Калі абавязкова трэба ісьці да псыхоляга і чаму беларусы не сьпяшаюцца ці баяцца гэта рабіць? У якіх выпадках па псыхалягічную дапамогу найчасьцей зьвяртаюцца жанчыны, а ў якіх мужчыны? Ці адрозьніваюцца расейскамоўныя і беларускамоўныя кліенты псыхолягаў?
Абмяркоўваюць псыхоляг, сямейная псіхатэрапэўтка, сябра Міжнароднай асацыяцыі сямейнай тэрапіі Вольга Андрэева, сямейны і дзіцячы беларускамоўны псыхоляг Сьвятлана Дзядова і псыхоляг і псыхатэрапэўка Юлія Макоўская.
Чаму людзі ў Беларусі баяцца ісьці да псыхоляга
- Юлія Макоўская: Калі зазірнуць у гісторыю, у часы рэпрэсій і даносаў, то не зьдзіўляюць гэтыя стэрэатыпы і страхі. Чалавек падсьвядома адчуваў, што лепш сядзець ціха і лепей пакідаць брудную бялізну дома.
- Вольга Андрэева: Калі мы будзем тлумачыць розьніцу паміж псыхолягам і псыхатэрапэўтам, тады людзі будуць менш баяцца. У нас людзі баяцца абсалютна абгрунтавана, што калі яны зьвернуцца ў псыханэўралягічны дыспансэр, то ёсьць высокая рызыка таго, што іх паставяць на нейкі ўлік, што прывядзе да пэўных абмежаваньняў.
- Сьвятлана Дзядова: Гэта пакуль толькі вэрсія, што ў беларускамоўных трошкі цяжэй з даверам. Прыйсьці да псыхоляга — гэта даверыцца нейкаму чалавеку. А досьвед жыцьця мінулых пакаленьняў паказвае, што нават маючы нейкі закон, нельга даверыцца...
«У нас людзі ў цягніку і на лаўцы на вуліцы пачынаць "грузіць" сваіх знаёмых»
Ганна Соўсь: У мяне ёсьць знаёмы амэрыканец у Празе, які шмат гадоў некалькі разоў на месяц ходзіць да свайго псыхоляга выгаварыцца і параіцца. Гэта ягоная, як многім падаецца, «амэрыканская звычка», проста неабходнасьць для захаваньня ўнутранай раўнавагі. Вольга Андрэева, вы адна з найбольш вядомых псыхолягаў у Беларусі, маеце дастаткова вялікую прыватную практыку. Ці ёсьць у вас такія кліенты? Ці ёсьць такія кліенты ўвогуле ў Беларусі? Наколькі важна мець свайго псыхоляга, як напрыклад свайго мэханіка, цырульніка ці дантыста?
Вольга Андрэева: Сапраўды, трэба знайсьці свайго псыхоляга, які вам падыходзіць, псыхоляга, зь якім у вас супадуць асноўныя жыцьцёвыя каштоўнасьці, чый стыль працы будзе пасаваць. Гэта вельмі індывідуальна, і поўны давер і кантакт узьнікае там, дзе многа такіх супадзеньняў. Ня ўсе псыхолягі падыходзяць любому кліенту — трэба выбіраць для сябе. Можа быць, па рэкамэндацыях можна знайсьці.
Што тычыцца вашага амэрыканскага знаёмага, я думаю, што нават у Амэрыцы ня ўсе так рэгулярна наведваюць псыхоляга. Ёсьць людзі, якім гэта падабаецца. Яны могуць нават ня мець нейкіх сур’ёзных разладаў, глыбокіх праблем, але ім падабаецца гэтая адкрытая для іх магчымасьць спакойна выгаварыцца, ведаючы, што ніхто гэтым ня будзе злоўжываць.
Ім падабаецца гэтая адкрытая для іх магчымасьць спакойна выгаварыцца, ведаючы, што ніхто гэтым ня будзе злоўжываць.
Трэба ўлічваць яшчэ і заходнія традыцыі павагі чужых межаў. У ЭША, Эўропе не прынята падрабязна пра сябе распавядаць сваякам, сябрам і ўсім знаёмым. У нас жа людзі дзе заўгодна, у цягніку, на лаўцы на вуліцы, на працы, пачынаць «грузіць» сваіх знаёмых. На Захадзе ўсё ж больш павагі да псыхалягічнага стану другога чалавека. Мы ня маем права загружаць іншага чалавека бязь яго згоды. Ня кожны гатовы гэта ўсё вытрымліваць, марнаваць на гэта свой час. Таму такія розныя традыцыі і складаюцца.
Але калі казаць, што зьяўляецца нагодай для наведваньня псыхоляга, канешне, нізкая якасьць жыцьця, найперш эмацыйнага жыцьця, нейкі дыскамфорт, ня кажучы ўжо пра сур’ёзныя праблемы і пэўныя крызысы.
«У Беларусі вельмі шмат выпускаюць псыхолягаў, кожны паважаючы сябе ВНУ мае такую спэцыяльнасьць»
Ганна Соўсь: Сьвятлана Дзядова, вельмі шмат людзей у Беларусі атрымліваюць прафэсію псыхоляга як першую, так і другую вышэйшую адукацыю. Але наколькі запатрабаваныя псыхолягі беларускім грамадзтвам? Асабліва, калі гэта праца ня ў школе ці іншай установе, а прыватная практыка?
Сьвятлана Дзядова: Зь цягам часу гэтая прафэсія становіцца ўсё больш запатрабаванай. Трэба памятаць, што псыхолягі як кансультанты ў Беларусі зьявіліся ня так даўно, недзе ў 1988 годзе, у сыстэме адукацыі. І беларускае грамадзтва паступова прывыкае як да псыхолягаў у школах, садках, ВНУ ды іншых установах адукацыі, так і да прыватных псыхолягаў.
Прыватная практыка як эканамічная дзейнасьць у Беларусі зьявілася хіба гадоў дзесяць таму. Людзі паступова пачынаюць прызвычайвацца хадзіць да псыхолягаў. Запатрабаванасьць ёсьць, магчыма, не такая, як на Захадзе, у той жа Амэрыцы, але яна паступова расьце. Прыходзяць зь дзецьмі тыя людзі, якія ня хочуць зьвяртацца да школьнага псыхоляга. Магчыма, з прычыны канфідэнцыйнасьці яны ідуць да прыватных псыхолягаў.
Ганна Соўсь: Ці можа жыць з прыватнай практыцы? Ці лёгка дыплямаванаму псыхолягу стаць запатрабаваным і мець добры заробак?
Кошт паслугаў псыхолягаў у Беларусі вельмі невялікі нават у параўнаньні з Расеяй.
Сьвятлана Дзядова: У кожнага атрымаецца па-свойму, гэта залежыць і ад прафэсійнага ўзроўню, і ад таго, наколькі псыхоляг сам сабе маркетоляг. Дарэчы з тых, хто атрымлівае адукацыю, далёка ня ўсе ідуць працаваць псыхолягамі, шмат хто паспрабуе і сыходзіць, бо разумее, што гэта не яго прафэсія. У нас вельмі шмат выпускаюць псыхолягаў, кожны паважаючы сябе ВНУ мае такую спэцыяльнасьць.
Калі псыхоляг займаецца індывідуальнымі ці сямейнымі кансультацыямі, у яго меншыя магчымасьці. А ў тых, што ўмее, любіць, можа і хоча зьбіраць групы, будуць большыя заробкі. Але кошт паслугаў псыхолягаў у Беларусі вельмі невялікі нават у параўнаньні з Расеяй, ня кажучы пра больш далёкае замежжа. Кошт у нас даволі дэмакратычны, таму і заробкі адпаведныя.
«Людзі больш за ўсё баяцца ацэнкі іншых людзей»
Ганна Соўсь: Юлія, вы атрымалі прафэсію псыхоляга і псыхатэрапэўта ў Польшчы, і вашыя кліенты — з Польшчы і Чэхіі, многія зь іх — выхадцы зь постсавецкай прасторы. Як бы вы адказалі на пытаньне, чаму вялікая колькасьць постсавецкіх людзей баіцца ці лічыць непатрэбным зьвяртацца да псыхоляга ці псыхатэрапэўта? І чаму гэтага ня трэба баяцца і як гэта можа дапамагчы ў жыцьці?
Юлія Макоўская: Я добра ня памятаю камуністычных часоў, бо была тады зусім малая. Але калі зазірнуць у гісторыю і паспрабаваць паглядзець, якія былі асаблівасьці ў тыя часы, то мяне не зьдзіўляюць стэрэатыпы і страхі што да таго, каб карыстацца парадамі псыхоляга ці псыхатэрапэўта. Ляяльнасьць дзяржаве была пажаданая, і гэта былі вельмі цяжкія часы — часы рэпрэсіі, даносаў. Чалавек падсьвядома адчуваў, што лепш сядзець ціха. Людзі былі перакананыя, што лепш пакінуць дома брудную бялізну, лепш, каб ніхто пра праблемы ня чуў і ня бачыў, бо будзеш мець нейкі клопат і г. д.
Людзі больш за ўсё баяцца ацэнкі іншых людзей, а гэта таксама можа пацягнуць за сабой розныя канфлікты, санкцыі ці выключэньні з грамадзтва. У тыя часы было страшна адрозьнівацца ад іншых, усіх вучылі быць «добрымі». Гэта прысутнічае і ў нашы часы. Але зараз чалавечае здароўе, асабістыя патрэбы ўсё ж больш фігуруюць, успрымаюцца як выключная каштоўнасьць, нас заахвочваюць да разнастайнасьці, да таго, каб быць сабою, каб мы дбалі пра цела і здароўе, але таксама і пра псыхіку. Зьяўляецца ўсё больш трэнінгаў, псыхалягічных кансультацый, псыхатэрапій. І мы ўсё ахвотней і больш сьвядома гэтым карыстаемся. А для людзей, якія былі выхаваныя ў савецкія часы, усе тыя прывілеі, якія мы зараз маем, могуць падавацца нейкай слабасьцю, недахопам, хібай унутранага стрыжню, патаканьню сабе ў прыемнасьцях.
«Калі мы будзем тлумачыць розьніцу паміж псыхолягам і псыхатэрапэўтам, тады людзі будуць менш баяцца»
Ганна Соўсь: Вольга Андрэева, паводле аднаго з апытаньняў, 78% людзей у Беларусі ня ведаюць, у чым розьніца паміж псыхатэрапэўтам і псыхолягам, я ўжо не кажу пра розьніцу з псыхіятрам. Як бы вы ацанілі агулам як веды ў беларускім грамадзтве пра псыхалягічную дапамогу, так і стан псыхічнага здароўя беларусаў, і наколькі яны ўзаемазьвязаныя?
Вольга Андрэева: Гэта няпростае пытаньне. Я б усё ж хацела дасьледаваць яго больш глыбока па розных сацыяльных групах, хто якія ўяўленьні мае пра псыхіятраў, псыхолягаў і псыхатэрапэўтаў. Ёсьць і аб’ектыўныя падставы блытаць псыхоляга і псыхатэрапэўта. Справа ў тым, што ў многіх краінах сьвету, у прыватнасьці, у Нямеччыне, псыхатэрапіяй займаюцца менавіта псыхолягі, якія прайшлі спэцыяльную псыхатэрапэўтычную падрыхтоўку. То бок псыхатэрапіяй дактары-псыхіятры, як правіла, не займаюцца. Доктар-псыхіятар у Нямеччыне — гэта высокааплачваемая пазыцыя, ён ня траціць свой час на псыхатэрапію. То бок часам дактары атрымліваюць псыхатэрапэўтычную падрыхтоўку, але яны добра сябе адчуваюць і безь яе з дапамогай мэдыкамэнтозных сродкаў лекаваньня...
Што такое псыхатэрапія? Нават у савецкіх крыніцах, у падручніках па псыхатэрапіі было напісана, што гэта ўзьдзеяньне на асобу пацыента немедыкамэнтознымі сродкамі. Размоўнымі сродкамі. Адпаведна гэтым можа займацца і ня доктар, але чалавек з падрыхтоўкай па клінічнай псыхалёгіі, які ведае псыхалёгію чалавека, ведае, як працуе чалавечы мозг, ведае клінічную дыягностыку. Там таксама патрабуецца вялікая і сур’ёзная падрыхтоўка.
Калі мы будзем людзям тлумачыць розьніцу паміж псыхолягам і псыхатэрапэўтам, тады людзі будуць менш баяцца. У нас людзі баяцца абсалютна абгрунтавана, што калі яны зьвернуцца, дапусьцім, у псыханэўралягічны дыспансэр, то высокая рызыка таго, што іх паставяць на нейкі ўлік, які прывядзе да пэўных абмежаваньняў. Напрыклад, могуць не атрымаць допуск да кіраваньня аўтамабілем, ці нейкай прафэсіі. Ёсьць пэўныя страхі, і не хапае тлумачэньня гэтых момантаў.
Калі б людзі разумелі, дзе ёсьць рызыкі, а дзе яе няма, то яны б, магчыма, больш сьмела зьвярталіся па дапамогу псыхоляга ці псыхатэрапэўта. А часам, сапраўды, чалавеку трэба зьвяртацца да псыхіятра, але ён баіцца, баіцца стыгматызацыі, нейкіх абмежаваньняў у соцыюме, але і пакутуе пры гэтым. Не хапае тлумачальнай работы.
Ганна Соўсь: Ці існуе ў заходніх краінах гэтая постсавецкая практыка — пастаноўка на ўлік у псыханэўралягічны дыспансэр?
Вольга Андрэева: У розных краінах па-рознаму, але і за мяжой у людзей ёсьць зьвязаныя з гэтым страхі. У краінах, дзе ёсьць страхавая мэдыцына, чалавек атрымлівае аплату тэрапіі ў псыхатэрапэўта з боку страхавой кампаніі. Але спэцыяліст у страхавую кампанію павінен прадставіць усе дакумэнты, якія тычацца гэтага пацыента. І для страхавой кампаніі дыягназ будзе адкрытым. І адпаведна людзі таксама баяцца, што гэта можа мець нейкія наступствы, зьвязаныя з аплатай іх лекаваньня... Таксама ўсё ня так проста... Але пэўная адказнасьць дактароў за стан пацыента, кантроль над яго паводзінамі, калі пацыент ужо мае псыхіятрычны дыягназ, бясспрэчна існуе.
«У беларускамоўных трошкі цяжэй з даверам»
Ганна Соўсь: Сьвятлана, вы сямейны і дзіцячы псыхоляг, працуеце як з расейскамоўнымі, так і зь беларускамоўнымі сем’ямі. Быць беларускамоўным — гэта амаль заўсёды барацьба, змаганьне за сваё права гаварыць на роднай мове, іншасьць, адметнасьць, якая бывае не заўсёды лёгкай. Зь якімі псыхалягічнымі складанасьцямі сутыкаюцца беларускамоўныя семʼі ў Беларусі, а з другога боку, якія псыхалягічныя перавагі яны маюць?
Сьвятлана Дзядова: Калі да мяне зьвяртаюцца беларускамоўныя сем’і, зрэдку паўстае пытаньне, як мне ў гэтым грамадзтве жыць. Гэта звычайна праблемы ў сям’і ці зь дзецьмі. Па маіх назіраньнях, у нас усё ж няма вялікага змаганьня за права гаварыць на роднай мове. Бывае, што беларуская мова вызывае агрэсію, але гэта якраз сустракаецца ня часта. Хутчэй ідзе барацьба за тое, каб чуць у адказ беларускую мову.
Ганна Соўсь: Ці вучыць дзяцей па-беларуску.
Сьвятлана Дзядова: Так, альбо за права вучыць дзяцей па-беларуску... Сапраўды, бывае непрыняцьце таго, што чалавек гутарыць па-беларуску. Можа быць дзесьці зрэдку і агрэсія. Але больш складанасьцяў узьнікае, калі чалавек хоча пачуць беларускую мову ў адказ, і тады часам можна сустрэць агрэсію зь іншага боку. З аднаго боку, у нас ёсьць канстытуцыйнае права і навучацца па-беларуску, і ўвогуле жыць у беларускім грамадзтве... Але трэба зразумець, што пры гэтым няма заканадаўства, якое абавязвае чалавека валодаць беларускай мовай, таму можна пачуць агрэсію, калі ад чалавека патрабуюць адказу па-беларуску.
Можна пачуць агрэсію, калі ад чалавека патрабуюць адказу па-беларуску.
Я скажу непапулярную рэч, гэта жаданьне зьмяніць чалавека. І тут няважна, жадаем мы, каб чалавек казаў нам па-беларуску, ці нешта іншае зьмяніў — каб ня тое еў, а іншае, не там абутак ставіў, а ў іншае месца. Няважна, пра што мы гаворым, але калі мы імкнёмся зьмяніць іншага чалавека (а юрыдычна ён не павінен гэта рабіць), то мы можам сустрэцца з агрэсіяй.
Акрамя таго ёсьць цяжкасьці выбару. Напрыклад, хтосьці кажа, я — беларускамоўны, і ў мяне ёсьць выбар, ці заўсёды гаварыць па-беларуску, ці гаварыць па-беларуску толькі ў сваёй сям’і, ці толькі з тымі, хто гаворыць па-беларуску. З аднаго боку можна зрабіць свой выбар, а з другога боку трэба прыняць іншы выбар. Нехта патрабуе, каб зь ім усе гаварылі па-беларуску, а нехта будзе размаўляць з чалавекам на ягонай мове. І тут таксама могуць быць непаразуменьні.
Ганна Соўсь: А сярод вашых кліентаў каго больш, расейскамоўных ці беларускамоўных?
Узровень даверу, мне здаецца, у беларускамоўных сем’ях, трошкі ніжэйшы.
Сьвятлана Дзядова: Вядома, расейскамоўных. Тут можна і такі зрэз рабіць, колькі ў нас расейскамоўных, а колькі беларускамоўных. Да таго ж усё ж у нас была сыстэма пакараньня, рэпрэсій у псыхіятрыі, і таму, як мне здалося, гэта пакуль што толькі вэрсія, што ў беларускамоўных трошкі цяжэй з даверам. Прыйсьці да псыхоляга — гэта даверыцца нейкаму чалавеку. А досьвед жыцьця мінулых пакаленьняў паказвае, што нават маючы нейкі закон, нельга даверыцца, бо яго альбо напісалі так, што зь яго можна выкруціцца, альбо існуе нейкі супрацьлеглы закон альбо ўвогуле на закон закрылі вочы. І таму ўзровень даверу, мне здаецца, у беларускамоўных сем’ях, трошкі ніжэйшы. І таму іх прыходзіць меней. Ну гэта максымум 5% маіх кліентаў.
«У Курапатах пытаньне каштоўнасьцяў, не бачу тут працы для псыхоляга»
Ганна Соўсь: Юлія, калі паглядзець цяпер на канфлікт вакол рэстарацыі ля Курапатаў, як вы лічыце, ці маглі бы дапамагчы бакам паразумецца псыхолягі?
Юлія Макоўская: Пытаньне складанае, бо яно тычыцца пэўных каштоўнасьцяў, і яны розныя. Не ўяўляецца, як можна кагосьці пераканаць паважаць свае каштоўнасьцяў. Я тут ня бачу працы для псыхоляга. Калі б зьявілася якасьці агрэсія і пашкодзіла тым людзям, якія стаяць і змагаюцца за свае каштоўнасьці, то тады я бачу працу для псыхоляга. Можна аказваць нейкую псыхалягічную падтрымку такім людзям. Гэта справа складаная і адначасова простая. Калі ёсьць нейкія юрыдычныя факты, калі была забарона на будоўлю, але рэстаран пабудавалі, то тут пытаньне, хто патрабуе псыхоляга з гэтых трох бакоў. І галоўнае пытаньне, чаму дзяржава ня можа запатрабаваць, каб закон выконваўся.
«Часам зварот да псыхоляга ініцыюе менавіта муж, а не жонка»
Ганна Соўсь: Вольга, якая прапорцыя мужчынаў і жанчынаў сярод вашых кліентаў? А якую частку складаюць пары? У якіх выпадках жанчыны і мужчыны часьцей зьвяртаюцца па дапамогу? Ці ёсьць тут гендэрныя адрозьненьні?
Вольга Андрэева: Найчасьцей людзі зьвяртаюцца да мяне як да сямейнага псыхоляга, калі ёсьць праблемы, зьвязаныя зь сямейнымі стасункамі. Скажам, нейкія глыбокія крызысы ў сямейных стасунках, пагроза разводу. Тут мужчын зьвяртаецца гэтак жа многа як і жанчын. Часам зварот да псыхоляга ініцыюе менавіта муж, а не жонка. Сёньня ўжо многа дастаткова адукаваных людзей, якія не баяцца зьвяртацца да псыхоляга, і сярод мужчын ёсьць такія, хто не баіцца. Але ў цэлым жанчын па ўсіх пытаньнях зьвяртаецца болей, чым мужчын. Пры гэтым радуе, што кліентаў мужчын становіцца болей, што яны перастаюць насіць у сабе свой боль, перастаюць набліжаць інфаркты, і шукаюць кваліфікаванай дапамогі ў пытаньнях, якія іх непакояць.
«#янебаюсясказаць, #metoo — не псыхатэрапія»
Ганна Соўсь: Юля, я хацела ўзьняць тэму гвалту ў дачыненьні да жанчын, якая актуальная для любога грамадзтва. Ці можна назваць своеасаблівым сэнсам псыхатэрапіі нядаўнія кампаніі #янебаюсясказаць, #metoo?
Юлія Макоўская: Гэтыя кампаніі — не псыхатэрапія. Яны не заменяць яе. Гвалт — гэта трагічнае здарэньне ў жыцьці жанчыны. Статыстычна часьцей становяцца ахвярамі жанчыны. Такія кампаніі вельмі істотныя ня толькі для тых жанчын, якія пацярпелі, але таксама для цэлага грамадзтва. Тыя жанчыны, якія зьяўляюцца ахвярамі, не заўсёды нават заўважаюць такія акцыі, бо вельмі часта гэта людзі з ніжэйшых слаёў грамадзтва, і іх павесткай на кожны дзень зьяўляецца тое, каб пракарміць дзяцей, перажыць наступны дзень, каб муж не пабіў і так далей. Але калі ўжо гэта трапляе да такіх жанчын, то мае вялікі ўплыў. Жанчына пачынае зьмяняць свой пункт гледжаньня на тое, што адбываецца, інакш пра гэта пачынае казаць, пачынае голасна казаць.
«Ня бойцеся псыхолягаў, прыходзьце!»
Ганна Соўсь: У якіх выпадках трэба абавязкова зьвяртацца да псыхоляга?
А дзеля таго, каб не разьвесьціся, прыходзяць часьцей.
Сьвятлана Дзядова: Я працую ў першую чаргу зь дзецьмі і сем’ямі. Трэба зьвяртацца да псыхоляга, калі ёсьць нейкія праблемы ў паводзінах дзяцей — ці гэта праблемныя паводзіны, ці гэта трывожнасьць, ці няўпэўненасьць, ці капрызнасьць. Гэта могуць быць парушаныя стасункі з дзецьмі, паміж мужам і жонкай. Канешне, часта да нас прыходзяць у зусім крызысным стане, калі сапраўды ўжо цяжка нешта зьмяніць, і на гэта сыходзіць шмат працы-часу-грошай, а недзе і немагчыма зьмяніць. Можа варта прыйсьці трошкі раней. Як кажуць, прафіляктыка заўсёды таньней, чым лячэньне.
Людзі прыходзяць, калі разбураюцца стасункі, калі развод, калі здрада ў сям’і, калі проста канфліктныя сытуацыя і немагчыма прыйсьці да нечага агульнага. Гэтага пакуль даволі мала, але прыходзяць людзі пасьля разводу альбо ў стане разводу, калі ня ведаюць, як наладзіць стасункі з дзіцём і як лепей сказаць дзіцяці пра развод. А дзеля таго, каб не разьвесьціся, прыходзяць часьцей. А гэта таксама вельмі важна... Ня бойцеся псыхолягаў, прыходзьце!
