Бахарэвіч напярэдадні прэзэнтацыі «Сабакаў Эўропы»: «Маё мастацтва пабудаванае на выкліку»

У суботу 3 сакавіка Альгерд Бахарэвіч на аўтограф-сэсіі ў рамках Менскага міжнароднага кніжнага кірмашу будзе падпісваць чытачам свой новы 900-старонкавы раман «Сабакі Эўропы», які выйшаў летась у сьнежні ў выдавецтве «логвінаЎ». Паўнавартасная прэзэнтацыя адбудзецца ў кнігарні «логвінаЎ» 7 сакавіка. Напярэдадні з аўтарам пагаварыў рэдактар кнігі Сяргей Шупа.

​

Баязьлівыя аўтары і дэзарыентаваныя чытачы

— Альгерд, як яно — быць беларускім пісьменьнікам?

— Нядаўна мне прыйшоў у галаву такі вобраз. Сонечны дзень. Ты стаіш перад акном у сваім паўцёмным пакоі і пазіраеш на сьвет. Ты бачыш усё, што дазваляюць табе твой зрок і межы акна, ты ўважліва ўглядаешся ў тое, што робіцца вонкі, і нешта сабе думаеш... А цябе самога звонку ня бачыць ніхто. То бок яны там, на вуліцы, здагадваюцца, што за вунь тым акном нехта ёсьць і цяпер, магчыма, глядзіць на іх. Але хто пазірае з гэтага маленькага акна, аднаго з тысячы, і што сабе думае гэты назіральнік — ім, у вялікім сонечным сьвеце, ня надта цікава. У шыбах нашых вокнаў адбіваюцца з таго, сонечнага боку чужая слава, чужыя клопаты і чужыя позіркі.

— А што такое — быць беларускім чытачом? Каму горш (ці лепш?) — беларускаму пісьменьніку ці чытачу?

— Беларускі чытач цікаўны і шматмоўны. Ён чытае пераважна па-расейску, усё часьцей — яшчэ і па-ангельску, часам на іншых мовах. Беларускі чытач зусім ня супраць чытаць сваіх і пра сваё, у любым жанры, ён знаходзіцца ў няспынным пошуку цікавых беларускіх тэкстаў. Ён вольны ад дурнога стэрэатыпу пра тое, што ўсё сапраўднае і важнае пішацца за мяжой.

Я думаю, беларускі чытач цяпер дэзарыентаваны, бо кніг, тэкстаў, зьяўляецца ўсё больш, але разабрацца для сябе, што з гэтага вартае, а што не, немагчыма. Беларускія мэдыі зусім мала пішуць пра кнігі. А калі і пішуць, дык большасьць гэтай «крытыкі» і кніжных аглядаў папросту бездапаможныя. Бо іх пішуць гэткія самыя дэзарыентаваныя людзі. Дэзарыентаваныя і кепска абазнаныя ў літаратуры.

— У чым, на твой погляд, прычына гэтай дэзарыентацыі?

— Каб пісаць пра літаратуру, трэба ёй дыхаць. Жыць ёй. А людзі цяпер дыхаюць навінамі, інфармацыяй, якая імгненна старэе, бо яна — «скорапорцяшчыйся прадукт». На дапамогу сьпяшаюцца сацсеткі і канчаткова ператвараюць літаратуру ў звычайную інфанагоду. Выдаў-прэзэнтаваў-прачыталі-нічога не зразумелі-узвылі-паглядзелі, як кніга паўдзельнічала ў прэміяльнай гонцы-забылі. А зь літаратурай так нельга. Не бывае такога хобі: літаратура.

Вось я — дыхаю літаратурай... Забяры яе — што застанецца? І мне вельмі сумна глядзець на гэты навакольны заняпад: розныя «гуру» абсалютна сур’ёзна павучаюць чытача, што літаратура мусіць быць добра разжаванай, спажывацца лёгка, прадавацца хутка, што гэта аўтар

мусіць спусьціцца да чытача, што гэта Яго Вялікасьць Чытач мусіць узяць дурнога аўтара за руку і навучыць, як трэба. Нібы пісьменьнік некаму нешта вінны. А ўсё ж наадварот. Чытач павінен цягнуцца да аўтара, да ягоных таямніц, ісьці за пісьменьнікам туды, дзе вусьцішна і цёмна. А там ужо самому вырашаць, ці працягваць падарожжа. Калі я пачынаю чытаць — я іду да аўтара, я рызыкую. А не чакаю, пакуль перада мной адчыняцца ўсе дзьверы.

— А ці гатовы сучасны беларускі чытач рызыкаваць?

— Беларуская літаратура сама па сабе — досыць баязьлівая... Яна рэдка робіць рызыкоўныя прапановы. І сама стварае стэрэатыпы пра сябе. І адзін зь іх — уяўная простасьць. Напісаць прозу пра вялікае мінулае — значна прасьцей, чым пра сумнеўнае, цёмнае і бруднае сёньня. Напісаць «жахалку» пра туманнае заўтра прасьцей, чым уявіць у ёй сябе і сваіх дзяцей.

Я заўжды паўтараю, што чытаць — ня менш творчы і ня менш складаны занятак, чым пісаць. Чытаць трэба ўмець. Чытаць трэба вучыцца. Доўга і ўпарта. Але ў літаратуры, як у мэдыцыне і біятлёне, у Беларусі разьбіраецца кожны. Кожны трэці чытач беларускай літаратуры ўпэўнены, што калі б ён узяўся за справу сам, у яго выйшла б ня горш, чым у гэтых «вядомых»... Я бачыў гэтыя пачварныя кніжкі, якія людзі выдаюць за свае грошы, спадзеючыся на імгненны посьпех... Неўзабаве аўтары гэтых кніжак расчароўваюцца і бяруцца за нешта іншае. Сёньня ён кніжку напісаў, а заўтра прыдумаў нейкі іншы старт-ап. Або іншае хобі.

— А сам ты шмат чытаеш сучасных беларускіх аўтараў?

— Летась я зноў быў у журы прэміі Ежы Гедройця. Прачытаў каля трох дзясяткаў кніг. Зь іх сем-восем сапраўды кажуць нешта важнае, новае, было відаць, што іх аўтарам было важна зрабіць гэты крок за межы звыклага, пайсьці туды, куды ніхто яшчэ не хадзіў. Ні пра адну з гэтых кніг не было напісана ніводнага добрага, уцямнага, сур’ёзнага тэксту. Такое ўражаньне, што адзінае, чым яны былі цікавыя — гэта «дадуць-не дадуць».

Літаратура наогул перастае быць тэмай для беларускіх мэдыяў. І што самае дзіўнае, часам журналісты яшчэ і пахваляюцца сваёй абыякавасьцю: маўляў, для нас важная наведвальнасьць, каб матэрыял быў «чытаны», «прагляданы». Вядома, тады лепш наогул забыць пра культуру і пісаць толькі пра сэкс, скандалы і палітыку.

Мэдыі ўнушаюць беларускаму чытачу, што так і трэба. Навязваюць свае крытэры. І гэта крыху атупляе. Замест прытомных тэкстаў — нейкія дзіўныя праекты: «Найлепшыя беларускя кнігі за 500 гадоў»... Навошта? Што гэта дадае для разуменьня літаратуры? Ці вучыць гэта чытаць? Мяркую, не. Хіба што ганарыцца. Але гэта ў Беларусі ўмеюць і так. Гонар і ганьба — зь імі ў нас за апошнюю чвэрць стагодзьдзя праблем не было.

Няма ніводнай інтэлектуальнай перадачы пра культуру, пра літаратуру. Ёсьць палітычныя ток-шоў, забаўкі, «клубнічка», балбатня пра сэнсацыі, нашыя вечна вялікія гісторыя і шматпакутнасьць, ды яшчэ фальклёр. Няпраўда, што на Захадзе мэдыі так і працуюць. Там журналісты значна больш уважлівыя да літаратуры. Асабліва сваёй.

Пры гэтым не магу сказаць, што журналісты рэдка да мяне зьвяртаюцца. Зьвяртаюцца. Але часьцей за ўсё іх цікавіць або нашае з жонкай прыватнае жыцьцё, або мой камэнтар да нейкіх нудных падзей, якія лічацца ў нас важнымі.

Выклік самому сабе

— Твая новая кніга — «Сабакі Эўропы» — яна закрыла нейкі этап у тваёй творчасьці і тваім жыцьці, ці наадварот адкрыла новы?

— Я нарэшце напісаў тую кнігу, якую хацеў і да якой даўно ішоў. Менавіта тымі словамі, якімі хацеў, той колькасьцю словаў. Я стварыў новую мову, я згуляў у складаную гульню і атрымаў асалоду ад усіх яе хадоў, пастак, лябірынтаў, галасоў, я кінуў выклік самому сабе, чытачам, нешматлікім сапраўдным крытыкам, я стварыў таямніцу. Літаратура немагчымая бяз выкліку і без таямніцы. Я нарэшце аддаў даніну сваім настаўнікам і пераадолеў іх уплыў. Я напісаў кнігу, незалежную ні ад кан’юнктуры, ні ад модных павеваў, тэндэнцый, -ізмаў... Гэтая кніга мае сваю, унутраную сілу, яна будзе існаваць, жыць, што б ні адбылося са мной, літаратурай і сьветам. Яна большая за ўвесь гэты калялітаратурны сьвет і ягоны кароткі каляндар.

Задумаўшы «Сабакаў», я ўпершыню задумаўся пра такія рэчы, як прызначэньне і лёс. Колькі іроніі і фантастычнага абсурду ў тым, што для кагосьці лёс і сэнс у тым, каб лячыць людзей, прыдумляць хітрыя машыны або вырошчваць хлеб, а сэнс нечага іншага жыцьця: прыдумаць нікому не патрэбную мову, напісаць вар’яцкі верш або зьдзейсьніць усяго адзін учынак, які перакуліць сьвет. І кожны прэтэндуе на месца пад сонцам. Я думаю, у мяне атрымалася вельмі асаблівая кніга.

Што далей? Ня ведаю. Лёгіка і розум падказваюць, што ў Беларусі трэба пісаць нонфікшн па-расейску і пра сваё. Але ў тым і рэч, што літаратура ніколі не паддавалася лёгіцы. Як там было ў Набокава? «Трэба стрэліць Здароваму Сэнсу проста ў сэрца». Пасьля таго, як Здаровы Сэнс нашэпча табе, што ўсё марна і сэнсу ў творчасьці няма.

Я думаю, сярэдні чытач чакае ад літаратуры, што яна пакажа яму пэўную success story. Такое заўжды ідзе на ўра. Людзям патрэбныя героі-пераможцы, патрэбны пазытыў, ён грэе і абнадзейвае. Няхай такая гісторыя пачынаецца з паразы, няхай герой спачатку цярпіць і пакутуе, але ён мусіць перамагчы. Пераможцам заўжды суперажываюць. Гісторыі паразы — гэта таксама някепска, калі ў канцы ёсьць мараль. Або абнадзейваць, або вучыць, або забаўляць — такімі бачацца непатрабавальнаму чалавеку задачы літаратуры. Аднак так не бывае ні ў жыцьці, ні ў мастацтве. Гэта занадта проста. Добрая літаратура заўжды недзе там, у шчылінах, паміж радкоў, паміж усімі посьпехамі і паразамі. Далёка ад ідэалу.

— Бахарэвіч на старце пісаньня «Сабакаў» і на фінішы — гэта той самы чалавек? Ці зьмяніла цябе гэтая кніга?

— Стварэньне кожнай кнігі — гэта спроба зрабіць немагчымае. Праца над «Сабакамі» дала мне ўпэўненасьць у сабе і сваіх сілах, адчуваньне нейкай неверагоднай свабоды. Магчымасьць прыўзьняцца над гэтым нуднаватым краявідам. Карацей, я сам адчуў сябе тым Нільсам Хольгерсанам, пра якога пішу ў рамане.

Кожная кніга — прытулак для аўтара. Цяпер у мяне ёсьць ня проста сховішча, а вялікі прыгожы замак пад назвай «Сабакі Эўропы», за мурамі якога я гуляю па сваіх правілах, а галоўнае — мне там вольна дыхаецца, і можна запрашаць у госьці тых, хто мне цікавы і каго я люблю. Замак — а можа, і востраў...

Зь Менску немагчыма ўцячы…

— Адзін камэнтатар на tut.by напісаў: «бахаревич не может быть белорусским писателем — он живет в гамбурге». Ці ёсьць для цябе розьніца дзе пісаць? Ці твае «гамбурскія» кнігі (пяць?) нечым розьняцца ад «менскіх»?

— Я камэнтары не чытаю. Але прыведзеныя табой словы толькі пацьвярджаюць тое, што я ўжо казаў. Сьведчаць пра ўзровень веданьня і разуменьня сваёй літаратуры. Той, хто гэта напісаў, мабыць, лічыць сябе чытачом? Мне прыгадваецца нядаўні тэкст Тацяны Заміроўскай пра тое, ці праўда гэта так неабходна: даць усім права на выказваньне, на меркаваньне. Ці ўсё, што мы называем меркаваньнем, ёсьць ім насамрэч?

Мае «гамбурскія» кнігі напісаныя беларусам, які жыў у Нямеччыне і які перажыў, адзін за адным, усе крызісы, зьвязаныя з больш чым шасьцігадовай эміграцыяй. Быў разгублены, горды, спалоханы, чужы, прагны да інтэграцыі ў чужое грамадзтва, поўны чаканьня, што можна будзе ўрасьці ў чужую глебу, маючы толькі талент і гэтую сваю нікому не вядомую мову. І заварожаны той адлегласьцю, зь якой глядзеў на Беларусь. Адлегласьць была вызначаная і стабільная: Гамбург-Менск.

А цяпер я больш чым калі пачуваюся эўрапейцам. Мае апошнія кнігі, «Дзеці Аліндаркі», «Белая муха», «Бэзавы і чорны», «Сабакі Эўропы» пісаліся ў самых розных гарадах Эўропы. І ня толькі гарадах... Менск, Парыж, Вісбю на высьпе Готлянд, Бэрлін, Бэроўн пад Прагай у Чэхіі, Кіеў, Віньніца, Гамбург, Вільня... Кляштар у Друі... Вёскі Дзеравянкі на Пастаўшчыне, Кашчэлічы на Валожыншчыне...

Вяртаючыся з падарожжаў у свой Менск, я кожны раз вяртаюся з Эўропы ў Эўропу. Проста Эўропа розная. Разумнаму чалавеку ніколі ў галаву ня прыйдзе атаясамліваць яе з Эўразьвязам. Пра нябачную Эўропу, пра акно, у якое мы глядзім на саміх сябе, пра Эўропу няўлоўную і Эўропу «не такую», пра яе покліч, які мы не разумеем, бо ён скіраваны ў пустэчу — пра ўсё гэта я таксама пішу ў «Сабаках».

— Што табе як пісьменьніку дало вяртаньне ў Менск?

— Ну, у Менск мяне прывяло каханьне. Гэта ўжо само па сабе шмат дае кожнаму пісьменьніку: свабоду, неверагодны ўздым сілаў, адчуваньне, што ў табе яшчэ тоіцца столькі нязьведаных магчымасьцяў, жаданьне пісаць і зьдзіўляць.

Вярнуўшыся, я адкрыў для сябе сваю краіну наноў. Я ніколі так шмат ня езьдзіў па Беларусі, як пасьля свайго вяртаньня ў 2013-м. Я нарэшце пабачыў усе гэтыя замкі, вёсачкі, хутары, калгасы, страчаныя намі мястэчкі, вялікія і панылыя гарады і «пасёлкі гарадзкога тыпу», пабачыў, як жывуць людзі ў аграгарадках і нават у арт-вёсках. Нарэшце

наблукаўся па беларускіх лясах, наплаваўся ў азёрах з шаўковай вадой, наезьдзіўся ў архаічных вагонах, дзе трэба хадзіць і выключаць паўсюль радыё, натрэсься ў міжгародніх аўтобусах... Нагаварыўся зь людзьмі, вярнуў сабе веданьне трасянкі, музыку сучаснага беларускага маўленьня, мову, якой гаворыць сучасная Беларусь. Усё гэта ў Гамбургу я пачаў забываць. І ўсё гэта ажыло ў новых кнігах.

— Дарэчы, Менск — адзін з самых яркіх і прыкметных пэрсанажаў раману...

— З шасьці частак раману мае любімыя: першая, другая і чацьвертая. І вось у першай і чацьвертай шмат Менску, ён там вельмі пазнавальны. Маршрутамі пэрсанажаў цяпер кожны дзень ходзяць чытачы. Я думаю, чытаньне гэтых частак мае быць нечым падобнае да кіно. Зь Менску немагчыма ўцячы, гэта кіно, якое заўжды з табой.

Цяпер мы з жонкай жывем у цэнтры, і мне вельмі цікава і разам з тым балюча назіраць, як на месцы гораду, які яшчэ не асэнсаваў сябе, спрабуюць, чарговы раз, пабудаваць нейкае новае места. Менск зачароўвае сваімі «праваламі», «чорнымі дзіркамі». Паўсюль раскіданыя нейкія магічныя брамы, празь якія можна патрапіць у мінулае або ў будучыню, і ніколі ня ведаеш, куды менавіта. Варта палазіць вакол будынкаў колішняга шпіталя на скрыжаваньні Багдановіча і Янкі Купалы — цяпер гэта ідэальная дэкарацыя для раману. Зімовым вечарам гэта проста фантастычнае месца з вусьцішнай і прыцягальнай аўрай. Крыху шкадую, што не пасьпеў ўставіць яго ў кнігу.

Боль, цемра, маўчаньне

— А наагул, пісаньне кнігі нешта дае табе ці наадварот забірае?

— Я думаю, кожны пісьменьнік, пра што б ён ні пісаў, піша пра час. І час — гэта тое, што забіраюць у нас кнігі. У пісьменьнікаў і ў чытачоў. Я старэю разам са сваімі кнігамі. А яшчэ творчасьць забірае ў жыцьця ягоную простасьць і бясьпеку. Ёсьць людзі, якія цяжка працуюць, але ім ня трэба забіваць сабе галаву таямніцамі, загадкамі, сумневамі, ня трэба пакутаваць над рэчамі, пра якія нават нельга сказаць з пэўнасьцю, ці маюць яны сэнс.

Сэнс, так... Літаратура дае мне адчуваньне сэнсоўнасьці свайго існаваньня. Я ўсё паставіў на літаратуру, я нічым больш не займаюся, нічога больш ня ўмею і не хачу займацца нічым іншым. Нішто не выклікае ўва мне столькі эмоцый, думак, жарсьці, як літаратура. Платай за гэта ёсьць заўсёдныя няпэўнасьць і беспрытульнасьць, адсутнасьць дому (як яго разумеюць нармальныя людзі), беднасьць, слава, якую ты ня ўмееш канвэртаваць у грошы і ніколі ўжо, відаць, не навучышся, штодзённае існаваньне ў сьвеце нейкіх тонкіх матэрый, тэкстаў, словаў, імпульсаў, і ўсё гэта замест таго, каб пабудаваць сабе чатыры добрыя, масіўныя, надзейныя, абсалютна матэрыяльныя сьцяны і жыць за імі, не забіваючы сабе галаву лухтой.

Затое пісьменьніцтва дае магчымасьць падарожнічаць. У маёй Эўропе хапае месцаў, куды нас з маёй жонкай-літаратаркай запрашаюць выступіць і дзе нас радыя бачыць разам з нашымі тэкстамі. Перакладаў усё больш, усё больш кантактаў, знаёмстваў, выступаў, больш чытачоў... Эўропа для нас цяпер — гэта яшчэ і даволі шчыльная сетка знаёмых і сяброў, якія, як і мы, апантаныя літаратурай. Ня самым модным сёньня заняткам, але ж, высьвятляецца, камусьці яно яшчэ трэба...

— Дзесяць гадоў таму ў адным інтэрвію ты апісаў свайго чытача так: «Гэта малады чалавек, гадоў 30, зь няскончанай вышэйшай адукацыяй, апанэнт Лукашэнкі — адназначна. Гэта чалавек, які ад літаратуры хоча чарадзейства. Ні прароцтваў, ні абароны ідэалаў, ні апірышча. Менавіта магіі літаратуры». Ці за гэтыя гады твой чытач зьмяніўся?

— Так, ён зьмяніўся. За апошнія гады я напісаў вельмі розныя кнігі. І вось цяпер бачу: пасьля «Шабаноў» сярод маіх чытачоў зьявілася шмат жанчын гадоў 40, жыхарак аддаленых менскіх мікрараёнаў. Раней яны за беларускую літаратуру і ня браліся... Тут, вядома, паўплываў спэктакль паводле раману, які ідзе ў тэатры Янкі Купалы, чамусьці ў яго вельмі добрая наведвальнасьць, пастаноўка трымаецца на сцэне ўжо два гады.

Пасьля выхаду «Белай мухі, забойцы мужчын», таксама адной з самых пасьпяховых маіх кніжак, мяне пачалі чытаць, з аднаго боку, зусім маладыя людзі, захопленыя фэмінісцкімі ідэямі, а таксама тыя, каго называюць ЛГБТК. Я не арыентаваўся на іхныя густы і патрэбы, проста як пісьменьніка мяне цікавяць усе формы няроўнасьці і дыскрымінацыі, мяне цягне туды, дзе я не бываў, туды, дзе ёсьць боль, цемра і маўчаньне. І на табе — там цікавыя, вольныя, разумныя маладыя людзі. А з другога боку, кнігай зацікавіліся... як бы гэта сказаць?.. разумныя, яркія жанчыны з досьведам. На дыскусіі пра «Белую муху» кожны раз прыходзіла шмат чытачоў і чытачак, і мяне зьдзівіла, як нават далёкія ад беларускай літаратуры жанчыны прызнаваліся, што я даволі дакладна апісаў і асэнсаваў іхныя траўмы.

А яшчэ сярод маіх чытачоў паболела інтэлектуалаў. «Бэзавы і чорны» — кніга спэцыфічная, эстэцкая, для гурманаў, я ня верыў, што яна некаму цікавая. А вось каго з чытачоў паменела... Паменела «людзей зь дзевяностых» — тых, хто не чытае тэксты, калі яны выпадаюць з таго, старога, адраджэнска-нацыяналістычнага поля. Што да стаўленьня майго чытача да лукашэнкаўскага рэжыму — тут, думаю, усё як раней.

З маімі чытачамі такая гісторыя: ёсьць тыя, хто працягвае любіць мае першыя кнігі, да якіх (кніг) я сам стаўлюся вельмі крытычна, а новыя акурат крытыкуе за празьмерную гладкасьць. Яны дагэтуль успамінаюць «Сароку на шыбеніцы» як найлепшы мой раман. Ёсьць тыя, хто адкрыў мяне пасьля «Гамбурскага рахунку» і «Шабаноў» і ўсё чакае нечага падобнага. І ёсьць тыя, почасту зусім маладыя людзі, для каго я пачынаюся зь «Дзяцей Аліндаркі», «Белай мухі» і «Бэзавага і чорнага».

Чытач увесь час зьмяняецца. Нехта перастае мяне чытаць, на іх месца адразу прыходзяць новыя чытачы. Ён, час, цяпер такі: кожны дзень у сеціве абнаўляе і абнуляе перажытае.

— Ты ўвесь час падкрэсьліваеш, што «Сабакі Эўропы» — выклік сабе і чытачам. Але гэта і выклік усёй беларускай літаратуры. Прынамсі, ужо аб’ём здольны напужаць звыклага да стандартных фарматаў чытача.

— Я раблю эстэцкую, складаную літаратуру, літаратуру не для ўсіх. Яна не арыентаваная на масавага чытача. Калі б я хацеў такога, масавага посьпеху, я пісаў бы зусім інакш. Інакш жыў бы, інакш расстаўляў у жыцьці прыярытэты. Нават інакш выглядаў бы і інакш размаўляў. У мяне было б іншае кола знаёмых. Мне вельмі важна быць супраць, быць не такім, не ісьці разам з усімі. Важна застацца самім сабой і гуляць па сваіх правілах. Маё мастацтва пабудаванае на выкліку. Калі кнігай захапляюцца ўсе — гэта кепская кніга. Калі кніга чытаецца лёгка — гэта няўдача аўтара. Калі ты пішаш, прымяраючыся да будучага посьпеху — гэта мае толькі ўскоснае дачыненьне да літаратуры. Калі ты спрабуеш падладзіць свой тэкст да так званага «сярэдняга чытача» — гэта ўжо не мастацтва. Калі ў цябе няма ворагаў і ты з усімі жывеш у гармоніі і згодзе — нешта пайшло ня так. Калі ты ня пішаш найперш для сябе, чаму іншым мусяць быць патрэбныя твае кнігі?

Пры гэтым я заўжды імкнуўся ўважліва глядзець на Захад. Глядзець і вучыцца. Тоўстыя раманы на сотні старонак там цяпер ніхто не баіцца выдаваць, наадварот, менавіта аб’ёмныя раманы выклікаюць найбольшую цікавасьць. Людзі дазваляюць сабе чытаць агромністыя, шматслоўныя (і шматслойныя) тэксты і ня нудзяцца. Значыць, праблема была зусім не ў праславутых імклівасьці, «кліпавасьці» і «сэрыяльнасьці» мысьленьня. Узяўшыся летась за грандыёзны «Min kamp» Карла Увэ Кнаўсгара, я зразумеў, што з абранага шляху збочваць ня варта. Ня слухайце тых, хто кажа, што час вялікіх, шматстаронкавых тэкстаў мінуў.

Bu samoje!

— Ці сочыш ты за рэакцыямі на «Сабакаў»? Наколькі яны для цябе важныя? Ці разумеюць чытачы тваю кнігу так, як ты спадзяваўся?

— На «Сабакаў Эўропы» ў сеціве ўжо зьявілася некалькі даволі вялікіх і разгорнутых водгукаў. Як ад крытыкаў, так і ад чытачоў. Збольшага яны ўцямныя і цікавыя, але... Часам кажуць, што гісторыі ў гэтым рамане нічым не сканчаюцца і наогул нікуды не вядуць, што немагчыма зьвесьці ўсе канцы з канцамі і разабрацца, што гэта было. Насамрэч расшыфраваць таямніцы раману можна — прынамсі, некаторыя. Тым, хто чытае кнігу, варта задумацца, хто ж такі Віктар Баўм з апошняй часткі — і знайсьці яго, не названага, у папярэдняй. Ці, напрыклад: Алег Алегавіч і Алег Іванавіч — гэта адзін чалавек ці два? Ня кожны знойдзе і запомніць у кнізе цытату з «Уліса», а яна там важная, ня кожны намацае ніткі, што вядуць ад цытатаў у «Сьледзе» да першай часткі.

Што ж, «Сабакаў Эўропы» можна прачытаць і без усіх гэтых разгадак: стыль, атмасфэра, трывожнасьць, падарожжы і таямніцы ўсё роўна там застануцца. Ня будзе толькі разуменьня, для чаго гэта ўсё пісалася і «што хацеў сказаць аўтар». Але, па шчырасьці, аўтар і сам да канца гэтага ня ведае. Галоўны сэнс ня ў тым, каб зьвесьці ўсе канцы з канцамі.

— А ў чым? Што б ты адказаў чытачу, які дачытае раман да канца і спытаецца, у чым яго самае важнае пасланьне?

— Ня ведаю. Магчыма, у словах, якімі вітаюцца на бальбуце: bu samoje!

— Наколькі бальбута важная для разуменьня «Сабакаў»? Ці можна прачытаць раман, не занурваючыся ў слоўнік і не адолеўшы «10 правілаў»?

— Прыдуманая і сканструяваная мной мова бальбута — спроба дасягнуць абсалютнай свабоды, ад пачатку асуджаная на паразу. Бо мова насамрэч — найлепшы інструмэнт улады. Уладальнік мовы робіцца яе рабом. Мова заўжды выходзіць з-пад кантролю і пачынае кантраляваць нас сама. А ўзамен дае ілюзію валоданьня ёй.

Без бальбуты прачытаць раман можна, але гэта будзе ўжо крыху іншая кніга. Дарэчы, бальбута існуе ўжо ня толькі як гераіня кніжнага тэксту, яна жыве і па-за раманам. Ёй валодае (на розным узроўні) адзінаццаць чалавек і яшчэ трыццаць вывучаюць або цікавяцца яе разьвіцьцём. Зусім няблага для сьціплага канлангу. Існуе і суполка бальбуты ў фэйсбуку.

— Дзьве часткі раману з шасьці можна аднесьці да жанру антыўтопіі. Але будучыня ў іх выглядае неяк ня надта...

— Магчыма, гэта адлюстраваньне такога адмысловага, беларускага погляду на час. Большасьці ў гэтай краіне падаецца, што будучыні зь імі ня здарыцца. Прынамсі, улада дзейнічае так, нібы будучыню можна забараніць. Грамадзтва таксама жыве так, нібы ніякай будучыні не намячаецца. «Все умрут, а я останусь». Часам і я паддаюся гэтай ілюзіі. Адна з ідэяў раману — паказаць гэты дзіўны спадзеў, што сутнасна ў сьвеце нічога ня зьменіцца, зьменяцца толькі дэкарацыі, нешта адамрэ, нікому не патрэбнае — як, скажам, паэзія, а так усё застанецца як было, і таму ня варта пераймацца, трэба жыць сёньняшнім днём.

Нядаўна мы глядзелі выступ гісторыка і пісьменьніка Юваля Ноа Харары на сусьветным эканамічным форуме ў Давосе. Ён разважаў пра новы від чалавека, новыя віды чалавечых супольнасьцяў, пра тое, якія ня бачаныя раней формы кантролю нас чакаюць і якія рызыкі стаяць перад людзьмі ў эпоху штучнага інтэлекту. А ў Беларусі ў тым самым часе спрачаліся, як нам называцца: беларусамі ці ліцьвінамі, і якіх генаў у нас больш: балцкіх, германскіх, славянскіх? Покуці, вышыванкі, паганскія традыцыі, «Беларусь» ці «Белоруссія», высьвятленьне, хто большы беларус і якія гістарычныя крыўды самыя балючыя... «Як гісторык я ведаю дзьве рэчы пра мінулае, — сказаў Харары. — Па-першае, калі б вы яго пабачылі, вы б ніколі не захацелі ў ім жыць. А па-другое, яно ўжо ніколі ня вернецца». Я баюся, што мы таксама не захацелі б жыць у нашай будучыні, калі б даведаліся, якой яна будзе. Але нічога ня зробіш, яна абавязкова надыдзе. І здаецца, я ўжо чую паблізу яе сабачы брэх.