З адным з «маіх» аўтараў — Міленкам Ергавічам — мы ўжо больш за дзесяць гадоў кожны год у жніўні сустракаемся ў цэнтры Заграбу і пару гадзінаў гаворым пра жыцьцё, футбол, палітыку, гісторыю, геаграфію, а найбольш — пра літаратуру.
Ергавіч ў апошняе дзесяцігодзьдзе — найбольш перакладаны ў сьвеце пісьменьнік з абшараў былой Югаславіі, яго кнігі на сеньня перакладзеныя на 22 мовы, у тым ліку і такія, як фарсі і каталёнская. У Беларусі выйшлі дзьве кнігі — «Сараеўскае Мальбара» (кніга ў кнізе ў «балканскім» нумары АРХЭ, 2011) і «Іншала, мадона, іншала» (выдавецтва Зьмітра Коласа, 2012). Сёлета ў лістападзе ў выдавецтве Зьмітра Коласа мае выйсьці раман «Арэхавы палац».
Сёлета мы сустрэліся ў кавярні Kino Europa на вуліцы Варшаўскай у цэнтры харвацкай сталіцы, падрабязна абмеркавалі нядаўні чэмпіянат сьвету ў футболе (Міленка — заўзяты аматар футболу, пра які ён нават напісаў адзін з сваіх раманаў), а пра літаратуру пачалі гаварыць яшчэ да таго, як я пасьпеў уключыць запіс. Праз ланцуг асацыяцыяў «футбол — Расея — Талстой» абмеркавалі коратка раман «Вайну і мір», які мой суразмоўца абазваў «прустам» (за Пруста я пакрыўдзіўся), але мы сышліся на тым, што «Анна Карэніна» цалкам сабе прыстойная літаратура.
Тут мне ўжо стала шкада, што ў разагрэве перад інтэрвію было нагаворана шмат цікавага, і я націснуў на кнопку:
— Якую кнігу або кнігі ты ў гэты момант чытаеш?
— У адрозьненьне ад бальшыні людзей, якія чытаюць некалькі кніг адначасна, я звычайна стараюся чытаць толькі адну кнігу. Але ў гэты момант якраз чытаю дзьве кнігі. І гэтае пытаньне трошкі мяне шакавала з увагі на тое, пра што мы гаварылі перад уключэньнем запісу — пра велічыню расейскай літаратуры.
Набокаў і Геніс
Вось жа я якраз цяпер чытаю дзьве расейскія кнігі. Чытаю зборнік апавяданьняў Уладзіміра Набокава, які нядаўна выйшаў у Бялградзе ў вельмі добрым і грунтоўным сэрбскім перакладзе. Вельмі цікава чытаць Набокава ад ягоных пачаткаў — чытаць як адчайнага маладзёна, якім ён пазьней ніколі ня быў, як вельмі тыповага расейскага эмігранта, якім ён таксама пазьней ня быў. Гэта апавяданьні 1923-25 гадоў, якія ён, вядома, пісаў на расейскай мове, будучы зусім невядомым, чалавекам бязь ясна вызначанай амбіцыі, ці быць яму пісьменьнікам і, калі быць, то якім.
Другая кніга — аўтабіяграфія Аляксандра Геніса. Гэта вельмі цікавая рэч з розных гледзішчаў. Найперш — што найбольш мяне кранае — з гледзішча ідэнтычнасьці, бо тут мы маем небясьпечную габрэйска-расейскую жыцьцёвую камбінацыю і пры гэтым з зусім нерасейскай геаграфіяй: дзяцінства ў Кіеве на габрэйскім рынку, а падлецтва і маладосьць у Рызе — што з нашай паўднёваславянскай пэрспэктывы выглядае страшна культуралягічна аддалена і неспалучальна, ён нібы патрапіў у нейкае вельмі вялікае і шырокае міжсьвецьце.
Вось гэтыя дзьве кнігі я зусім выпадкова чытаю адначасна ў жніўні 2018-га...
Ідэальны пісьменьнік — чалавек ніадкуль
— Абодва аўтары мне неяк ня ўпісваюцца адназначна ў расейскую літаратуру, яны займаюць там нейкае вельмі спэцыяльнае месца. Паводле якіх крытэрыяў наагул можна залучыць таго або іншага аўтара ў тую або іншую літаратуру? Што тут вызначальнае? Мова? Тэрыторыя? Нешта іншае? Напрыклад, Музіль — нямецкі пісьменьнік?
— Аўстра-вугорскі! Тваё пытаньне вельмі трапнае. Уся гэтая тэрміналёгія ў маім выпадку звычайна мае чыста тэхнічны характар. Калі я гавару пра расейскую літаратуру, я зусім ня думаю пра расейскі нацыянальны праект або пра літаратуру як прадукт расейскага нацыянальнага духу. Мне, уласна кажучы, і не зусім ясна, што гэты расейскі нацыянальны дух сабой уяўляе і як нейкая літаратура наагул можа быць выяўленьнем нейкай калектыўнасьці, а тым больш нацыянальнай калектыўнасьці.
Зусім выпадкова і Набокаў, і Геніс маюць дзьве супольныя рысы. Першая — расейская мова ў іх была роднай, або, дакладней, першай мовай. Другая — абодва яны кожны па-свойму эмігранты. Гэтая другая рыса для мяне, уласна, значна больш цікавая і ў нейкім сэнсе больш важная.
Быць эмігрантам — у экзыстэнцыйным сэнсе і з гледзішча ідэнтычнасьці — для мяне важней, чым належаць да той або іншай нацыянальнасьці. А ў літаратурным сэнсе быць эмігрантам страшна важна ня толькі таму, што пазыцыя эмігранта — гэта дамінантная літаратурная пазыцыя ХХ стагодзьдзя, але і таму, што гэтая пазыцыя ў чыста літаратурным сэнсе самая прывілеяваная для нейкага пісьменьніка.
Будучы эмігрантам, чалавек непазьбежна бачыць усё збоку, зь нейкай пазыцыі па-за сьветам — і ў які ён трапіў, і зь якога ён адышоў. Для літаратуры гэта ідэальная пазыцыя. Проста для літаратуры значна лепш, каб пісьменьнік нідзе ня быў дома. Ідэальны пісьменьнік — гэта чалавек ніадкуль, які адарваны ад каранёў і пры гэтым мае ясную сувязь з гэтымі каранямі.
Іншая рэч, што сувязь з паходжаньнем, з ідэнтычнасьцю чалавек можа мець толькі тады, калі ягонае паходжаньне ці ідэнтычнасьць нейкім чынам апынаюцца пад пагрозай або іх нехта аспрэчвае. Ты ня будзеш разважаць пра ідэнтычнасьць, калі ты, ну ня ведаю, нарадзіўся недзе на Марцініцы і жывеш там усё жыцьцё. Ты ня будзеш задумляцца над тым, што такое наагул Марцініка, пакуль цябе адтуль нехта ня выганіць.
І таму самую дакладную думку, візуалізацыю, увасабленьне Расеі — калі мы ўжо пачалі гаварыць пра Расею — маюць тыя пісьменьнікі, якія былі з Расеі выгнаныя. Што там нейкі расеец, які жыве ў Расеі, можа думаць пра Расею? Ён будзе думаць пра нешта іншае, а не пра нейкую саму сабой зразумелую дадзенасьць.
Магу пісаць і чытаць дзе заўгодна і калі заўгодна
— Як ты натрапіў на гэтыя кнігі? Як ты наагул выбіраеш, што будзеш чытаць? Што на такі выбар уплывае? Парады, водгукі, рэцэнзіі?
— Не, рэцэнзіі ніякага ўплыву ня маюць. Яшчэ менш уплывае тое, што там нехта пра нейкія кнігі кажа. Думаю, што розныя жыцьцёвыя абставіны і пэўныя вельмі разнастайныя зацікаўленьні штодзённага характару — зусім неабавязкова інтэлектуальнага — вядуць мяне ад кнігі да кнігі. Я ўжо даўно не чытаю сыстэматычна, даўно не чытаю, каб нечага аб нечым даведацца, і ўжо даўно не чытаю, каб авалодаць нейкай канкрэтнай галіною ведаў. Я чытаю, шукаючы нешта такое, што мяне нечым зацікавіць. Гэтае нешта можа датычыць майго штодзённага існаваньня, а можа быць зьвязана і з тым, пра што я хачу пісаць або пра што мне проста хочацца падумаць.
— Ці для чытаньня ў цябе ёсьць пэўны час, месца, абставіны?
— З таго часу, як наш сьвет кампутарызаваўся і ў нас зьявіліся лэптопы, у мяне больш няма месца для пісаньня. Я пачаў пісаць паўсюль. А адзін з станоўчых бакоў таго, што я займаюся журналістыкай, палягае ў тым, што я лёгка дасягаю канцэнтрацыі. Так што мяне нічога ня можа ўсхваляваць, узрушыць, вывесьці з канцэнтрацыі, і нават тут, дзе мы сядзім — у нейкай заграбскай кнайпе — я магу зусім спакойна працягнуць пісаць свой раман, у атмасфэры, якая нібыта выглядае зусім неспрыяльнай для творчасьці.
Так выглядае справа зь пісаньнем. А ад самага майго маленства так выглядае справа і з чытаньнем. Я чытаю паўсюль і не магу сабе ўявіць, каб я ішоў недзе па вуліцы без адной з сваіх шматлікіх торбаў, у якой ляжыць мой кампутар — на выпадак, калі трэба нешта напісаць — і прынамсі адна кніга. Пры гэтым, дзеля таго, што я не магу быць пэўны — штó я хачу або мушу прачытаць — кніг можа быць і болей. Хоць я і падкрэсьліў, што не чытаю больш за адну кнігу, але калі ходзіш па горадзе, дык прыемней мець з сабой у торбе дзьве-тры кнігі.
Так што я ўсё жыцьцё цягаю ўвесь свой «набор інструмэнтаў» з сабой і чытаю паўсюль дзе толькі можна. І вельмі зручна, што ў Заграбе я ніколі настолькі не ўкараніўся і ня маю столькі знаёмых, каб да мяне проста так мог хто-небудзь падысьці. Так што ў Заграбу я дзе заўгодна магу спакойна сядзець і чытаць. І нягледзячы на тое, што я ўжо даўно не жыву ў Сараеве, там гэта амаль немагчыма — там людзі падыходзяць і загаворваюць, не зважаючы на тое, ці я нешта чытаю або пішу. Як бы непрыгожа гэта ні гучала — прыемна, калі да цябе ніхто не падыходзіць і не замінае чытаць.ў
Шупа, Ергавіч, сэўдалінкі і басьнійская кава
— Ці ёсьць кнігі, якія ты перачытваеш?
— Я ўсё жыцьцё перачытваю тыя самыя кнігі. Напрыклад, Андрычаву «Траўніцкую хроніку» я браўся чытаць дакладна больш за пятнаццаць разоў, а поўнасьцю прачытаў ня менш за сем разоў. Першы раз я прачытаў яе, калі мне было 13 гадоў, пасьля таго ўсё жыцьцё я яе кожныя некалькі гадоў перачытваю — і кожны раз гэта іншая кніга. Бо кнігі мяняюцца і самі — гэтак, як мяняюцца і іх чытачы, таму важна тыя самыя кнігі чытаць па шмат разоў.
Вось мы перад запісам гаварылі пра Кафку, якога не чытаў амаль ніхто, і пры гэтым амаль усе пра яго ведаюць усё. Я таксама стары зборнік яго апавяданьняў і «Амэрыку» чытаў мноства разоў, і кожны раз мяне ахапляла нейкае хваляваньне. Па-першае, хваляваньне ад тэксту і ад таго, што ў гэтым тэксьце ёсьць і чаго я раней не заўважаў, а па-другое, што яшчэ важней, хваляваньне ў сувязі са мной самім — бо я бачу, кім я ў часе паміж чытаньнямі стаў. Па-сутнасьці няма як інакш гэта адчуць, як зноў прачытаць ужо чытаную кнігу.
— Цябе шмат перакладаюць, ты часта наведваеш прэзэнтацыі ў розных краінах, або сустракаесься з чытачамі на кніжных кірмашах. Ці адрозьніваюцца твае чытачы ў розных краінах?
— Адрозьніваюцца. І адрозьніваюцца даволі істотна. Мне здаецца, што самыя сур’ёзныя чытачы маіх кніг — з тых, што я сустракаў — у Нямеччыне і ў Польшчы. Менавіта ў Нямеччыне і ў Польшчы я як правіла ня толькі ня маю адчуваньня, што нешта страцілася ў перакладзе, а амаль што ня маю адчуваньня, што яны чытаюць мяне на нейкай замежнай мове. І вельмі часта мне здаецца, быццам тыя людзі пра мае кнігі ведаюць больш, чым ведаю я сам. Часам гэта бывае і літаральна так, калі гаворка ідзе пра старыя кнігі, перакладзеныя пазьней, дзе я ўжо і ня памятаю нейкіх дэталяў. Але тут ідзецца ня толькі пра веданьне дэталяў, а пра глыбіннае разуменьне тэксту.
Нешта такое ў іншых краінах здараецца значна радзей. Напрыклад, у Італіі — там быццам бы і сама літаратура ўспрымаецца як нешта менш сур’ёзнае, там тэкст больш успрымаецца на ўзроўні падзейнасьці, на ўзроўні фабулы, а не на ўзроўні таго, што хаваецца пад фабулай. Там у гэта ўсё ўмешваецца шмат штодзённа-палітычных канатацыяў, што мне якраз не падабаецца.
— А як ты ведаеш, ці нейкі пераклад добры або не?
— Існуе адзін амаль стопрацэнтны спосаб даведацца — якім будзе пераклад. Гэта робіцца ясным з пытаньняў, якія задае перакладчык у працэсе перакладу. Проста неверагодна, што толькі тут не выяўляецца — якімі надзвычайнымі могуць быць перакладчыкі і якімі... менш надзвычайнымі. Па тым, што перакладчык пытаецца, ты, уласна кажучы, бачыш, наколькі ён разумее тэкст, які прачытаў.
Каб паехаць ва Ўкраіну — зраблю ўсё
— Найбліжэйшая да Беларусі краіна, якую ты наведаў — Украіна. Як ты там сябе адчуваў?
— На гэтае пытаньне цяжка адказаць, бо яно падразумявае цэлы шэраг адказаў рознага ўзроўню. Было страшна цікава. Я вельмі люблю езьдзіць ва Ўкраіну — калі мяне запрашаюць ва Ўкраіну, я раблю ўсё, каб паехаць, адкладаю ўсе справы, якія маглі б гэтаму перашкодзіць, адмяняю папярэднія дамоўленасьці, чаго я звычайна не люблю рабіць — толькі б паехаць ва Ўкраіну.
Чаму? Па-першае, таму што гэта сьвет, які падобны да майго сьвету, толькі непараўнальна большы за мой. Няшчасьце гэтага сьвету непараўнальна больш трагічнае, сур’ёзнае і цяжэй вырашальнае за ўсе няшчасьці балканскіх сьветаў. І яшчэ я адчуў, што з пэрспэктывы Ўкраіны, літаратура і мастацтва — гэта важныя рэчы. Ня ведаю, ці мне так здаецца толькі таму, што для людзей, якіх я там сустракаў, літаратура і мастацтва важнейшыя, чым для людзей, якіх я сустракаю тут, ці прычына гэтага ўражаньня хаваецца ў нечым іншым.
Я нідзе так, як у Кіеве, не адчуў такога месца, дзе дакранаюцца адно да аднаго Ўсход і Захад. Клясычны арыентальны асманскі Ўсход і Захад эўрапейскага новага веку. Я ня ў стане гэтага патлумачыць, гэта неверагоднае ўражаньне. Уражаньне на ўзроўні архітэктуры. У Кіева-Пячорскай лаўры ёсьць нешта такое, што выглядае проста нерэальна. Калі бачыш тыя залатыя вежы над Дняпром — быццам глядзіш на нешта, што проста ня можа існаваць, гэта як нейкая незвычайная сцэнаграфія, толькі што гэта не сцэнаграфія, а рэальнасьць.
«Калыска Расеі» — у Антырасеі
Па-другое — на ўзроўні значэньня. Чыста з пэдагагічных прычынаў тых дробных балканскіх нацыяналістычных дурняў варта было б вазіць туды на экскурсію і паказваць, як выглядае сытуацыя, калі гісторыя гуляе ў сур’ёзныя гульні зь вялікімі цывілізацыямі і зь вялікімі сьветамі. І як выглядае нешта, што лічыцца калыскай расейскага праваслаўя, а знаходзіцца не ў Расеі, а, можна сказаць, у Антырасеі.
Калі спрасьціць і сказаць па-балканску, — так выглядае комплекс Косава і косаўскай ідэнтычнасьці ў расейска-ўкраінскім варыянце. Бо ў сэрбаў ёсьць страшная праблема з Косавам і са стратай Косава (якое да 1912 ніколі ў складзе Сэрбіі і не было, але пакуль што пра гэта забудзем), з тым, што іх манастыры і калыска іхнай ідэнтычнасьці застаюцца ў нейкай іншай краіне. Ніхто ім не растлумачыў, што гэта зусім нармальна, вось расейцы маюць вобраз сваёй Вялікай Расеі, а калыска той Расеі месьціцца зусім не ў Расеі.
— Ну тут усё ня так проста. Сама Расея як такая ўзьнікла значна пазьней, і яшчэ пазьней, задняй датай, быў створаны і нацыянальны гістарычны міт...
— Любая міталёгія прыдумляецца пазьней, і зусім неістотна — было там нешта насамрэч ці не было. Расейцы вераць, што вялікі князь Уладзімер нешта там такое — і гэтага дастаткова. А калі нехта ў нешта верыць, гэта не абмяркоўваецца. Гэта калыска іхнай ідэнтычнасьці, як бы гэта ні было далёка ад рэальнасьці. Тое самае можна сказаць і пра Сэрбію з Косавам. Але каго гэта хвалюе...
Які ён, менскі бэтон...
— У найбліжэйшыя месяцы выйдзе беларускі пераклад твайго раману «Арэхавы палац» — магчыма, у нас будзе нагода неўзабаве сустрэцца ў Менску. Што б ты чакаў пабачыць у Беларусі?
— Калі я некуды еду, дык стараюся ня мець ніякіх папярэдніх уяўленьняў і ясна вызначаных чаканьняў. Па-першае, як вядома, я пра Беларусь ня ведаю нічога, як і наагул гэты наш паўднёваславянскі сьвет. Апрача адзінага ідэнтыфікацыйнага пункту — асобы самага вядомага жывога беларуса сучаснасьці — нічога і няма.
Пра тое, наколькі велізарнае наша — ці, скажам дакладна — маё няведаньне, найлепш гаворыць факт, што я толькі прачытаўшы «Чарнобыльскую малітву» Алексіевіч зразумеў, што Беларусь — найбольшая ахвяра Чарнобылю, хоць да таго я амаль 30 гадоў думаў, што гэта Ўкраіна, бо Чарнобыль знаходзіцца ва Ўкраіне. І пры гэтым я — не самы вялікі ў сьвеце ігнарант і не настолькі абыякавы да таго, што адбываецца ў сьвеце, а вось жа, 30 гадоў не ўсьведамляў, што Чарнобыль — гэта сутнасна беларуская праблема.
Я крыху ведаю (або думаю, што ведаю) пра Менск у нейкія ранейшыя часы, але апрача таго пра Беларусь насамрэч ня ведаю нічога, а таму не магу і нечага чакаць. Адно што кожнае маё падарожжа ў той бок сьвету — гэта і падарожжа ў прастору нейкага непражытага мною жыцьця за Жалезнай заслонай, у сьвеце ўсходнеэўрапейскага камунізму.
Сьвет гэты мае нейкае далёкае падабенства зь нейкімі карцінамі і вобразамі, якія я памятаю зь дзяцінства і якія ўсё яшчэ можна заўважыць у нейкіх абразках былой Югаславіі. Гэтае падабенства вельмі далёкае, але разам з тым надзвычай важнае, бо ў ім ёсьць нешта глыбокае, нешта такое, чаго ня знойдзеш на Захадзе. Бэтон і бэтонныя будынкі ва Ўсходняй Эўропе выглядаюць інакш, чым бэтон і бэтонныя будынкі на Захадзе. Ня ведаю чаму, але проста гэта ня тое самае. Магчыма, гэта тое, што я ўбачу ў Менску...
Міленка Ергавіч. Крык зь Менску
— Цяпер цябе найбольш перакладаюць у Нямеччыне, Польшчы, Італіі, Гішпаніі, выходзілі твае кнігі ва Ўкраіне, у Беларусі, у Літве. Чым абумоўленая геаграфія перакладаў тваіх кніг?
— Я думаю — нават ня думаю, а ведаю — што ў маім выпадку гэта абумоўлена амаль выключна тым, што мне шанцавала з маімі перакладчыкамі на тыя мовы. У рэшце рэшт — іх зацікаўленасьцю маёй творчасьцю, якой яны заразілі і выдаўцоў. Скажам, у Польшчы Магдалена Пэтрыньска проста «прыдумала» мяне на польскай мове. Я ўпэўнены, што гэта ня я, а нейкая праекцыя мяне.
— А што з Расеяй? Там дагэтуль ня выйшла ніводнай тваёй кнігі...
— Раней былі нейкія спробы, і ўсе тыя спробы зь нейкай прычыны канчаліся няўдачай, але вось цяпер рыхтуецца да выхаду мая першая кніга на расейскай мове — пераклад раману «Gloria in excelsis». І зноў гэта вынік таго, што мяне знайшла перакладчыца — Ларыса Савельева. Яна перакладала Павіча, Крлежу, некага яшчэ.
Калі ня толькі можна, але і трэба здрадзіць Радзіме?
— Кожны год, калі мы сустракаемся тут у Заграбе, мы дзелімся літаратурнымі рэкамэндацыямі. Што ты за апошні год прачытаў такога, каб мог парэкамэндаваць?
— Цяжка адказаць, бо чаго я толькі не прачытаў. Прачытаў і шмат добрых кніг, але вялікае пытаньне, наколькі яны могуць быць важныя для некага іншага.
Скажам, ёсьць адна кніга, ня вузкалітаратурная — з вобласьці гістарыяграфіі. Магчыма, найвялікшы жывы гісторык Трэцяга райху і бясспрэчна найлепшы біёграф Гітлера — Ян Кершоў — напісаў кнігу, якая называецца «Канец». Яна прысьвечаная гісторыі нацыстоўскай Нямеччыны ад няўдалага замаху на Гітлера летам 1944 году да падпісаньня капітуляцыі. Вось жа, гэта гісторыя тых дзесяці месяцаў.
Кніга гэтая спрабуе адказаць на пытаньне, чаму немцы — пасьля таго, як ужо вясною 1944-га зрабілася ясна, што яны прайгралі вайну — і надалей ваявалі, чаму так фанатычна гінулі, чаму пасьля таго няўдалага замаху больш ня здарылася абсалютна нічога, ніякай змовы, ніякага бунту ў войску або ў цывільных органах. Нічога, што б адступіла ад выразнай лініі рэжыму. Чаму нідзе — апрача некалькіх дзён у Кёльне ў студзені 1945-га — не адбылося бунту насельніцтва, перш чым саюзьнікі ўвойдуць у горад?
Чаму? Што было з усімі тымі людзьмі? Гэткае было пытаньне аўтара кнігі. Ён карыстаўся абсалютна ўсімі крыніцамі — дакумэнтамі, франтавымі дзёньнікамі, успамінамі ваенных злачынцаў — спрабуючы знайсьці адказ на гэтае пытаньне «чаму?». Бо ў тым часе, за тых 10 месяцаў загінула больш за 50% зь ліку ўсіх стратаў нямецкага цывільнага насельніцтва за часы ўсёй вайны і амаль 50% усіх загінулых за вайну нямецкіх вайскоўцаў.
Так што гэтыя 10 месяцаў адбывалася сапраўдная разьня, а яны ўсё роўна не здаваліся. Не здаліся б і пасьля, калі б Гітлер ня скончыў самагубствам, а, напрыклад, уцёк з Бэрліну ў Баварыю і ўсё гэта цягнулася б яшчэ некалькі месяцаў.
Чаму? Вельмі цікава прачытаць гэтую кнігу дзеля адказаў, якіх Ян Кершоў не дае, але якія цалкам натуральна напрошваюцца з вынікаў ягонага дасьледаваньня. Вось жа, наймацнейшая прычына, чаму яны не здаваліся — гэта тое, што для іх было непрымальна зрабіцца здраднікамі Бацькаўшчыны ў той момант, калі на тую Бацькаўшчыну напалі і яна знаходзіцца пад пагрозай.
Па-другое, яны не здаваліся, бо патрыятызм быў у іх па-над усім. І гэта вельмі цікава, бо гэта ня толькі праблема немцаў і Трэцяга райху — гэта і наша сёньняшняя праблема. І для нас сёньняшніх у розных варыянтах і інтэрпрэтацыях здрада Бацькаўшчыне — нешта абсалютна ганебнае і страшнае.
Кніга Яна Кершоў каштоўная тым, што паказвае: чалавеку трэба добра падумаць, ці ягоная Бацькаўшчына дайшла да той рысы, калі ёй ужо проста неабходна здрадзіць.
