Пра што кажуць асаблівасьці цяперашняга пагрому незалежных мэдыя? Якія вэрсіі найбольш адпавядаюць хадзе разьбіральніцтва? Якія мэты ставяць перад сабой ініцыятары «справы БелТА»?
Гэтыя пытаньні ў Праскім акцэнце абмяркоўваюць палітычныя аналітыкі Сьвятлана Калінкіна, Аляксандар Уласкін і Аляксандар Фядута. Вядзе перадачу Юры Дракахруст.
«Справа БелТА» як «скрыня цьвікоў» Шушкевіча
Дракахруст: У «справе БелТА» напэўна самыя галоўныя пытаньні — чаму і дзеля чаго, зь якой мэтай? Мы паспрабуем знайсьці на іх адказы. У вэрсіях няма недахопу, але варта паразважаць, якія зь іх найбольш стасуюцца з фактамі, з хадой разьбіральніцтва. Напэўна, базавае тлумачэньне: мэта — умацаваньне кантролю за мэдыйнай прасторай. Але чаму зараз і да якой ступені ўмацаваньне?
Аляксандар Уласкін у сваім ФБ зьвярнуў увагу на некалькі структурных асаблівасьцяў справы: — Хапалі рэдактараў СМІ, а не шэраговых журналістаў і не кіраўнікоў, не ўладальнікаў, — Прэтэнзіі, прынамсі пакуль і фармальна — да асобаў, а не да арганізацыяў, не да юрасобаў, — Прэтэнзіі — не да фінансаў, не да няўплаты падаткаў, а даволі пусты і недарэчны матыў — несанкцыянаваны доступ да стужкі Белта.
Маглі ж ударыць па грошах, па фінансах, і народу было б больш зразумела: мэдычныя начальнікі крадуць мільёны, мэдыйныя начальнікі — крадуць мільёны. А тут што — абакралі бедную БелТА на 300 даляраў у месяц. Камэдыя нейкая, за праезд не заплацілі. Вялікае зладзейства. Чаму так, а не інакш, пра што сьведчаць гэтыя асаблівасьці?
Уласкін: Звычайна СМІ ў нас ціснуць па-іншаму, празь фінансы, празь падаткі. Нават тут можна было прышыць «асабліва буйны памер». За 2 гады па 300 даляраў штомесяц, а асабліва калі доступ ажыцьцяўляўся некалькімі журналістамі — гэта ўжо паводле крымінальнага кодэксу асабліва буйны памер. На адной гэтай падставе можна было проста зачыніць СМІ. Але гэта ня сталі рабіць. Мне здаецца, што гэта сапраўды спроба ўзмацніць кантроль над незалежнымі СМІ. Цяпер усіх вызвалілі. Але шмат інфармацыі здабылі на ператрусах. Магчыма, яе назапасіцца на яшчэ некалькі крымінальных справаў, якія можна будзе распачаць у выпадку неабходнасьці.
Цалкам імаверна, што ва ўлады ёсьць адчуваньне будучых пагрозаў і яны лічаць, што ім трэба мець вагары ўзьдзеяньня ў выпадку ўзьнікненьня інфармацыйнага ці нейкага іншага крызісу. Гэта трэба, каб перахапіць кантроль без таго, каб пачынаць арышты і эканамічнае ўзьдзеяньне на СМІ.
Фядута: Я не лічу, што мы стаім на парозе вялікага інфармацыйнага стрэсу. Я таксама не лічу, што ўладзе трэба было пашыраць свае магчымасьці кантролю над беларускімі мэдыя. Хутчэй за ўсё, існуе звычайная крыўда. І крыўда нават не на мэдыя, а на ўсю інфармацыйную прастору. Вось нехта першым апублікаваў, што ў Аляксандра Лукашэнкі быў інсульт. Ах так, дык чаму ж вы ўсе радуецеся? Вы што — сьмерці маёй жадаеце? Ну вось я вам зараз пакажу.
Таму ўсё ідзе, я б сказаў, адносна цывілізавана і інтэлігентна. Я не называў бы гэта барбарствам, як вы, Юры, гэта зрабілі ў сваім блогу. Не, гэта проста каб паказаць — я ёсьць, я кантралюю сытуацыю. І паглядзім, хто з нас мацнейшы.
Тое, што наперадзе выбары — дык напярэдадні кожных выбараў у нас змагаюцца дзьве тэндэнцыі: прадэманстраваць Захаду, што ў нас тут адліга і лібэралізацыі, але адначасова паказаць усім, што ў Беларусі ўсё пад кантролем. «Справа БелТА» — гэта не плянавая, а сытуацыйная падзея.
Калінкіна: Мой прагноз самы пэсымістычны. Я вельмі хацела б, каб ён ня збыўся. Я вельмі баюся, што гэтая справа будзе нечым кшталту знакамітай «скрыні цьвікоў» Станіслава Шушкевіча, якая цалкам зьмяніла палітычны ляндшафт у Беларусі.
Сапраўды, прычынай магло быць усё, што заўгодна: і хуткае распаўсюджваньне інфармацыі пра інсульт, і тое, што недзяржаўныя рэсурсы больш папулярныя ў інтэрнэце, чым дзяржаўныя. Але гэтыя арышты і распачатыя крымінальныя справы могуць паспрыяць таму, што дзяржава запалохваньнем і шантажам будзе браць свой кантроль (фактычны, а можа і юрыдычны) буйныя недзяржаўныя мэдыя, найперш ідзе гаворка пра TUT.BY і БелаПАН.
Нібыта недарэчныя справы, але ў Марыны Золатавай — крымінальны артыкул, да 5 гадоў пазбаўленьня волі. І Юрыю Зісеру могуць пагражаць, што яе пасадзяць на 5 гадоў. Ты, Зісер, трымаесься за свой партал і таму твае людзі будуць сядзець. Што яны там знойдуць у камутарах, якія яны забралі падчас ператрусаў, мы ня ведаем. Але я не выключаю, што ў кожнага бухгальтара, у кожнага гаспадара ёсьць што знайсьці на крымінальную справу. І далей будзе ісьці шантаж.
У Алеся Ліпая ператрусы ўжо прайшлі. І сытуацыя можа разьвівацца па тым жа сцэнары. Таму мне ўсё гэта нагадвае спробу рэйдэрскага захопу буйных парталаў. Раней, напачатку нулявых, вялі зачыстку інфармацыйнай прасторы, зьнішчаючы незалежныя мэдыя. А цяпер яны дзейнічаюць больш хітра.
Аўдыторыя ў TUT.BY ёсьць, база ёсьць, журналісты ёсьць, рэпутацыя ёсьць. Усім гэтым, я баюся, улада і хоча скарыстацца.
Хто падставіў Лукашэнку?
Дракахруст: Адно з тлумачэньняў: справа БелТА — рэха інсульту. Такая рэактыўная вэрсія — СМІ замахнуліся на сьвятое, сакральнае. Ніхто асабліва ня думаў пра наступствы і далёкасяжныя пляны, проста «пісак» трэ было «паставіць на месца».
Яшчэ адну вэрсію, прыгожа разгорнутую, прадставіў прадпрымальнік Віктар Пракапеня. Сутнасьць яе — прэзыдэнта падставілі. Варта прыгадаць, што падобную ж трактоўку Пракапеня прапанаваў і пасьля таго, як была заблякаваная «Хартыя». Ня факт, што сам прадпрымальнік верыць у сваё тлумачэньне. Але яно не пазбаўленае рацыі. Калі Беларусь ізноў робіцца апошняй дыктатурай Эўропы, то ў ёй і сапраўды першыя людзі — гэта людзі ў пагонах. Дык можа і праўда — падстаўляюць?
Калінкіна: Мне вельмі хацелася б, каб гэтая вэрсія спраўдзілася, але я яе, на жаль, не падзяляю. Мы ўжо бачым, што яна ня мае пад сабой грунту. Галоўны аргумэнт Пракапені — што сыстэма робіць памылкі праз такіх дурняў і потым ужо ня можа «адкаціць» назад. Але мы бачым, што можа сыстэма «адкаціць» назад. Тацьцяну Каравянкову вызвалілі з ізалятару, хаця да гэтага казалі, што ніхто яе не зьбіраецца вызваляць.
Так што я мяркую, што Пракапеня, не жадаючы злаваць тых, хто прымаў рашэньні, спрабаваў ім данесьці сваю думку, што гэта не на карысьць краіне.
Я думаю, што ўсё гэта рабілася прадумана, асэнсавана. Іншая справа, што мы можам паспрачацца, ці ўсьведамляюць людзі, якія гэта робяць, што гэта — на шкоду Беларусі. Але вэрсія, што гэта проста ініцыятыва нейкага «Алега Пятровіча», які паставіў на вушы Беларусь і ўвесь сьвет і амаль перакрэсьліў усе дасягненьні беларускай дыпляматыі — я не магу ў гэта паверыць. Не да такой ступені ў нас усё ж такі хаос у краіне.
Уласкін: Я б таксама не пагадзіўся б з вэрсіяй Пракапені. Я не лічу, што ў нас сілавікі маюць такую высокую ступень аўтаномнасьці. Усё ж гэта людзі ў пагонах. Відавочна, што гэтая апэрацыя рыхтавалася даволі даўно. Праслухоўваньне вялося да заявы БелТА.
Я ня думаю, што гэта была ініцыятыва некага з сілавікоў, бо пра падобныя апэрацыі дакладваецца на этапе падрыхтоўкі. І вялікая рызыка, што калі зрабіць гэта па сваёй ініцыятыве, то потым усё пойдзе ня так і паляцяць галовы. Людзі ў пагонах прывучаныя выконваць загады, як у вайскоўцаў ёсьць прымаўка — хто пытаньне задае, той па службе не расьце. Таму я ня думаю, што гэта ініцыятыва СК ці МУС.
Фядута: Нават калі гэтая апэрацыя пачалася без узгадненьня з Аляксандрам Лукашэнкам, але ўсё, што ў нас робіцца ў краіне, адбываецца альбо па яго загадзе альбо ведаючы яго рэакцыю. Пачынаючы з 1994 году, рэгулярна, раз на некалькі месяцаў, гаварылася, што Аляксандра Рыгоравіча нехта падстаўляе. Але кожны раз тое, чым яго «падставілі», такім і застаецца. Ніхто не адмяняе зробленага.
І рэдка бывае наадварот, як, скажам, было летась са «справай патрыётаў», калі стала вядома, што некалькі дэлегацыяў могуць не прыехаць на сэсыю ПА АБСЭ у Менск. Толькі тады было прынятае рашэньне вызваліць гэтых хлопцаў. Аляксандар і Сьвятлана маюць рацыю, што рашэньне прымалася на самым версе. Але я б дадаў: неабавязкова ў форме наўпроставага загаду. Магчыма, было выказанае пажаданьне ці нават проста раздражненьне сытуацыяй.
«Большасьць беларусаў цяпер жыве з адчуваньнем, што хутка нешта недзе выбухне»
Дракахруст: Яшчэ адна трактоўка, інтэрпрэтацыя пагрому — «Падрыхтоўка да...». Да чаго-небудзь, да нечага. Да прэзыдэнцкіх выбараў, скажам. Ці да рэфэрэндуму. Ці да новага эканамічнага абвалу, паўтарэньня абвалаў 2009, 2011 і 2014 гадоў. Ці да новага расейскага накату — пасол-намесьнік, інсульт, падаткавы манэўр. Калі заўтра вайна, тыл павінен быць забясьпечаны ўжо сёньня. Так, такая лёгіка?
Фядута: Калі сапраўды размова ідзе пра тое, што нешта можа абрынуцца, то больш за ўсё шчыраваць з гэтай нагоды будуць зусім не БелаПАН і не TUT.BY. Так, яны будуць друкаваць нейкія камэнтары, але большая частка гэтых камэнтароў будзе на карысьць нашаму ўраду, яны будуць тлумачыць, што гэта Расея ўсё абрынула.
Ня я першы зьвяртаю ўвагу на тое, што ніхто нават пальцам не крануў тыя замежныя мэдыя, якія таксама пісалі пра той жа інсульт. У тым ліку і тыя мэдыя, якія ў выпадку чаго будуць даносіць афіцыйную думку той краіны, якая можа выклікаць у Беларусі эканамічны заняпад. Таму я выключаю гэтую вэрсію.
Уласкін: У незалежным грамадзтве ёсьць звычка недаацэньваць беларускую ўладу, лічыць, што яна складаецца зь людзей ня надта разумных і кемлівых, няздольных плянаваць на некалькі крокаў. Насамрэч гэта было ня так ад пачатку, інакш яны б ня здолелі перамагчы на выбарах у 1994 годзе. Яны вучацца на сваіх памылках, яны вучацца плянаваць далёка наперад. Яны працуюць з гэтым грамадзтвам і часам ведаюць яго лепш, чым незалежныя СМІ.
Аднак наўрад ці «справа БелТА» ёсьць падрыхтоўкай да нечага канкрэтнага. Але большасьць беларусаў цяпер жыве з адчуваньнем, што хутка нешта недзе выбухне. Ці то Расея, ці то Захад. Але калі пагаварыць з прадстаўнікамі розных слаёў беларускага грамадзтва, то ўсе чагосьці чакаюць з перасьцярогай: ці то рубель упадзе, ці Расея нафту перастане даваць, ці нешта яшчэ падобнае здарыцца.
Улада, як частка беларускага грамадзтва, таксама чагосьці чакае зь перасьцярогай, ня ведаючы адкуль. Апэрацыя рыхтавалася даўно, напэўна, даўно рыхтаваліся да стварэньня сыстэмы мяккага кіраўніцтва СМІ. Яны гэта ўмеюць і гэта магчыма.
Прыклад таму — праект ІТ-краіны. Хапіла ж мазгоў адпусьціць ІТ-фірмы на ўласны выпас, даць ім брытанскае права і не баяцца, што яны нешта ня тое зробяць.
Магчыма, прыйшло разуменьне, што ёсьць СМІ, якія маюць вялікі абʼём інфармацыйнага поля, то калі іх зьнішчыць, то на іх месца прыйдуць расейскія ці беларускія, якія фінансуюцца Эўразьвязам ці ЗША. Уладам гэта нявыгадна. Таму яны вырашылі, што калі па-рэйдарску захапіць існыя ўплывовыя СМІ, то яны згубяць давер і аўдыторыю. Куды больш эфэктыўна кіраваць імі спакваля, каб яны працавалі ў штатным рэжыме і толькі ў надзвычайных сытуацыях браць іх пад жорсткі кантроль.
Сцэнар Lenta.ru для TUT.BY
Дракахруст: Напэўна, справу БелТА варта разглядаць у кантэксьце — блякаваньне «Хартыі» і «Партызана», узмацненьне ціску на карэспандэнтаў Белсату, папраўкі ў закон аб СМІ. Да якога ўзроўню мяркуецца ўзмацніць кантроль? Юры Зісер днямі напісаў: Другую БелТА дзяржава ня зможа фінансаваць. А мо і ня трэба — хопіць адной. І больш нічога. А можа і не такія ўжо і крыважерныя пляны? Вось Партызан жа не заблякавалі, перайшоў у зону by і жыве.
Калінкіна: Але заўтра могуць і зьнішчыць. «Партызан» — гэта невялікае выданьне і ўзначальвае яе не адзін з тых, хто сёньня стварае ІТ-краіну. Гэта пытаньне часу. Беларускія ўлады зразумелі, што ў іх не хапае інструмэнтаў у інфармацыйным супрацьстаяньні. Яны кантралююць буйныя тэлеканалы, у іх велізарныя сродкі ідуць і на тую ж БелТА, і на Саўбелію. Але большасьць людзей ім ня вераць ці як мінімум правяраюць па незалежных рэсурсах.
Няма чым ваяваць у інфармацыйнай вайне беларускай дзяржаве. Я ня думаю, што нехта сёньня гатовы ўзяць на дзяржбюджэт той жа TUT.BY. Але ўзяць пад кантроль, паставіць сваіх мэнэджараў — жаданьне ёсьць вялікае.
Дракахруст: А калі так зрабіць, то не атрымаецца, што гэта будзе ўжо не TUT.BY, а БелТА-лайт?
Калінкіна: З нашай звычкай аглабельна падыходзіць да далікатных тэмаў так і можа атрымацца. Але вопыт той жа расейскай Lenta.ru паказвае, што можа атрымацца і інакш. Ці вопыт «Коммерсанта». Пад кантроль гэтыя СМІ ўзялі набліжаныя да Пуціна бізнэсоўцы. Але ў цэлым нельга сказаць, што гэтыя выданьні ператварыліся ў афіцыёз, у «Российскую газету» — гэта ня так. Тут пытаньне падыходу, прафэсіяналізму. Такое жаданьне ёсьць і зусім невідавочна, што гэта пройгрышны плян. Расейскі вопыт пра гэта сьведчыць.
