» мне спадабаўся менш, хоць прачытаў гэта за адну ноч, з вялікім хваляваньнем. «Ракавы корпус» падаўся горшым. «Архіпэляг ГУЛАГ» — вялікая рэч, якая зьмяніла ход гісторыі. Цяжка назваць гэтую рэч мастацкай, гэта нешта іншае.
Калі правесьці аналёгію з гісторыяй ЗША ў ХIХ стагодзьдзі — яе зьмяніла адна кніга, «Хаціна дзядзькі Тома». Для таго часу — свайго роду «Архіпэляг ГУЛАГ», па-мастацку слабая рэч, але рэч, якая зьмяніла ход гісторыі. Для савецкага часу " Архіпэляг ГУЛАГ" быў бомбай, якая мела дачыненьне да зьнікненьня Савецкага Саюзу. І добра, бо гэтая імпэрыя была шкодная самой сабе і ўсяму сьвету.
Цяпер Салжаніцына спрабуе выкарыстаць на сваю карысьць сучасныя расейскія улады. Яго выказваньні і паводзіны ў апошнія гады давалі для гэтага падставы. Тым ня менш, у яго стагодзьдзе можна падвесьці вынік, што гэта быў вельмі буйны пісьменьнік, і гэта быў сумленны чалавек. Які мог памыляцца, але быў сумленным. Гэта буйная гістарычная постаць.
Пра Людмілу Аляксееву
— Толькі што ў Маскве разьвіталіся зь Людмілай Аляксеевай...
— Гэта быў для мяне, для нашай сям’і, блізкі чалавек. Абсалютна выдатная жанчына! Якая адыграла важную роюя і ў праваабарончым руху Літвы. Яна сюды прыяжджала, дапамагала нашым дысыдэнтам. Празь яе ішла на Захад «Хроніка літоўскай каталіцкай царквы», іншыя важныя дакумэнты.
У адзін яе прыезд у 1976 годзе, я памятаю, з сябрамі нашай групы Віктарасам Пяткусам і Каэтанам Фінкельштэйнам мы езьдзілі па Літве. Выехалі а 5:40 раніцы. Паводле Пяткуса, які такія рэчы ведаў, КДБ пачынаў працу з 6 гадзін. І наша перасоўваньне імі, здаецца, не было зафіксавана. Вярнуліся мы праз суткі, таксама ў 5:40 раніцы. Наведалі двух літоўскіх біскупаў, высланых уладамі ў далёкія парафіі, гаварылі зь імі. Пра гэтыя сустрэчы Людміла Міхайлаўна пісала ў сваёй кнізе «Гісторыя іншадумства».
Гэтая жанчына пражыла жыцьцё як трэба! Не адступалася ад сваіх правілаў. Пры гэтым да сябе ставілася з іроніяй. Я б хацеў пражыць такое жыцьцё, як яна. Але ня кожнаму дадзена.
Чым будзе займацца ў Вільні
— Вы працавалі ў Ельскім унівэрсытэце, у іншых месцах. З выкладчыцкай працай скончана. Вы зараз належыце толькі Вільні? Бо і тут можна выкладаць.
— Ня думаю, што буду выкладаць, ад гэтага стаміўся. Тым больш мая сфэра, расейская паэзія ХХ стагодзьдзя, цікавіць ня кожнага студэнта. Буду працягваць галоўнае — пісаць, асабліва вершы.
У мяне цяпер бяруць шмат інтэрвію, нават занадта шмат, але стараюся не адмаўляць. Таму што ў Літве ёсьць рэчы, пра якія мала кажуць, і ня ўсе, а гаварыць трэба. Гэта афіцыйная гістарычная палітыка — што ў гісторыі падкрэсьліваць, а што ня варта.
Я лічу, нічога ня трэба замоўчваць, ніякай цэнзуры быць не павінна. Гэта, напрыклад, тэма Галакосту, і многае іншае. Існуе ўсеагульны кансэнсус, што Галакост — гэта жудасна. Але калі нам кажуць, што і мы да гэтага спрычыніліся — то гэта ўжо паклёп і праца на карысьць Пуціна. Я з гэтым ня згодзен. Калі мы будзем казаць праўду, выб’ем ў іх зброю з рук. Буду працягваць займацца публіцыстыкай.
Чаго людзі звычайна ў маім узросьце хочуць? Здароўя, спакою, па магчымасьці годнага канца жыцьця. Бывае, чалавек з прычыны хваробы пазбаўлены магчымасьці годнага сыходу, гэта залежыць ад Бога. Хацелася б бачыць сваіх унукаў, якія жывуць у іншых краінах, адзін у Расеі, трое ў ЗША. Гэтага я сабе і жадаю — простых сямейных радасьцяў.
З Томасам Вянцлавам гутарыла Ірына Пэтэрс.
