У 1982-м Магілёўскі абласны драматычны тэатар прадставіў публіцы «Тутэйшых» паводле легендарнай п’есы Янкі Купалы — упершыню ў Беларусі пасьля 55 гадоў савецкай забароны. Спэктакль стаў рэзанансным, а ягоны рэжысэр Валеры Масьлюк (1953–2001), як лічаць тэатралы, «зьдзейсьніў подзьвіг».
Пра магілёўскую вэрсію «Тутэйшых» напісана няшмат. У публікацыях пра тэатральнае мастацтва найноўшага часу гэтай пастаноўцы прысьвячаюцца лічаныя сказы.
Свабода пагутарыла з тымі, хто граў у спэктаклі, бачыў яго з залі, а таксама пагартала падшыўкі газэт за 1982 год, каб даведацца, якою была рэакцыя тагачаснай прэсы на знакавую для беларускай культуры пастаноўку.
Гісторыя магілёўскай пастаноўкі «Тутэйшых». Коратка
- 22 траўня 1982 году — прэм’ера «Тутэйшых» у Магілёўскім абласным драматычным тэатры. Валеры Масьлюк аб’яднаў у пастаноўцы «трагічна-сьмяшлівыя сцэны» «Тутэйшых» з драматычнай паэмай «Адвечная песьня».
- Каб супакоіць партыйнае начальства, пастаноўка заканчвалася падняцьцем пад гімн сьцяга БССР, а на афішах пазначалася, што яна прысьвечана 60-годзьдзю ўтварэньня СССР і 100-годзьдзю Янкі Купалы.
- У архіўных запісах магілёўскага тэатру пазначана: «Тутэйшых» паказалі 24 разы.
- Спэктакль вазілі на гастролі ва Ўкраіну — у Жданаў (цяпер Марыюпаль) ды Крывы Рог.
- Неўзабаве пасьля менскай прэм’еры ў тэатры імя Янкі Купалы спэктакль зьнік з рэпэртуару магілёўскага тэатру.
Актор Віктар Гудзіновіч: праўда «Тутэйшых» не магла спадабацца партыйным функцыянэрам
Актору тэатру імя Горкага Віктару Гудзіновічу выпала граць у магілёўскім спэктаклі Мікіту Зноска.
Пра свайго пэрсанажа Віктар Уладзімеравіч кажа: гэты малады мужчына, які пагарджае ўсім беларускім і стараецца прыстасавацца да зьменлівага жыцьця ў 1918–1920 гадах. Ён кідаецца да расейцаў, падладжваецца пад палякаў. Гэтая мітусьня не ратуе Мікітку. Калі ў Менск прыходзяць бальшавікі, яго забіраюць.
«Мікіта Зносак — „тутэйшы“, і ў кожным беларусе жыве свой Зносак», — адзначае Віктар Гудзіновіч.
Ён прызнаецца, што даведаўся пра п’есу «Тутэйшыя» толькі на яе чытаньні Масьлюком у 1982 годзе. Для ягоных калегаў Купалаў твор таксама тады быў адкрыцьцём.
«Мы ж тады „Ад прадзедаў спакон вякоў“ вучылі, таму ўсе былі ўражаныя, адкуль такі твор зьявіўся, — згадвае актор. — Яшчэ не паставіўшы спэктакль, мы разумелі, што яго лёс будзе нядоўгім, паколькі ў „Тутэйшых“ паказана іншая беларуская праўда, якая не магла спадабацца партыйнаму начальству».
Віктар Гудзіновіч перакананы: у тым, што «Тутэйшых» пасьля паўстагодзьдзя забароны ўдалося паставіць, заслуга Масьлюка.
«Мы тады верылі ў яго як у правадыра, які наперадзе. Ён быў унікальнай асобай у беларускім тэатральным мастацтве, усебакова адораны творца. Я ня ведаю, як ён прабіваў „Тутэйшых“. Гэта ж быў 1982 год, застой у Савецкім Саюзе. Твор ад 1927 году пад забаронаю. Але яму гэта ўдалося», — кажа актор.
Напалохала рэакцыя публікі на «Тутэйшых»
Паводле Віктара Гудзіновіча, праблемы з магілёўскай пастаноўкай пачаліся пасьля менскай прэм’еры ў тэатры Янкі Купалы. Тады, мяркуе актор, у парткамаўскіх кабінэтах вырашылі, што зь іх хопіць «Тутэйшых» Масьлюка.
«Тым, хто вырашаў лёс пастаноўкі, не спадабалася, што яна праходзіла з аншлягам і як рэагавала публіка. Нас доўга не адпускалі са сцэны. Мы былі ўражаныя гэтым. „Тутэйшыя“ актывізавалі тагачаснае беларускае жыцьцё. Акрыяў патрыятызм. Партыйных функцыянэраў гэта напалохала, і яны вырашылі, што лепей пастаноўку ціхенька сьпісаць», — кажа суразмоўца.
«Я ўпэўнены, — дадае ён, — мы з гэтым спэктаклем зрабілі ўсё, што змаглі ў той час. Тады ж мы былі маладыя і здольныя граць усё, дый у Масьлюка іначай не магло быць. У яго трэба было выкладвацца цалкам, каб ірваліся нэрвы».
Для Віктара Ўладзімеравіча найбольш памятны фрагмэнт з п’есы — апошняя фраза Ганулі Зносіхі: «Мае паночкі, мае галубочкі! Хаця не зьмікіцьце майго Мікіткі. Хаця не зьмікіцьце!»
«Калі гучалі гэтыя словы, — заўважыў актор, — у мяне падступаў клубок да горла».
Пасьля трох сэзонаў у Магілёўскім тэатры (1981–1983) Валерыя Масьлюка запрасілі ў Менск на пасаду галоўнага рэжысэра тэатру імя Горкага. За ім паехаў і Віктар Гудзіновіч. «Тутэйшых» на сцэне магілёўскага тэатру больш не паказвалі.
Каб паглядзець «Тутэйшых», у Магілёў прыяжджаў Бураўкін
Магілёўскія тэатралы ўспамінаюць пра Валерыя Масьлюка зь цеплынёю. Адзначаюць, што мясцовая публіка была ў захапленьні ад ягоных пастановак. Усе яны праходзілі з аншлягам. «Тутэйшыя» таксама.
На гэты спэктакль празь яго беларускамоўнасьць хадзіла выбраная публіка, адзначаюць тэатральныя заўсёднікі. Пабачыць яго прыяжджалі менчукі. Сярод іх быў Генадзь Бураўкін. Пра гэта ён казаў у красавіку 2011 году на магілёўскай прэзэнтацыі кнігі Валерыя Масьлюка «Я успею, я все успею...» Яна выйшла празь дзесяць гадоў пасьля сьмерці рэжысэра.
Глядач Сяргей Дубавец: быў аншляг і вельмі ўзьнёслая атмасфэра
На менскую прэм’еру «Тутэйшых» прыйшлі ўсёй «Майстроўняй», прыгадвае журналіст і сябра гэтага моладзевага аб’яднаньня Сяргей Дубавец. Быў аншляг і вельмі ўзьнёслая атмасфэра, кажа ён.
«Сама пастаноўка і тое, што ёсьць такі Масьлюк, нас дужа натхняла, бо тады часы былі абсалютна глухія і цёмныя. Калі спэктакль скончыўся, уся заля ўстала, вядома ж, тады „Жыве Беларусь“ не крычалі, але гучна віталі актораў аплядысмэнтамі. Быў проста фурор», — згадаў майстровец.
Акрамя патрыятычна настроенай публікі, на спэктакль наведалася і партыйнае начальства, для якога «п’еса была сумнеўнай і нават антысавецкай».
«Масьлюк прыдумаў у канцы спэктакля ўзьняць на сцэне сьцяг БССР, і начальства, якое ўсю пастаноўку фыркала, мусіла таксама падняцца», — прыгадаў Сяргей Дубавец, дадаўшы, што гэтая задумка спэктакль усё роўна не ўратавала.
Вестка пра сьпісаньне пастаноўкі імгненна разьляцелася па менскіх нацыянальна арыентаваных асяродках і выклікала хвалю расчараваньня.
«Гэта было чаканым, бо тады была зусім іншая грамадзкая атмасфэра, і на гэтым тле ўчынак Валерыя Масьлюка тым больш выглядае адважным», — падкрэсьліў Сяргей Дубавец.
«„Тутэйшыя“ ж, — падсумоўвае майстровец, — гэта погляд на сытуацыю беларускімі вачыма. Гэта п’еса пра нараджэньне новай беларускай нацыі».
Тэатральны крытык Тацяна Арлова: Масьлюк зьдзейсьніў рэжысэрскі подзьвіг
Тэатральны крытык Тацяна Арлова зьвязвае папулярнасьць «Тутэйшых» з тым, што п’еса была доўгі час забароненая.
«Тады Масьлюк зьдзейсьніў рэжысэрскі подзьвіг, — кажа яна. — Публіка акцэнтавала ўвагу не на мастацкіх якасьцях спэктакля, а на ідэалягічных».
Суразмоўніца лічыць, што паставіць «Тутэйшых» у правінцыйным Магілёве ў 1982 годзе было прасьцей, чым у сталічным Менску. Акрамя таго, у магілёўскім тэатры сабралася на той час добрая акторская трупа.
Арлова кажа, што ў яе памяці не адклалася, каб «Тутэйшых» у пастаноўцы магілёўскага тэатру забаранялі. На яе думку, «галоўная публіка спэктакль паглядзела, і гледачоў паменела», таму яго і сьпісалі.
Тое, што пра магілёўскую пастаноўку мала напісана, дык гэта тэатральнага крытыка ня дзівіць. Тады наагул, заўважае яна, няшмат пісалася пра спэктаклі, бо не было каму грунтоўна іх аналізаваць.
З газэтных рэцэнзій 1982 году: «Беларускаму народу чужыя думкі аб нацыянальнай адасобленасьці»
У 1982 годзе газэты «Магілёўская праўда» і «Звязда» адрэагавалі на адроджаных «Тутэйшых» рэцэнзіямі.
«Звязда» адзначыла: «ужо сам факт, што на сцэнічныя падмосткі вяртаецца п’еса „Тутэйшыя“, выклікаў вялікую цікавасьць». Яшчэ аднаго галоўнага героя пастаноўкі — настаўніка Янку Здольніка, носьбіта беларушчыны і прыхільніка незалежнасьці краю, — аўтары публікацыі назвалі «вокам і слыхам народу». Пры гэтым агаварыліся, што гэты вобраз супярэчлівы. На яго сьветапогляд, сказана ў рэцэнзіі, «самым адчувальным чынам» паўплывалі «складаны час акупацыі ў пэрыяд грамадзянскай вайны», «тагачасныя ўмовы і асяродзьдзе, у якім жыве Янка Здольнік».
«Магілёўская праўда» напісала: спэктакль «красамоўна гаворыць за тое, што беларускаму народу чужыя думкі аб нацыянальнай адасобленасьці».
«На ідэйных перакананьнях Янкі Здольніка, — гаворыцца ў публікацыі, — адбіліся вядомыя настроі, што панавалі ў час стварэньня „Тутэйшых“ сярод беларускай інтэлігенцыі». У публікацыі дакорам гучыць: многія «тутэйшыя» «адракліся ад памяці сваіх продкаў, сваёй мовы, сваёй культуры».
Як «Тутэйшых» ставілі ў Беларусі
- У 1926 годзе расейскі рэжысэр Мікалай Папоў упершыню паставіў спэктакль у Беларускім дзяржаўным тэатры, але ў 1927-м пастаноўку зьнялі з рэпэртуару як нацыяналістычны твор.
- 1982 год — пастаноўка ў Магілёўскім абласным драматычным тэатры.
- У 1990 годзе «Тутэйшых» у пастаноўцы рэжысэра Мікалая Андрэева паказаў Горадзенскі тэатар лялек.
- У 1990-м «Тутэйшых» у Купалаўскім тэатры ў Менску паставіў рэжысэр Мікалай Пінігін. Праз два гады пастаноўку ўганаравалі Дзяржаўнай прэміяй Беларусі. У 2010 годзе Пінігін абвясьціў, што спэктакль зьняты з рэпэртуару тэатру. Афіцыйная прычына — «зношанасьць дэкарацый».