У сэрыі «Бібліятэка Свабоды» выходзіць новая кніга Зьмітра Бартосіка «Клініка кітайскага дантыста», напісаная на матэрыялах праграм «Вострая Брама» і «Падарожжы Свабоды» на Радыё Свабода. Папярэдняя кніга падарожжаў «Быў у пана верабейка гаварушчы…» (Бібліятэка Свабоды, 2016) прынесла аўтару прэміі Аляксандра і Марыі Стагановічаў (за непрыдуманую літаратуру), Алеся Адамовіча (Беларускага ПЭН-цэнтру) і Ежы Гедройця. Паводле кнігі быў пастаўлены спэктакль беларускага Свабоднага тэатру.
У жніўні мы публікуем фрагмэнты новай кнігі на сайце.
Замовіць кнігу можна ТУТ
САМАЯ ЖЫЦЬЦЯРАДАСНАЯ МУЗЫКА Ў САМЫЯ СТРАШНЫЯ ЧАСЫ
«Падблонь», 1930-я
На гэты забыты адрас я наўмысна зьбіраўся паехаць прыгожым летнім дзяньком. Каб сонца асьвятляла навакольле, нібы на засьвечаных старых фатаздымках. Каб абавязкова на аўтамабілі з адкрытым вакном. I каб з магнітафону лілася неверагодна прыгожая музыка тых часоў, калі слова «Падблонь» для кожнага беларускага пісьменьніка было напоўненае глыбокім сэнсам. У гэтым слове чулася афіцыйнае прызнаньне, блізкая рэальнасьць вялікіх прэміяў, магчымасьць увайсьці ў абранае кола савецкіх клясыкаў ды мала яшчэ што…
Якая яркая й жыцьцярадасная музыка стваралася ў самыя страшныя часы чалавецтва! Нібы нейкая адмысловая калыханка для соннага розуму. Тым часам у Амэрыцы ўзнаўляе сваю дзейнасьць Ку-Клукс-Клан, Iталiя ў захапленьні ад сваёй палітычнай навінкі — фашызму, Гiшпанiя гатовая ўзарвацца грамадзянскаю вайною, Нямеччына зьвязвае сваю будучыню з нацыянал-сацыялістамі, сталінскі Саюз ужо дасьпеў да новых ахвярапрынашэньняў, а ўсясьветны этэр напоўнены чароўнымi гукамi мажорных факстротаў. За якiмi сапраўды можна не пачуць стрэлаў ды стогнаў.
Колькi нi чытаў пра тую эпоху, колькi нi слухаў аповедаў сьведкаў, так i ня здолеў адчуць яе смаку. Мне так i не зразумець, як гэта можна жывога чалавека пасадзiць на вядро з пацуком. Што можна адчуваць, бязьдзейна назiраючы, як адзін за адным зьнікаюць у невараць твае сябры і сваякі, зь якiмi яшчэ ўчора браў чарку й марыў пра грандыёзныя пляны? Кім трэба пачувацца, падпiсваючы калектыўны паклёп на калегу?
Якое ж, iншым разам думаеш, шчасьце, што гэтая жудасьць цябе абмiнула. I сёньня можна адно гуляць у адгрымелую вайнушку. Надзеўшы белыя штаны, паехаць у даваенны Дом творчасьці й адпачынку Саюзу пiсьменьнiкаў з гэтай вось ужо амаль нікому не вядомаю назвай «Падблонь».
Сёньня тых, хто адпачываў тут у пэнатах, засталiся адзiнкi. А тых, чый адпачынак у сонечнай «Падблонi» перарвалi доўгiмi катаваньнямi й тэрмiнамi, бадай, не засталося зусiм. Яе добра памятаюць тыя, хто напрыканцы трыццатых гадоў быў дзіцём. Дзецьмi пiсьменьнiкаў. Сам я ўпершыню пачуў пра «Падблонь» ад братоў Вольскiх, Гаральда й Артура, для якiх яна была неад’емнаю часткаю дзяцiнства.
ЯК ЛУПЦАВАЛІ БРОЎКУ
З Гаральдам Вольскім я сустрэўся летнім пагодным вечарам у Аляксандраўскім сквэры ў Менску. Гутарка ішла пад плёскат вады ў старадаўнім фантане ды лёгкую гаману моладзі, што апанавала сквэр. Бесклапотная атмасфэра нагадвала даваеннае кіно. Не хапала толькі духавога аркестру.
— Гэта паўтара кiламетра ад станцыi Пухавiчы, «Падблонь», — пачаў свой расповед спадар Гаральд. — Былы маёнтак мiнiстра шляхоў зносiн у царскiм урадзе. Двухпавярховы дом. На першым паверсе сталовая, падсобныя памяшканьнi. На другiм — заля танцавальная, раяль стаяў. Быў яшчэ летнi флiгель. Там таксама жылi пiсьменьнiкi. Яшчэ быў дзіцячы корпус. Апошнiя гады мы былі асобна — дзецi ад бацькоў. Зь пiсьменьнiкаў там жылі Чарот, Крапiва, Броўка, Чорны, бацька мой, Кучар, Маўр, Цiшка Гартны, многа было каго там…
Як цяжка спалучаюцца шчасьлівыя твары на кадрах даваеннай кінахронікі зь іншымі карцінкамі той эпохі, якіх не здымалі на стужку. У 1921 годзе Янка Купала пераклаў «Інтэрнацыянал»:
Стары парадак мы зруйнуем
Магутным выбухам сваім
І сьвет на новы лад збудуем:
Хто быў нічым — той будзе ўсім!
Што гэта значыць? Быць усім? Гэта ж не пра белыя штаны. Быць усім — гэта быць богам. Не адчуць у сабе бога дабра, а стаць усемагутным вяршыцелем чужых лёсаў. Прычым, каб выкрасьліць свайго «ворага» з гэтага жыцьця, ня трэба самому нават «марацца». Дастаткова аднаго «допісу» ў НКВД. На старых кінастужках крочаць тыя, хто сталі ўсім.
— Быў такi эпiзод, зьвязаны з Барысёнкам, — згадаў спадар Гаральд будучага акадэміка Васіля Барысенку, рэцэнзіі якога былі сапраўднымі даносамі. — У яго сын быў — Гарык. Мы зь Iгарам Крапiвой яго пабiлi добра, — а гэта ўжо пра сына Кандрата Крапівы. — Ён нам нашкодзiў цi што. А потым прывязалi яго да дрэва й падпалiлi касьцёр. Каб папужаць. У гэты час міма ішлі Броўка з Кучарам. Убачылi ўсё й пачалi нас лупасiць. А Крапiва толькi ляўрэата палучыў Сталiнскай прэмii. Дык Броўка Iгару пад зад нагой улупiў i кажа: «У-ух ты, няшчасны ляўрэат-т-т». Так яму зайздросна было. Ну мы адступiлi, наламалi пруцьеў там у бярэзьнiку, падышлi ззаду й добра адлупцавалi пруцьямi iх. I за забор удралi. Вось такая была гiсторыя перад самай вайной.
Пятрусь Броўка, паэт, стваральнік Беларускай энцыкляпэдыі. Чалавек з тварам плякатнага савецкага інтэлігента. Пралетарская сківіца, высокі інтэлектуальны лоб і добрыя вочы з мудрых акуляраў. Адлівай у бэтоне з кнігаю ў руках і стаў у выглядзе помніка ў кожным савецкім парку культуры. Такі жывы помнік можа стаяць за трыбунай зьезду. Можа ўглядацца ў сьветлыя далі. Можа прыціскаць партбілет да сэрца. Можа нават «шырокім праспэктам» ісьці са шчасьлівай усьмешкай і палаючым значком сталінскага ляўрэата на штрыфэлі. Але ўявіць, як гэты ажылы плякат у савецкім касьцюме з шырачэзнымі штанінамі разганяецца і з усяго размаху дае падсрачніка шчасьліваму сталінскаму піянэру… Пасьля чаго савецкі піянэр, не здымаючы чырвонага гальштука, бярэ дубца, падкрадаецца ззаду да будучага сталінскага ляўрэата і з размаху лупцуе ляўрэацкую задніцу. Намалюй такі вясёлы комікс у час, калі адбылася гэтая сцэнка, і «дзесяць гадоў бяз права перапіскі» табе гарантаваныя.
Неяк ня вяжацца гэты эпізод зь бесклапотным «шчасьлівым дзяцінствам». А яшчэ менш вяжацца з «даросласьцю» шчасьлівых дарослых. У сваіх паводзінах яны такія самыя дзеці, толькі больш жорсткія і падступныя. Бо заўжды можна паскардзіцца «бацьку і настаўніку». І ўсім вядома, чым сканчаецца «бацькавае» а-та-та. На сёньняшні погляд тое плякатнае «шчасьце» было прымітыўным і ўбогім. Для спадара Гаральда яно скончылася пасьля арышту Кузьмы Чорнага:
— Я неяк прыйшоў у трыццаць восьмым годзе дамоў, i мне сказалi, што Кузьму Чорнага арыштавалi. Я бацьку кажу: «Во, Кузьма, дзядзька Кузьма вораг народа». I тады бацька пашчочыну мне даў. «Заўтра я такiм жа ж ворагам народа буду». І сказаў, хто такi Сталiн, што за рэжым. Усё гэта ён мне ў трыццаць восьмым годзе сказаў. Ён тады таксама быў выключаны з партыi, зьняты з усiх пасад. I яго, наверна, спасло тое, што ён у гады маладосьцi быў калiсьцi сам чэкiстам. Так жылi… усе баялiся друг друга.
Артурам Вольскім я любаваўся. Рымскі профіль, высакародная сівізна, глыбокі позірк. Апрані хоць у мундзір з эпалетамі, хоць у шляхоцкі жупан — усё будзе дарэчы. Без маскараду. Мы размаўлялі ў залітым сонцам фае Тэатру юнага гледача, дзе пісьменьнік працаваў загадчыкам літаратурнай часткі:
«Р-Р-РАЗ, I ШАР У ЛУЗЕ»
— Усё вельмi сьветла было. I рыбалкi, i каля вогнiшчаў. Я памятаю, там непадалёк ёсьць такi гаёк. I пойдуць туды Крапiва, Броўка, Глебка, яшчэ хто. Пляшку з сабой прыхопяць, разьвядуць вогнiшча i на ражэнчыках сала смажаць. I хлеб падстаўляюць, каб капала на хлеб. I мне дадуць кавалачак, i я з такiм задавальненьнем еў. Такая рамантыка. Вядома, гарэлку мне не давалi.
Пагладжваючы свае боцманскія вусы, стары Артур нібы вярнуўся ў тую эпоху і, здавалася, ужо зусім не зважае на мяне і на дыктафон, уваскрашаючы ў памяці сваю «Падблонь»:
— Патэфон быў. Раяль быў. Вельмi хораша сьпявала Эдзi Агняцьвет. Там такiя вечары наладжвалiся. Нехта чытаў вершы. Мы, дзецi, «пiрамiды» рабiлi (тады гэта модна было) такiя спартыўныя. Бiльярдны стол вялiзны быў. Я страшэнна ганарыўся, што аднойчы выйграў у Крапiвы. У вялiкi сапраўдны бiльярд. Крапіва вельмi добра гуляў. У яго вока было. Я памятаю — прыкладзецца так. Ён сам высокi. I памятаю, як кiй кладзе памiж пальцаў, i вока такое… шэрае такое… ну, як бы сказаць, пiльнае такое… Р-р-раз, i шар у лузе.
Не было ў іх ніякага «шчасьлівага дзяцінства». І ўсе кінахронікі з усьмешкамі і «пірамідамі» хлусяць. І чым далей пераносіўся ў сваё дзяцінства Артур Вольскі, тым больш старэчым і зьбянтэжаным рабіўся ягоны твар:
— Я памятаю нават яшчэ Цiшку Гартнага! Ён там на другiм паверсе займаў пакой з сынам Алегам і з дачкой. Алесь Дудар там праводзiў сваё апошняе лета перад апошнiм арыштам. Сумны быў такi, гуляў трохi ў валейбол. Але адчуваў, што вось-вось яго зноў пацягнуць. Старэйшыя гаварылi, я чуў, ён спадзяваўся ў «Падблоні» адседзецца. Але забiралi адтуль непасрэдна. Я ня памятаю, каго раней, каго пазьней. Непасрэдна адтуль забралi Андрэя Александровiча. Гэта было на маiх вачах. Там рэчка невялiкая, Цiтаўка. I затока была на тэрыторыi Дому творчасьцi. I пiсьменьнiкi, яны былi даволi маладыя яшчэ, наважылiся рыбу сеткай лавiць. I вось Андрэй Александровiч хадзiў па тванiстай заточцы і, як я памятаю, на нагах у яго былi летнiя парусiнавыя пантофлi. Парашком зубным iх чысьцiлi. Ён проста ў iх хадзiў, каб не паранiць ногi. І тут яго паклiкалi. I ён зьнiк. А пазьней адтуль быў узяты Мiкола Хведаровіч. Дзеці, падлеткі, мы ўжо ведалi, што гэта такое — Ёсiф Вiсарыёнавiч. Мы ўжо ведалi. Бо на нашых вачах гэта ўсё рабiлася. Таму нiчога мы ня верылi. Проста прыстасоўвалiся. I маё пакаленьне — гэта амаль цалкам пакаленьне прыстасаванцаў.
На маё наіўнае пытаньне, ці можна было за каго-небудзь заступіцца, стары Артур паглядзеў на мяне крыху зьбянтэжана. І стомлена вымавіў: «Ты нават не ўяўляеш, які гэта быў страх».
Я насамрэч не ўяўляў. Толькі ведаў. І ня з кніжак. А ад роднай бабулі. Мая бабуля па бацькавай лініі, Кацярына, у канцы 1930-х жыла ў Крамлі. Нават на адной лесьвічнай пляцоўцы зь Міхаілам Калініным. Яе першы муж быў чырвоным камандзірам. Калі ў войску пачаліся чысткі і ўсьлед за Тухачэўскім ды Ўбарэвічам пачалі зьнікаць ніжэйшыя камандзіры, баба Каця працягвала сябраваць зь яшчэ ня высланымі жонкамі «ворагаў народа». І была неаднойчы бітая за гэта сваім мужам. «Каб пераходзіла тут жа на іншы бок вуліцы! Ня ўздумала нават павітацца! Нават у вочы не глядзі! Інакш пагубіш і мяне, і сябе». І ён-такі дамогся свайго. Пры сустрэчы зь сяброўкай, зь якой яшчэ ўчора хадзілі ў кіно на «Весёлых ребят», бабуля адварочвалася, ішла ў іншым кірунку, рабіла выгляд, што не заўважыла. І гэта адзінае, што не давала ёй спакою да самай сьмерці.
«СЛАВIК, ДЗЕ ПАПА?»
Мая, дачка паэта Мiхася Клiмковiча, аўтара тэксту да гiмну БССР, таксама ў той час адпачывала з бацькамi ў «Падблонi». Паўтараючы фразу пра «харошыя часы», яна, наколькі я зразумеў, спрабавала пераканаць не мяне, а толькі сябе. Спадарыня Мая прыняла мяне ў сябе дома:
— Прыяжджае машына з энкавэдыстамі ў штацкiм. А людзi сядзяць там на лавачцы. Пытаюцца: а дзе Александровiч? Жанчыны кажуць: Славiк, дзе папа? — А папа пайшоў рыбу лавіць. — Ну пазавi папу. — Прыходзiць папа, босы, у закатаных штанах. З вудай, з рыбай. А яму кажуць: прайдзёмце. Выводзяць яго, садзяць у машыну. I ўсё. Чалавека няма. У нас было дома, што бацька таксама сабе горла перарэзаў. I я таксама ня ведала. Папа ў бальнiцы, — мама сказала. А я сястру гляджу, i ўсё гэта… Так што, вядома… такi ўзрост, то ня надта што й запомнiлася. Потым ужо вайна запомнiлася. Калi прайшлi празь яе. А там… Там харошыя былі… часы. Кожную нядзелю прыяжджалi пiсьменьнiкi. А так жонкi зь дзецьмi гулялi. Харошыя былi… часы. Калi ня ведаць усяго гэтага страху, якi тады быў.
Той дзень, калi я ехаў у «Падблонь», быў пахмурны. Не да белых штаноў. Мая машына нібы наўмысна не завялася. У электрычцы з магнітафону суседняй кампанii гучала брыдкая расейская папса дня сёньняшняга. Але й без дадатковага маскараду «Падблонь» захавала для мяне, пасьля ўсяго пачутага, сваю страшнаватую аўру. Дарма што былая сядзiба расейскага чыноўнiка цяпер увайшла ў межы гораду Мар’iна Горка. Дарма што яе галоўны дом злучаны сылiкатнаю прыбудоваю з асноўным санаторскiм корпусам (тут цяпер дзiцячы рэабілітацыйны санаторый). За высокiм берагам рэчкi Цiтаўкi, парослым векавечнымi дрэвамi старога парку, чырвоны фасад з нэагатычнымi вежамi прымусiць спынiцца кожнага выпадковага падарожнiка. Былая дача расейскага мiнiстра шляхоў зносiн Макеева пасьля шэрых райцэнтраўскiх пабудоваў выглядае ледзь не старадаўнiм замкам. Нават паўразбураныя скульптуры пiянэраў i школьнiц пасярод пляцовак можна было сьпiсаць на няўдалы густ яго благародзiя.
У «Падблоні» мяне чакала радасьць пазнаваньня. Усё засталося такiм, як у расповедзе колiшнiх дзяцей 1930-х. I парк, i прыгожая затока, i ўтульны стук колаў на чыгуначным мосьце празь Цiтаўку. Адсюль, з-за дрэваў, ня бачна, што там робіцца па-за раем.
Я прысеў на лаву пад старою ліпаю. І назіраў, як гуляюць дзеці з паталёгіяй апорна-рухальнай сыстэмы. Хворыя на цэрэбральны паралюш, поліяміеліт ды розныя скаліёзы. Сярод падобных сабе, такіх самых небаракаў, яны не адчуваюць сваёй інакшасьці. Дурэюць, сьмяюцца. Яны шчасьлівыя. Як былі шчасьлівыя і тыя дзеці, што жылі ў гэтых мурах да вайны. Тым самым дзіцячым шчасьцем, якое не залежыць ад эпохі за плотам ці ад хваробы.
Паўзь мяне прайшоў задуменны хлопчык гадоў дзесяцi на мылiцах. Пацыент санаторыю, былой дачы расейскага мiнiстра, былога iнтэрнату мар’iнагорскага тэхнiкуму, былога Дому творчасьцi пiсьменьнiкаў, былога вайсковага шпiталя. Наўрад ці гэты хлопчык ведае, што на месцы ягонага ложка, магчыма, тварыў Пятрусь Броўка. Цi Глебка. Ці Крапіва.
2000, ліпень
P. S. Здрада не давала спакою маёй бабулі да самай сьмерці. А ці магу я такое сказаць пра нешматлікіх падблонскіх пісьменьнікаў, якім удалося перажыць увесь той сталінскі жах? Ці спрабавалі яны з салідарнасьці падтрымаць адзін аднаго, калі не публічна, дык хоць ціхім словам пры вогнішчы? Хоць запіскаю «ў стол»? Хоць поглядам у вочы арыштаванага пры разьвітаньні? На жаль, такіх сьведчаньняў у мяне няма. Як няма і сьведчаньняў, што нешта не давала ім спакою да самай сьмерці. Наадварот, страх альбо жаданьне «быць усім» дыктавала іншы сцэнар паводзінаў: няхай цябе, абы не мяне.
Седзячы часам у белых штанах за куфлем піва, я ніколі не забываю, дзе знаходзіцца Алесь Юркойць. Абсалютнае зло нікуды не падзелася. Ды ўсё ж наш час адрозьніваецца ад таго. Пра кожную несправядлівасьць мы можам крычаць у СМІ, хадзіць на судовыя працэсы, рабіць розгалас па сьвеце. Пакідаючы надзею нашым дзецям: зло канчаткова не пераможа.
Працяг будзе
Папярэднія публікацыі
«А графаманаў трэба расстрэльваць»
Бедныя бабулькі паехалі на Польшчу
