Што ўкраінская аўтакефалія значыць для Беларусі
У Беларусі сёньня няма ні аўтакефальнай, ні аўтаномнай праваслаўнай царквы. У кананічным сэнсе беларускія вернікі аб’яднаныя ў Беларускі экзархат Расейскай праваслаўнай царквы. Ці патрэбная Беларусі царкоўная незалежнасьць і ці мае краіна права на аўтакефалію?
Кананічнае становішча Экзархату
Беларускі экзархат РПЦ у 1990-я гады пры рэгістрацыі ў Рэспубліцы Беларусь атрымаў ад уладаў сьвецкую назву «Беларуская Праваслаўная царква». Гэта некананічная назва, яна не нададзена экзархату царкоўнымі ўладамі.
Сынод экзархату і яго кіраўнік (мітрапаліт) прызначаюцца ў Маскве.
У адрозьненьне ад Беларусі Ўкраінская Праваслаўнай царква Маскоўскага патрыярхату валодае пэўнай аўтаноміяй. Яна сама абірае Сынод. Члены сыноду абіраюць мітрапаліта, якога пасьля ў Маскве зацьвярджаюць.
Усе праваслаўныя цэрквы сьвету падзяляюцца на аўтакефальныя і аўтаномныя.
З паўтара дзясятка аўтакефальных цэркваў дзевяць узначальваюцца патрыярхамі, астатнія мітрапалітамі.
Гістарычна склалася так, што незалежныя дзяржавы зь пераважна або часткова праваслаўным насельніцтвам, маюць свае аўтакефальныя памесныя цэрквы.
Зрэдку, калі мова ідзе пра невялікую колькасьць вернікаў, яны аб’яднаныя ў аўтаномныя цэрквы ў складзе таго або іншага патрыярхату.
Гістарычныя падставы беларускай аўтакефаліі
Ад часу прыняцьця хросту ў Х стагодзьдзі тэрыторыя сучаснай Беларусі была часткай Кіеўскай мітраполіі Канстантынопальскага патрыярхату.
У 1448 годзе гэтая мітраполія ў выніку палітычных і царкоўных канфліктаў канчаткова падзялілася на дзьве — Маскоўскую і Кіеўскую, якую ад таго часу часьцей сталі называць Літоўска-Наваградзкай.
У тым жа 1448 годзе Маскоўская мітраполія адпала ад Канстантынопаля, бо не захацела прымаць Унію, якую тады вызнавалі Канстантынопальскі патрыярх і бізантыйскі імпэратар. Масква сама адкалолася ад Канстантынопаля і пачала незалежнае існаваньне.
У 1589 годзе Маскоўская мітраполія стала патрыярхатам, атрымаўшы тады ад Канстантынопалю аўтакефалію.
У 1596-1620 гадах адзіная памесная ўсходнехрысьціянская царква ВКЛ, аб’яднаная ў Кіеўскую мітраполію, падзялілася на дзьве часткі — праваслаўную і ўніяцкую.
Калі беларусам кажуць, што ў 1839 годзе іх вярнулі ў царкву-маці, гэта няпраўда. Беларусы тады са стратай сваёй памеснасьці былі інкарпараваныя ў РПЦ
У 1686 годзе праваслаўная частка Кіеўскай мітраполіі была захопленая Маскоўскім патрыярхатам. Старая традыцыя памеснасьці захоўвалася толькі Ўніяцкай царквой ВКЛ, па-ранейшаму аб’яднанай у Кіеўскую мітраполію (з цэнтрам у Наваградку, пазьней ў Вільні).
У 1839 годзе і другая частка Кіеўскай мітраполіі, ужо ўніяцкая, была захоплена Маскоўскім патрыярхатам.
Гэтак Беларусь і Ўкраіна цалкам аказаліся ў складзе іншай памеснай царквы — Маскоўскага патрыярхату, да якога яны раней ніколі не належалі.
Калі беларусам кажуць, што ў 1839 годзе іх вярнулі ў царкву-маці, гэта няпраўда. Беларусы тады са стратай сваёй памеснасьці былі інкарпараваныя ў РПЦ.
Спробы Кіеўскай мітраполіі вырвацца з абдымкаў Масквы
Пасьля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 году ва Ўкраіне і Беларусі пачаліся рухі за незалежнасьць іх праваслаўных цэркваў ад Масквы.
У кастрычніку 1921 году ў Кіеве на Ўсеўкраінскім праваслаўным саборы была створана Ўкраінская Аўтакефальная Праваслаўная царква.
Ніводзін япіскап РПЦ не падтрымаў ідэю ўкраінскай аўтакефаліі, таму сабор абраў і пасьвяціў у мітрапаліты айца Васіля Ліпкіўскага «усёй саборнай паўнатой» 472 дэлегатаў, як гэта некалі рабілася ў апостальскія часы. У такі спосаб япіскапам стаў, напрыклад, апостал Павал.
У 1924 годзе патрыярх Канстантынопальскі на просьбу праваслаўных украінцаў і беларусаў, якія апынуліся ў складзе Польшчы, надаў Польскай праваслаўнай царкве як частцы колішняй Кіеўскай мітраполіі (г. зн. сваёй царкве-дачцэ) аўтакефалію.
1922 год. Абвяшчэньне аўтаноміі Праваслаўнай царквы ў Беларусі
Пасьля Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 году бальшавікі вельмі хутка пачалі перасьлед Расейкай Праваслаўнай царквы, якая толькі-толькі пасьпела абраць сабе патрыярха, якога ня мела з XVIII стагодзьдзя. Але ў траўні 1922 году патрыярх Ціхан быў арыштаваны, і царква засталася без кіраўніка.
У гэтых умовах беларускія праваслаўныя інтэлектуалы і царкоўныя дзеячы зрабілі спробу ўратаваць сваю царкву і ўмацаваць яе статус.
У чэрвені ў Менску была распаўсюджана «Адозва да праваслаўных вернікаў», якую падпісалі сьвятары менскай царквы Марыі Магдалены пратаярэі Стэфан Кульчыцкі і Ўладзімер Біруля, а таксама Якуб Колас, Міхайла Грамыка, Сьцяпан Некрашэвіч і іншыя. У адозьве сярод іншага пісалася:
«Беларуская Царква павінна быць прызнаная кіроўнай у сваім нутраным жыцьці на пачатках аўтаноміі паводле царкоўных правілаў і канонаў... Праваслаўная царква ў Беларусі, якраз таму, што яна беларуская, жадае з гэтай веры ісьці ўласным шляхам... Шлях гэты прадказваецца ўсім мінулым беларускага краю і вызначаецца асаблівым ладам рэлігійнага жыцьця народу. Ці можна сумнявацца ў гэтым праве Беларусі на царкоўнае самавызначэньне або ставіць перашкоды яму?» (Цыт. паводле Т. Процька. Пакутнік за веру і бацькаўшчыну. Мн.1996. С.41-42)
10 ліпеня 1922 году ў Менскім катэдральным саборы на сходзе гарадзкога і сельскага духавенства з удзелам вялікай колькасьці вернікаў была абвешчана аўтаномія Праваслаўнай царквы ў Беларусі і створана Беларуская мітраполія ў межах тагачаснай БССР. Таксам былі утвораныя Слуцкая, Бабруйская і Тураўская япархіі.
Кіраўнік і ініцыятар сходу, япіскап Менскі і Тураўскі Мэліхісэдэк Паеўскі атрымаў тытул мітрапаліта Менскага і Беларускага. Для кіраваньня царквой была створана Беларуская Царкоўная ўправа ў складзе духоўных і сьвецкіх асобаў.
Пасьля абвяшчэньня аўтаноміі нацыянальна-рэлігійнае жыцьцё пайшло такім парадкам, што выклікала трывогу ГПУ. У тым жа 1922 годзе напярэдадні Калядаў ГПУ даносіла ў Маскву:
«Мясцовым рэакцыйным духавенствам на чале з Мэльхісэдэкам робяцца ўсе захады да ўзмацненьня свайго ўплыву на масы вернікаў шляхам звышштатных набажэнстваў, дзе расьпяваюцца перакладзеныя на беларускую мову царкоўныя песьні... Надыходзячыя сьвяты мяркуюць абставіць асабліва ўрачыста ўсё з той жа мэтай». (Цыт. паводле Т. Процька. Ап. тв. С.44)
Папулярнасьць мітрапаліта Мэльхісэдэка Паеўскага набыла такія маштабы, што яго было вырашана спыніць. У жніўні 1924 году супраць яго і шасьці іншых царкоўных дзеячаў была заведзена крымінальная справа нібыта за ўтойваньне царкоўных рэчаў.
У жніўні 1925 году Вярхоўны суд БССР асудзіў мітрапаліта Мэльхісэдэка да 3 гадоў пазбаўленьня волі, але ўмоўна. Гэта не задаволіла ГПУ, таму ў канцы 1925 году мітрапаліта выклікалі ў Маскву, там арыштавалі, пратрымалі нейкі час у Бутырцы і, ужо хворага на сухоты, выслалі ў Сыбір.
1927 год. Абвяшчэньне аўтакефаліі Беларускай Праваслаўнай царквы
У 1927 годзе пасьля пакаяньня мітрапаліта Сергія за абнаўленства і яго заяву пра згоду на супрацоўніцтва з савецкай уладай, мітрапаліту Мэльхісэдэку дазволілі вярнуцца на радзіму ў спадзеве на будучае яго супрацоўніцтва зь Сергіем.
У траўні мітрапаліт прыехаў у Маскву, але 4 чэрвеня зноў быў арыштаваны і пратрыманы ў турме да канца верасьня, а пасьля вывезены ў Краснаярск.
Не дачакаўшыся свайго кіраўніка, прыхільнікі Мэльхісэдэка ў Беларусі вырашылі дзейнічаць самастойна.
9 жніўня 1927 году ў Менску пад кіраўніцтвам Бабруйскага япіскапа Філарэта Раменскага адбыўся зьезд сьвятарства і вернікаў Беларусі, які прыняў рашэньне абвясьціць аўтакефалію Беларускай Праваслаўнай царквы. У заяве гаварылася:
«У адказ на магчымы нашымі днямі паклёп і ганьбаваньне Беларускі зьезд сьмела ўздымае свой голас і заяўляе: мы — перакананыя і трывалыя ў сваіх праваслаўных поглядах і вераваньнях старацаркоўнікі. Мы памятаем пра вечнае выратаваньне сваёй душы і зычым дабра сваёй роднай Царкве. Але тым часам мы верым, што няма ніводнага народу, які мог бы разглядацца як пусты і абыякавы матэрыял царкоўнага жыцьця, якому магло б быць адмоўлена ў праве на вольнае разьвіцьцё ў якасьці жывой і дзейнай часткі сусьветнага цела Хрыстовага». (Цыт. паводле Т. Процька. Ап. тв. С.59)
У склад Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай царквы ўвайшлі сьвятары 192 парафій Менскай япархіі, 100 — Баруйска-Рагачоўскай, 60 — Мазырскай, 55 — Віцебскай, а таксама япіскап Бабруйскі Філарэт Раменскі і япіскап Слуцкі Мікалай Шамяціла. Гэта было больш за палову ўсіх праваслаўных парафій БССР. Астатняя, меншая частка падзялялася паміж дзьвюма іншымі юрысдыкцыямі — сергіеўцаў і абнаўленцаў.
Аўтакефальная Царква праіснавала да ліпеня 1937 году, калі ўсе япіскапы і сьвятары, якія на той час заставаліся на свабодзе, былі арыштаваны.
1 лістапада 1937 году япіскапы Філарэт Раменскі і Афанасій Вячорка, а таксама мноства сьвятароў і актыўных вернікаў былі расстраляныя ў Менску як члены «контррэвалюцыйнай арганізацыі».
Слуцкі япіскап Мікалай Шамяціла быў арыштаваны яшчэ ў 1933 годзе.
Мітрапаліт Мэльхісэдэк памёр у 1931 годзе, так і не атрымаўшы дазволу вярнуцца ў Беларусь.
1942 год. Паўторнае абвяшчэньне аўтакефаліі
Пасьля верасьня 1939 году праваслаўныя парафіі ўсёй Беларусі аказаліся пад уладай мітрапаліта Сергія, які зацьвердзіў двух герархаў — мітрапаліта Панцеляймона Ражноўскага і япіскапа Бэнэдыкта Бабкоўскага.
Пасьля прыходу немцаў быў высьвечаны яшчэ адзін япіскап — былы варшаўскі архімандрыт Філафей Нарко. Таксама былі высьвечаныя на япіскапаў Стэфан Сяўбо і Афанасій Мартас.
Вось гэтыя ўладыкі і правялі з 28 жніўня па 2 верасьня 1942 году ў Менску Ўсебеларускі праваслаўны сабор, на якім быў зацьверджаны «Статут Сьвятой Праваслаўнай Беларускай Аўтакефальнай Царквы».
У пастанове Сабору гаварылася, што БАПЦ будзе чакаць кананічнага прызнаньня ад усіх праваслаўных цэркваў сьвету.
У 1944 годзе ўсе япіскапы БАПЦ (да іх ліку пасьля сабору 1942 году далучылася яшчэ некалькі іншых) эмігравалі. А ў 1946 годзе гэтыя герархі ўсе да аднаго здрадзілі БАПЦ і перайшлі ў склад замежнай Расейскай праваслаўнай царквы.
Беларускія вернікі зь ліку эмігрантаў з дапамогай Украінскай Аўтакефальнай Праваслаўнай царквы ў 1949 годзе аднавілі сваю беларускую герархію і пасьвяцілі ў мітрапаліты БАПЦ Васіля Тамашчыка. Гэтая царква да нашых дзён афіцыйна існуе у ЗША, Канадзе і Аўстраліі.
Сучасны стан Беларускага экзархату РПЦ
Пасьля Другой сусьветнай вайны праваслаўныя парафіі Беларусі разам са сьвятарамі зноў увайшлі ў склад Расейскай праваслаўнай царквы. Іх прымалі аўтаматычна, сьвятару дастаткова было прыйсьці ў царкоўную ўправу і заявіць аб сваім жаданьні служыць далей.
Уся тэрыторыя БССР увайшла ў адну япархію РПЦ — Менскую. Астатнія, якія існавалі да вайны і падчас яе, былі скасаваныя. Масква прызначыла аднаго япіскапа, які атрымаў тытул Менскага і Беларускага.
Першыя гады пасьля вайны царква карысталася адноснай свабодай. Дзейнічала больш за 950 храмаў, якія абслугоўвалі 724 сьвятары. Але у канцы 50-х гадоў пачаўся новы наступ на царкву і вернікаў. У 1963 годзе была зачынена Менская духоўная сэмінарыя, да 1970 году засталося 380 парафій і адзін Жыровіцкі манастыр.
Царква знаходзілася ў поўнай залежнасьці ад дзяржавы і КДБ. Вядомыя выпадкі, калі з прычыны даносаў праваслаўных сьвятароў ламаліся лёсы людзей.
У другой палове 80-х гадоў, на хвалі пераменаў у СССР, пачалося разьняволеньне царквы. У 1989 годзе Маскоўскі патрыярхат заснаваў у Беларусі экзархат і прызначыў экзархам і мітрапалітам Філарэта Вахрамеева, які ад 1978 году быў япіскапам Менскім і Беларускім.
Пачаўся рэзкі рост колькасьці парафій. У 1989 годзе іх было ўжо 477, а у 1990 — больш за 660. У 1993 годзе было 10 япархіяў, у наш час іх ужо 15 — Бабруйская, Барысаўская, Берасьцейская, Віцебская, Гарадзенская, Гомельская, Лідзкая, Магілёўская, Маладэчанская, Менская, Наваградзкая, Пінская, Полацкая, Слуцкая і Тураўская.
Паводле афіцыйнага сайту Беларускага экзархату, у 2015 годзе ў Беларусі дзейнічалі 1612 парафій, 25 манастыроў, 15 япіскапаў, 1691 сьвятар, 216 дыяканаў і 432 манахі і манашкі.
Уся гэтая духоўная і культурная сіла цалкам скіраваная на Маскву і «русский мир».
Пад націскам грамадзкасьці, у пачатку 1990-х гадоў была заснаваная Біблійная камісія экзархату ў справе перакладу эвангельля. Камісія працавала больш за 25 гадоў, за гэты час зь яе складу выйшлі многія вядомыя перакладчыкі і лінгвісты, пратэстуючы супраць русыфікацыі беларускай мовы. Моцна зрусыфікаваны «Новы Запавет Госпада нашага Іісуса Хрыста» выйшаў толькі ў лістападзе 2017 году.
У наш час беларускамоўныя набажэнствы зрэдчас праводзяць каля 10 парафіяў Беларускага экзархату РПЦ — найчасьцей у Менску і Горадні. Фактычна, кожная двухсотая.
Пазыцыя Канстантынопальскіх патрыярхаў
Пры наданьні аўтакефаліі Польскай Праваслаўнай царкве ў 1924 годзе было адзначана, што Канстантынопальскі патрыярхат прызнае юрысдыкцыю Маскоўскага патрыярхату толькі ў межах да 1686 году.
У 1991 годзе Канстантынопальскі патрыярх у лісьце патрыярху Маскоўскаму зноў заявіў, што не прызнае Кіеўскую мітраполію за Расейскай царквой.
У 2006 годзе Канстантынопальскі патрыярх Барталамэй у Кіеве на Сафійскай плошчы зрабіў наступную заяву:
«Мы афіцыйна прызнаем РПЦ толькі ў межах 1686 году, да паглынаньня Кіеўскай мітраполіі, якая зьяўляецца нашай дачкой і, калі прыйдзе час, мы разгледзім пытаньне аб яе самастойнасьці».
У 2018 годзе такі час надышоў.
У пачатку верасьня 2018 году Архірэйскі сабор (Сынакс) Канстантынопальскага патрыярхату спэцыяльнай пастановай пацьвердзіў, што мае права надаць аўтакефалію Ўкраіне бяз згоды Масквы.
Больш за тое. У пастанове сьцьвярджаецца, што Канстантынопаль мае права ствараць памесныя аўтакефальныя цэрквы ў незалежных дзяржавах усюды, дзе гэта спатрэбіцца ў будучыні.
Пазыцыя Масквы
Расея ня хоча траціць кантроль над сваімі былымі калёніямі і таму імкнецца захаваць усе яго інструмэнты, у тым ліку ролю РПЦ.
Гістарычна ў сваёй вонкавай палітыцы Масква заўсёды надавала праваслаўю вялікае значэньне. Гэтая традыцыя сягае яшчэ ў часы хрышчэньня Літвы і панаваньня Вітаўта.
У 1839 годзе францускі падарожнік маркіз дэ Кюстын запісаў сваю размову з расейскім дыпляматам князем Пятром Казлоўскім, які сказаў:
«Вы ня зможаце скласьці сабе слушнага ўяўленьня аб глыбокай нецярпімасьці расейцаў, бо тыя зь іх, хто мае асьвечаны розум і кантактуе з Захадам, прыкладаюць усе намаганьні, каб схаваць паноўную ў іх ідэю — перамогу грэцкай артадоксіі, якая для іх ёсьць сынонімам расейскай палітыкі».
Гэта надзвычай дакладныя і прарочыя словы.
Праваслаўныя каноны патрабуюць асобнай царквы для асобнага народу. Што ж тады трэба для захаваньня РПЦ? Адказ просты: не прызнаваць беларусаў і ўкраінцаў асобнымі народамі.
Вось чаму раз за разам на розных узроўнях агучваецца і паўтараецца формула пра «трыадзіны расейскі народ».
Пэрспэктывы Ўкраіны
У выпадку Ўкраіны можна прагназаваць працяглы раскол паводле эстонскай мадэлі, дзе з пачатку 1990-х гадоў існуюць дзьве царквы — Эстонская праваслаўнай царква Маскоўскага патрыярхату зь пераважна расейскай паствай і Эстонская Апостальская праваслаўная царква Канстантынопальскага патрыярхату зь пераважна эстонскай паствай.
Такі падзел на пераважна расейскую і пераважна ўкраінскую цэрквы магчымы і ва Ўкраіне. Плюс — геаграфічны фактар з улікам спэцыфікі паўднёвага ўсходу краіны.
Што аўтакефалія можа даць Беларусі
Пасьля канчатковай страты беларускім народам сваёй памеснай царквы ў форме грэка-каталіцкай часткі Кіеўскай мітраполіі ў 1839 годзе, пачалася цывілізацыйная пераарыентацыя беларускай народнай душы.
Незалежная беларуская царква, якая існавала з Х стагодзьдзя, ужо ў XIV-XVI стагодзьдзях вельмі моцна адрозьнівалася ад маскоўскай царквы вонкавымі формамі набажэнства — архітэктурай храмаў, абразамі, царкоўнымі сьпевамі і сваім варыянтам гучаньня царкоўна-славянскай мовы. Былі адрозьненьні і ў формах духоўных практык.
Усе гэтыя традыцыі зь невялікімі эвалюцыйнымі зьменамі і лацінскімі наслаеньнямі захавала і Ўніяцкая царква.
У 1839 годзе пачалося пранікненьне расейскага сьвету ў беларускую душу. Беларускія праваслаўныя і ўніяцкія храмы груба перабудоўваліся на расейскі манер, праваслаўныя і ўніяцкія кнігі і большасьць абразоў былі канфіскаваныя і спаленыя, царкоўныя сьпевы былі замененыя на маскоўскія і т. д.
Але галоўнае — ідэалёгія, зьмест казаньняў. Менавіта сьвятары РПЦ у апошнія 170 гадоў зьяўляюцца тым чыньнікам, які злучае беларускія галовы і душы з Расеяй і «расейскім сьветам».
Гэта добра разумеў Міхаіл Мураўёў-вешальнік, які на пасадзе Гарадзенскага губэрнатара ў 1831-35 гадах актыўна дапамагаў Іосіфу Сямашку ў справе ліквідацыі Ўніяцкай царквы. У сваіх мэмуарах, напісаных ужо пасьля задушэньня паўстаньня 1863-64 гадоў, Мураўёў называе далучэньне беларусаў да Расейскай праваслаўнай царквы «великим делом», якое
«положило в будущем твёрдое начало русской народности в крае».
Але гэтае «будущее» наступіла не адразу. Праз 36 гадоў пасьля скасаваньня Ўніі, сыходзячы з пасады віленскага генэрал-губэрнатара, Мураўёў усё яшчэ нагадваў цару пра патрэбу ўзмацненьня ролі РПЦ у паўночна-заходніх губэрнях:
«Я изъяснил Его Величеству, что край этот удерживается за нами силою оружия и надо бы его теперь воссоединить нравственно-политически-религиозным элементом».
У наш час плады таго «воссоединения» ўжо добра відаць — пасьля распаду СССР менавіта яны вызначаюць палітычны лёс Беларусі.
У выпадку наданьня аўтакефаліі ў беларускіх галовах магла б замацавацца ідэя сваёй духоўнай незалежнасьці і самастойнасьці. Іншымі словамі, менавіта аўтакефалія можа рэальна адарваць Беларусь ад Расеі.
І менавіта таму праваслаўныя беларусы яе ня маюць.
Пэрспэктывы
Відавочна, што гістарычныя і кананічныя падставы для аўтакефаліі ў Беларускай праваслаўнай царквы ёсьць.
Іншая справа, ці ёсьць такое жаданьне ў саміх вернікаў, сьвятароў і япіскапаў гэтай царквы.
Пасьля прыезду ў Беларусь новага мітрапаліта Паўла на царкоўным зьезьдзе ў Менску вяліся размовы пра большую самастойнасьць. Гэтую ініцыятыву агучыў сам мітрапаліт Павел. Але неўзабаве ён зрокся сваіх слоў і параўнаў размовы пра беларускую аўтакефалію з д’ябальскім спакушэньнем. Відавочна, што мітрапаліта «паставіла на месца» Масква.
Відавочна, што чым далей ад Расеі будзе аддаляцца Ўкраіна, тым большым будзе жаданьне Масквы захаваць пад сваім кантролем Беларусь
Рэальных пэрспэктыў для Беларусі атрымаць сваю аўтакефальную царкву у агляднай пэрспэктыве няма. Відавочна, што чым далей ад Расеі будзе аддаляцца Ўкраіна, тым большым будзе жаданьне Масквы захаваць пад сваім кантролем Беларусь.
Просьбы аб аўтакефаліі да царквы-маці звычайна падтрымлівае дзяржаўная ўлада. Гэтак было ў 1924 годзе ў Польшчы, гэтак ёсьць і сёньня ва Ўкраіне. У Беларусі такой просьбы ад сёньняшняй дзяржаўнай улады, як і ад царквы, чакаць нельга.
Для зьмены сытуацыі вакол беларускай аўтакефаліі патрэбныя два чыньнікі. Па-першае, зьмена ўлады ў Беларусі і выбар краінай дэмакратычнага шляху разьвіцьця. Па-другое, аслабленьне «жалезнай хваткі» Масквы, што таксама магчыма толькі ва ўмовах дэмакратызацыі Расеі або, нават, яе дэзынтэграцыі.
