Чаму ў беларускай дыпляматыі жанчыны маюць мізэрныя шанцы на найвышэйшыя пасады? Ці сапраўды «жанчыны горш прадаюць» на дыпляматычнай службе? Ці нешта мяняецца ў дыпляматычнай практыцы з гендэрнага пункту гледжаньня?
Абмяркоўваюць заснавальніца Цэнтру па прасоўваньні правоў жанчын «Яе правы» Аляксандра Дзікан і дзьве выпускніцы факультэту міжнародных адносінаў БДУ — дасьледчыца, асьпірантка пры польскай Акадэміі навук Веранікай Лапуцька і дырэктарка курсаў ангельскай мовы ў Менску Марыя Скараход.
Чаму сярод беларускіх амбасадараў амаль няма жанчын?
Вераніка Лапуцька: Кіраўнік дзяржавы ніколі не зьяўляецца з жонкай на публіцы, заўсёды яго атачаюць сыны, у большасьці выпадкаў бяз жонак. Вельмі паказальным было адкрыцьцё Храму ўсіх сьвятых, калі там быў Лукашэнка, усе яго сыны... Стаялі яны і лідэры чатырох канфэсій. Усе мужчыны. Гэта вельмі сымбалічна.
Аляксандра Дзікан: Калі ў любой структуры зойдзем у любы аддзел — на ўзроўні выканаўцаў будуць пераважна жанчыны, але ў кабінэце начальніка ў 90% выпадкаў будзе мужчына. Вось так жа і з МЗС, і з дыпляматычнай структурай. Жанчыны там прысутнічаюць на нізкіх пазыцыях. І тут праблема не ў адукацыі. Проста група мужчын прымае рашэньні.
Марыя Скараход: Жанчыны пераважаюць у недзяржаўных арганізацыях і праграмах, там яны паказваюць вялікую колькасьць навыкаў, якія б яны дэманстравалі і на міжнародных узроўні. Я б не казала, што ёсьць навыкі жаночыя ці мужчынскія, і калі будзе больш жанчын, то будзе больш жаночых навыкаў. Але дакладна жанчынам ёсьць што сказаць і паказаць. Калі мы праз адукацыю і зьмены ў сьветапоглядзе прыйдзем да гэтага, то ў жанчын такая магчымасьць будзе.
«Няроўнае разьмеркаваньне пасадаў — прыклад таго, як гендэрныя стэрэатыпы і ролі праяўляюцца ў жыцьці»
Ганна Соўсь: За ўсю гісторыю беларускай дыпляматыі амбасадаркамі былі 7 жанчынаў (у Італіі і Турэччыне — Натальля Дрозд, у Канадзе і Францыі — Ніна Мазай, у Казахстане — Ларыса Пакуш, у Нідэрляндах — Алена Грыцэнка, у Рэспубліцы Карэя — Натальля Жылевіч). Цяпер у Беларусі толькі 2 жанчыны-амбасадаркі — гэта амбасадарка ў Латвіі Марына Даўгаполава, і амбасадарка ў Аўстрыі Алена Купчына. Беларускі МЗС не выглядае за самы патрыярхальны інстытут улады ў Беларусі. Але чаму так атрымліваецца?
Аляксандра Дзікан: Я гэтае пытаньне разглядаю з пункту гендэру і гендэрнай дыскрымінацыі. Мы бачым стандартныя прыклады гендэрных стэрэатыпаў і роляў. Прыпісваецца, якімі павінныя быць мужчына і жанчына, і жанчыны бачацца больш хатнімі, спакойнымі, пакладзістымі, ня ў бізнэсе. Ёсьць пэўныя традыцыйныя ролі — мужчыны зарабляюць грошы, жанчыны больш у сям’і, зь дзецьмі. І гэтае няроўнае разьмеркаваньне пасадаў — прыклад таго, як гендэрныя стэрэатыпы і ролі праяўляюцца ў жыцьці.
Жанчын нашмат меней, проста ў дзясяткі разоў, за ўсю гісторыю на такіх пазыцыях.
Чытаю выказваньні нейкага пасла, у Нямеччыне па-мойму, пра тое, што гэта «не жаночая справа», каб жанчына была прадстаўніком Беларусі ў іншай краіне, паслом. Гэта сапраўдны гендэрны стэрэатып, які выліваецца ў гендэрную няроўнасьць, калі жанчынам, якія працуюць у МЗС, з прычыны такіх стэрэатыпаў складана атрымаць такую пасаду. У гэтым асноўная прычына таго, што жанчын нашмат меней, проста ў дзясяткі разоў, за ўсю гісторыю на такіх пазыцыях.
Ганна Соўсь: Калі паглядзець на акрэдытаваных у Беларусі дыпляматаў і дыпляматак, то можна згадаць амбасадарак Турэччыны, амбасадарку Індыі. Я не кажу ўжо пра такія заходнія краіны, як Вялікая Брытанія, ЗША...
Аляксандра Дзікан: Дадам кіраўніц дыпляматычнай місіі Латвіі, Швэцыі. Гэта вельмі актыўныя жанчыны. Таксама кіраўніца дэлегацыі ЭЗ у Беларусі таксама жанчына. Зараз у Беларусі дастаткова вялікая канцэнтрацыя жанчын-дыпляматак, яны ўсе разам вельмі моцна выступаюць за гендэрную роўнасьць. Мы ня раз зь імі гаварылі пра гэтую праблему. Яны кажуць тое, што ў цэлым такая праблема існуе ня толькі ў Беларусі. Але ў Эўропе крыху менш існуе гендэрных стэрэатыпаў, і жанчынам лягчэй прабіцца на такі высокі ўзровень.
«Мы жывем у грамадзтве, дзе ўхваляецца і падтрымліваецца публічная гендэрная дыскрымінацыя»
Марыя Скараход: Мы жывем у грамадзтве, дзе ўхваляецца і падтрымліваецца, нават на дзяржаўным узроўні, публічная гендэрная дыскрымінацыя. І гэта адна з вельмі значных, калі не галоўных, прычын, чаму жанчын сёньня ў МЗС ня так шмат. Гэта ня толькі праблема МЗС, а ўвогуле праблема прадстаўніцтва жанчын на шмат якіх дзяржаўных пасадах. Можа быць, статыстычна мы дзесьці і нядрэнна выглядаем паводле колькасьці жанчын, але калі глядзець, якія пасады яны займаюць, то вельмі мала жанчын, якія б узначальвалі міністэрствы ці займалі адказныя пасады.
Нават тыя жанчыны, якія падобныя пасады займаюць, часам дазваляюць сабе вельмі сэксісцкія выказваньні, што зноў пацьвярджае думку пра тое, што ў нас вельмі кансэрватыўнае ў гэтым сэнсе грамадзтва. Акрамя гендэрных аспэктаў адбіваецца яшчэ і савецкая спадчына. Ня толькі Беларусь, але шмат якія краіны постсавецкай прасторы таксама вельмі павольна становяцца на шлях гендэрных зьменаў.
«Кіраўнік дзяржавы ніколі не зьяўляецца з жонкай на публіцы, заўсёды яго атачаюць сыны, таксама ў большасьці выпадкаў бяз жонак»
Ганна Соўсь: Вераніка, вы зараз знаходзіцеся ў ЗША. Я ведаю, вы вельмі амбітная жанчына. Магчыма, вы б таксама хацелі рэалізаваць сябе ў дыпляматыі. Як вы глядзіце на існую сытуацыю, чым вы яе тлумачыце?
Вераніка Лапуцька: Я магу вярнуцца да майго дасьледаваньня пра ролю жанчын у беларускай палітыцы. Літаральна цяпер я паглядзела сайты нашых міністэрстваў, ці штосьці зьмянілася з лютага, калі я пісала, што з 24 міністраў толькі дзьве пасады займалі жанчыны. Гэта кіраўніца Адміністрацыі прэзыдэнта Натальля Качанава і міністарка працы і сацыяльнай абароны насельніцтва Ірына Касьцевіч. Нічога не зьмянілася. Мне падаецца, гэта вельмі заканамерна, калі казаць і пра іншыя сфэры дзяржаўнай улады, пра Міністэрства замежных спраў і пра нашы амбасады. Жанчын сапраўды вельмі мала, і гэта зьвязана са стэрэатыпамі, з тым, што мужчыны павінны пастаянна працаваць, а жанчынам гэта нібыта не абавязкова.
2 з 57. Чаму сярод беларускіх амбасадараў амаль няма жанчын
Пра гэта сьведчыць і інтэрвію зь Пётрам Садоўскім і іншымі публічнымі асобамі, якія казалі, што жанчына ня ў стане прадаваць, і што мужчына наогул будзе рабіць, калі яго жонка працуе як дыпляматка, быццам гэта такія невырашальныя пытаньні. Я жыву ў Польшчы ўжо пэўны час, і гэта вельмі нармальная практыка, калі ў Польшчу прыяжджаюць на высокія пасады жанчыны з трыма дзецьмі, і для іх мужчын абсалютна нармальна альбо дзецьмі займацца, альбо нейкую працу шукаць, і ніхто з гэтага ня робіць праблемы. А для нашага грамадзтва гэта праблема.
Гэта праблема для мужчыны — займацца сям’ёй, ён адчувае, нібыта ён нейкі непаўнавартасны. І гэта зноў зьвязана вельмі глыбока з нашымі стэрэатыпамі, з савецкай спадчынай, але таксама і з цяперашняй карцінай. Калі мы глядзім на самых высокапастаўленых нашых чыноўнікаў, яны нават не стараюцца неяк падкрэсьліць ролю жанчын. Паўсюль, у тэлевізары, на нейкіх публічных сустрэчах мы бачым толькі мужчынскія твары, а калі жаночыя твары, то гэтыя жанчыны не выказваюць ніякай актыўнай пазыцыі. Яны не ініцыююць вялікія законапраекты. Гэтага ўсяго няма.
Калі мы кажам пра кіраўніка дзяржавы, і гэта таксама вельмі важна, то ён ніколі не зьяўляецца са сваёй жонкай на публіцы. Заўсёды яго атачаюць сыны, таксама ў большасьці выпадкаў бяз жонак, толькі калі гэта нейкія больш жаночыя праекты, дабрачынныя сустрэчы з пэнсіянэрамі, у дзіцячых дамах, тады яны могуць быць з усёй сям’ёй, з жонкамі, зь дзецьмі. А калі гэта нешта больш сур’ёзнае, то іх там ня будзе. Для мяне вельмі паказальным было адкрыцьцё Храму ўсіх сьвятых, калі там быў Лукашэнка, усе яго сыны, і ўсе былі без жанчын. Стаялі яны і лідэры чатырох канфэсій. Усе мужчыны. І гэта вельмі сымбалічна. Беларусь ніяк не прадстаўленая на вышэйшым узроўні жанчынамі.
Ці жанчыны горш прадаюць?
Ганна Соўсь: Як прадстаўнікі ўлады, так і яе апанэнты, як першы амбасадар Беларусі ў Нямеччыне Пётра Садоўскі, кажуць практычна адны і тыя ж рэчы. Нядаўна ён казаў у інтэрвію Свабодзе, што на першым пляне ў беларускага дыплямата цяпер эканоміка, таваразварот, чаго патрабуе Лукашэнка. «І сярод жанчын ёсьць людзі, здольныя да бізнэсу, эканомікі. Але гэта справа ўсё ж мужчынская», лічыць Садоўскі. Ці вы згодныя, што жанчыны горш прадаюць? І ўвогуле ці можна казаць пра жаночы ці мужчынскі стыль у дыпляматыі?
Аляксандра Дзікан: Тое, што агучыў спадар Садоўскі, зноў жа зьяўляецца клясычным стэрэатыпам, які чамусьці ён аднекуль узяў. Бо калі мы паглядзім рэальна, хто ў нас сэктар гандлю трымае — у асноўным гэта жанчыны. Ад крамаў да сваіх бізнэсаў. Мы з гэтым стэрэатыпам катэгарычна ня згодныя, і, магчыма, яму таксама трэба сваё меркаваньне апраўдаць, чаму жанчынам ня месца ў гэтым сэктары. Кожны раз мужчыны нешта прыдумляюць.
Для мяне вельмі цікавы гэты непакой пра мужоў жанчын-амбасадарак. Мне здаецца, гэта справа сям’і, вырашаць, чым будзе займацца мужчына. Канешне, ёсьць пэўныя краіны, напрыклад Блізкага Ўсходу, дзе жанчыны ў такіх сфэрах не працуюць у прынцыпе. Нават калі паступаюць дзяўчыны на міжнародныя адносіны, на арабістыку, ім кажуць, што вам шлях туды ў прынцыпе закрыты, таму што ў гэтыя краіны мы вас ня возьмем, бо там вырашаюць справы мужчына з мужчынам. Ёсьць яшчэ такія культурныя асаблівасьці краін. Але мы ня бачым, каб нашых жанчын бралі на высокія пасады ў іншыя краіны, дзе справы можна вырашаць незалежна ад тваёй полавай прыналежнасьці.
Гэта не пытаньне нейкіх навыкаў у мужчын ці жанчын, гэта больш сыстэмнае пытаньне.
Марыя Скараход: Вельмі сэксісцкае і неабгрунтаванае сьцьверджаньне выказвае спадар Садоўскі, бо ў яго няма ніякіх аргумэнтаў для таго, што ён кажа. Мне падаецца, нельга казаць, што ёсьць сфэры, дзе жанчыны значна горш выконваюць пэўныя абавязкі, чым мужчыны. Гэта вяртае нас да пытаньня, ці шмат магчымасьцяў у жанчыны паказваць свае здольнасьці, напрыклад, у ролі амбасадарак, калі вельмі мала хто зь іх прызначаецца. Гэта адсылае нас да пытаньняў дробных, але вельмі практычных, кшталту дэкрэтнага адпачынку. Калі ўстае такое пытаньне (відавочна, выхаваньне дзяцей у Беларусі — гэта жаночая роля), і якраз праз гэта ня вельмі ахвотна запрашаюць жанчын у Міністэрства замежных спраў, бо гэта складнасьці, зь якімі прасьцей ня мець справу, чым потым нешта вырашаць. Гэта не пытаньне нейкіх навыкаў у мужчын ці жанчын, гэта больш сыстэмнае пытаньне.
Вераніка Лапуцька: На мой погляд, вельмі недарэчнае гэтае выказваньне, што жанчыны горш могуць нешта прадаваць, бо мы бачым на сусьветным узроўні, наколькі жанчыны актыўныя ў бізнэсе, у палітыцы, наколькі яны дасягаюць вышыняў, зьяўляюцца role models і для мужчын, і для жанчын ва ўсім сьвеце.
Можна ўзгадаць Шэрыл Сэндбэрг, якая працавала ў Фэйсбуку, а потым напісала цудоўную кнігу пра посьпех у бізнэсе. Тут можна бясконца называць імёны. Але калі казаць пра Беларусь, то, думаю, кожны ведае жанчын, у якіх свой бізнэс. Тая ж Марына мае свой бізнэс — яна дырэктарка курсаў ангельскай мовы.
Чаму не атрымалася стаць дыпляматкамі?
Ганна Соўсь: Вераніка, калі вы паступалі і вучыліся на факультэце міжнародных адносінаў БДУ, ці вы мелі амбіцыі пайсьці ў дыпляматыю? Чаму ў вас гэта не атрымалася, калі так? І ўвогуле з вашых аднакурсьніц ці атрымалася ў кагосьці?
Вераніка Лапуцька: З таго, што я ведаю, бальшыня дзеўчын, якія хацелі паспрабаваць папрацаваць у МЗС, паспрабавалі, але потым перайшлі ў іншыя структуры, міжнародныя арганізацыі, багата хто ў ІТ працуе, бо гэта добры сэктар, які разьвіваецца. Але адной з прычынаў было менавіта тое, што дзеўчыны разумелі, што ім трэба будзе больш старацца, даўжэй працаваць, каб дасягнуць мэтаў, якія лягчэй было б дасягнуць, калі б яны былі мужчынамі.
«Дзяўчаты, вы ўсё роўна ніколі ня зробіце кар’еры дыплямата»
Хлопец, які вучыўся на год старэйшы за мяне, ужо працуе ў амбасадзе ў Вашынгтоне. Гэта вельмі добра, але вось такіх жанчын я ня ведаю. Ёсьць таксама хлопец, які са мной вучыўся, ён працуе ў амбасадзе ў Бэрліне. Зноў хлопец. У мяне такіх амбіцый не было, таму што я ведала, што паколькі я не зусім згаджаюся з тым, як працуе наша дзяржаўная сыстэма, то я не хачу быць яе часткай. Але калі штосьці зьменіцца, я не выключаю, што можна было б паспрабаваць. Мне падаецца, гэтая праца вельмі цікавая, таму я і пайшла на міжнародныя адносіны.
Ганна Соўсь: Калі я шукала праз Фэйсбуку ўдзельніц для гэтай дыскусіі, мне прапанавалі шмат кантактаў жанчын, якія скончылі факультэт міжнародных адносінаў БДУ, але з большага ўсе яны не працуюць у дыпляматычнай сфэры. Ці гэта выпадкова?
Марыя Скараход: Гэтае пытаньне ляжыць нават за межамі гендэрных пытаньняў і крыху бліжэй да агульнанацыянальных, адукацыйных. Ні я, ні шмат хто з тых, хто навучаўся са мной на факультэце міжнародных адносінаў, ад пачатку не плянавалі працаваць у дыпляматычнай сфэры, у МЗС. Мне было элемэнтарна цікава пашырыць свае веды, і зь першага курсу, зь першага іспыту я ведала, што гэта ня тое, дзе б я хацела працаваць. Гэта пытаньне таго, як людзі абіраюць сваю адукацыю.
Магчыма, гэта яшчэ зьвязана з тым, колькі месцаў увогуле ёсьць у МЗС і колькі людзей штогод сканчаюць факультэт міжнародных адносінаў. Калі мы размаўлялі з маімі загадчыкамі на факультэце, шмат хто зь іх зьдзіўляўся, дзе ўвогуле працуюць і куды зьнікаюць тыя, хто скончыў факультэт, бо іх значна болей, чым пэўных пасадаў у гэтай сфэры. Таму мне падаецца, з самага пачатку шмат хто ня бачыць гэта як сваё месца працы ў будучым, з самых розных прычынах. Але наколькі я ведаю і калі не памыляюся, ёсьць, як мінімум, дзьве дзеўчыны з майго выпуску, якія зараз праходзілі практыку ў МЗС, мабыць, таксама будуць там працаваць.
«Зойдзем у любы аддзел — на ўзроўні выканаўцаў пераважна жанчыны, але ў кабінэце начальніка ў 90% выпадкаў — мужчына»
Ганна Соўсь: Калісьці ў Беларусі шлях у дыпляматыю пачынаўся з адукацыі ў «инязе», Лінгвістычным унівэрсытэце. Пераважная большасьць студэнтаў на перакладчыцкім факультэце былі мужчыны, дзеўчынам туды вельмі цяжка было паступіць. Цяпер фармальна гэта факультэт міжнародных адносінаў БДУ. Які ўсё ж шлях у дыпляматыю для жанчын? Празь якую адукацыю, празь які досьвед працы?
Аляксандра Дзікан: Зараз адукацыі, навыкаў, ведаў у жанчын дастаткова, і часта больш, чым у некаторых мужчын, хто займае гэтыя пазыцыі. У нас жанчыны маюць больш высокі ўзровень адукацыі, чым мужчыны, паводле дадзеных Белстату. Тут іншая сытуацыя. Важна разумець, што наш МЗС, як і любая іншая дзяржструктура, вельмі традыцыйная і мае патрыярхальны выгляд.
Калі мы прыйдзем у любую структуру, зойдзем у любы аддзел, то на ўзроўні выканаўцаў, будуць пераважна жанчыны. Але як толькі мы зойдзем у кабінэт да начальніка, то гэта будзе ў 90% выпадкаў мужчына. Вось так жа і са структурай МЗС, і з дыпляматычнай структурай. Я думаю, што жанчыны там прысутнічаюць на нізкіх пазыцыях, але на вышэйшых пазыцыях (а пазыцыя пасла, дыплямата ўжо вельмі высокая), жанчын практычна няма. І тут праблема не ў адукацыі, а менавіта ў структуры. Проста гэтая структура трымаецца групай мужчын, група мужчын прымае рашэньні, група мужчын прызначае, хто будзе дыпляматам, і гэтая ж група мужчын мае вельмі многа стэрэатыпаў адносна ролі і месца жанчын, і аўтаматам лічыць, што ў жанчыны не атрымаецца. У яе не атрымаецца прадаваць, і куды яна падзене мужа, гэта наогул не яе роля, і так традыцыйна было прынятае.
У нас большасьць жанчын самі прымаюць і падзяляюць гэтыя традыцыйныя каштоўнасьці, часта яшчэ мацней, чым мужчыны, абараняюць гэтыя традыцыйныя ролі.
І адзіны шлях, які я бачу, як гэта дзейнічае на практыцы ў іншых краінах, гэта калі самі жанчыны абураюцца тым, што адбываецца. Жаночыя рухі там ёсьць на любыя тэмы. У цэлым за гендэрную роўнасьць... Калі ў Польшчы хацелі ўвесьці поўную забарону на аборты, пачаўся вялізарны пратэст менавіта жанчын, менавіта тых, хто далучае сябе да фэміністак, хто падзяляе каштоўнасьці гендэрнай роўнасьці, і кажа, што нам гэта не падыходзіць, мы хочам мяняць сытуацыю. Працуючы ў беларускім асяродзьдзі, я магу сказаць, што ў нас такога пакуль няма, гэта вельмі складана. У нас большасьць жанчын самі прымаюць і падзяляюць гэтыя традыцыйныя каштоўнасьці, часта яшчэ мацней, чым мужчыны, абараняюць гэтыя традыцыйныя ролі.
Многія думаюць, што гэта наогул не для мяне, як мне быць амбасадаркай, і адразу аўтаматычна не разьлічваюць на гэта. А вось калі б мы абурыліся болей і пачалі выступаць за свае правы ў розных сфэрах, дзе гендэрная няроўнасьць праяўляецца, я думаю, што з часам у нас бы стала нашмат больш жанчын на такіх высокім пазыцыях.
«У нас існуе трохі герантакратыя ў дзяржаве, маладым цяжэй прабіцца, а маладым жанчынам яшчэ больш цяжка ў кар’еры»
Вераніка Лапуцька: Паводле статыстыкі, жанчыны ў нас лепш валодаюць замежнымі мовамі, што было б непасрэдным шляхам у дыпляматыю і міжнародныя адносіны. І другая рэч наконт адсутнасьці жанчын у дыпляматычнай сфэры і чаму ня ўсе яны ідуць па гэтым шляху адразу пасьля факультэту міжнародных адносінаў ці міжкультурных камунікацый (у Лінгвістычным унівэрсытэце ёсьць такая спэцыялізацыя), гэта тое, што ўся дзяржаўная сфэра ў нас трымаецца вельмі патрыярхальнымі мужчынамі, больш сталымі, для якіх гэтыя стэрэатыпы вельмі цяжка зламаць.
Яшчэ глыбокая дзяржаўная праблема — пытаньне ўзросту, бо ў нас існуе трохі герантакратыя ў дзяржаве, калі маладым цяжэй прабіцца, а маладым жанчынам яшчэ больш цяжка ў кар’еры, калі няма непасрэдных сувязяў, калі тата дапаможа ці мама, ці муж. Моладзі цяжка, яшчэ цяжэй жанчынам.
Ганна Соўсь: Я хацела б згадаць пра Ніну Мазай, якая ў свой час была амбасадаркай у Канадзе, а да гэтага была віцэ-прэм'ерам і ўзначальвала дзяржаўную камісію па расьсьледаваньні ў Курапатах. Тады цалкам былі прызнаныя на дзяржаўным узроўні вынікі археалягічных раскопак у Курапатах, улада прызнала злачынствы, якія адбыліся ў 1937-1941 гадах. Калі Ніна Мазай была амбасадаркай Беларусі ў Канадзе, яна кантактавала з Івонкай Сурвілай, старшынёй Рады БНР. Канешне, гэта былі іншыя палітычныя часы, тым ня менш гэтая жанчына і на пасадзе амбасадара, і на пасадзе віцэ-прэм’ера паказала гнуткасьць, здольнасьць і дамаўляцца, і быць прынцыповай. Якія здольнасьці маглі б быць у жанчын-дыпляматак, чаго б яны маглі дасягнуць, калі б іх было больш?
Марыя Скараход: Шмат чаго маглі б дасягнуць. Калі глядзець на недзяржаўны сэктар, то жанчыны нават пераважаюць у недзяржаўных арганізацыях і праграмах, і там яны паказваюць вялікую колькасьць навыкаў, якія б яны дэманстравалі і на міжнародных узроўні. Я б не казала, што ёсьць навыкі жаночыя ці мужчынскія, і калі будзе больш жанчын, то будзе больш жаночых навыкаў. Але дакладна жанчынам ёсьць што сказаць і паказаць, проста гэта пытаньне таго, калі мы праз адукацыю і пэўныя зьмены ў сьветапоглядзе прыйдзем да таго, што ў жанчын такая магчымасьць будзе.
