У Менску толькі што выйшаў беларускі пераклад раману «Хроніка ў камені» альбанскага пісьменьніка Ісмаіла Кадарэ, аднаго з найбольш знакамітых аўтараў сусьветнай літаратуры. З гэтай нагоды мы гутарым зь пісьменьнікам.
— Спадар Кадарэ, на гэтым тыдні ў Менску выйшаў беларускі пераклад вашага раману «Хроніка ў камені»…
— …Так, я ведаю. Гэта для мяне вельмі добрая навіна.
— Гэта першая ваша кніга, якая выходзіць у Беларусі і па-беларуску. Ці вы былі калі-небудзь у Беларусі?
— Не, ніколі. Але калі я вучыўся ў Інстытуце Горкага ў Маскве [у 1958—1960 гг. — РС], я там сустракаў беларускіх пісьменьнікаў.
— Можа, памятаеце нейкія прозьвішчы?
— На жаль, не. Мінула ўжо больш чым паўстагодзьдзя з таго часу [паводле Вінцэся Мудрова, Кадарэ вучыўся ў Маскве разам з Уладзімерам Караткевічам — РС].
— Нейкі час таму Кандаліза Райс, дзяржаўны сакратар ЗША, дала Беларусі мянушку, якая сёньня шырока вядомая ў сьвеце — апошняя дыктатура ў Эўропе. На вашу краіну, Альбанію, у часы кіраваньня Энвэра Ходжы казалі — апошняя таталітарная дзяржава Эўропы. Спадзяемся, з таго часу сытуацыя ў Альбаніі памянялася. На вашу думку, ці сёньняшняя Альбанія — гэта дэмакратычная дзяржава?
— Гэта праўда, Альбанія была таталітарнай дзяржавай, ёю кіраваў страшны рэжым. Пасьля таго, як камунізм абрынуўся, краінай стаў кіраваць іншы рэжым — я не сказаў бы, што ён антыдэмакратычны, але ў ім ёсьць сур’ёзныя праблемы, зьвязаныя з анархіяй, зь няправільным разуменьнем свабоды. Хоць, паўтаруся, сказаць, што ён недэмакратычны, я не магу. Трэба было б знайсьці яму нейкі адэкватны эпітэт…
— А які эпітэт для сёньняшняй Альбаніі маглі б прапанаваць вы?
— У сёньняшняй Альбаніі няправільнае разуменьне свабоды і дэмакратыі. Я сказаў бы, што сёньня ў Альбаніі мы маем аўтакратычны рэжым.
Раман пра любоў з апошняй таталітарнай краіны Эўропы
— Ці вы калі-небудзь сустрэліся з Энвэрам Ходжам?
— Я сустрэўся зь ім усяго адзін раз. Я пра гэта напісаў, таму што, паводле ягонага асабістага загаду або загаду кагосьці зь ягонага рэжыму, усё людзі, якія зь ім сустракаліся, павінны былі апісаць сваю сустрэчу. Уяўляеце сабе гратэск усёй сытуацыі? Вы павінны апісаць сваю сустрэчу зь яшчэ жывым дыктатарам, і першым чытачом вашага тэксту пра сустрэчу зь ім будзе сам дыктатар. Больш я яго не сустракаў.
А яшчэ аднойчы я паслаў Энвэру Ходжу ліст. Гэты ліст апублікавалі ў Альбаніі зусім нядаўна. Я пра яго ніколі ня згадваў, бо абяцаў, што захаваю гэты факт у таямніцы. Мая сям’я трапіла ў бяду. Мяне выклікалі ў мясцовы камітэт партыі, каб я патлумачыў, чаму мая старэйшая сястра выказваецца супраць рэжыму, супраць Энвэра Ходжы. Яна тады належала да групы жанчын, якія ў сваім коле выказваліся ў вельмі жорсткіх словах супраць рэжыму і таварыша Энвэра Ходжы. Я нават сказаў бы, што яны ўжывалі вельмі вульгарныя словы, гаворачы пра некаторыя інтымныя рэчы, зьвязаныя з жыцьцём тырана, у тым ліку сэксуальным, разумееце мяне? А іх праслухоўвалі.
Мне сказалі, што сястру не пасадзілі толькі таму, што я яе брат, і што я мушу знайсьці спосаб вырашыць сытуацыю. Таму я напісаў Энвэру Ходжу ліст, у якім патлумачыў, што ў маёй сястры ня ўсё ў парадку з галавою — каб уратаваць сястру ад турмы. Гэта было гадоў пяцьдзясят таму. Я пра гэты ліст нікому нічога не сказаў, акрамя маёй жонкі. І раптам гэты ліст цяпер публікуюць.
— Гэтая публікацыя спрычыніла вам нейкія праблемы?
— Не.
— Давайце вернемся да вашага раману «Хроніка ў камені». Да якой ступені гэта аўтабіяграфічная кніга?
— Гэта моцна аўтабіяграфічная кніга — яна вельмі шчырая, вельмі непасрэдная. Яна не выступае адкрыта супраць рэжыму, але яна — супраць літаратуры для ідыётаў, літаратуры сацыялістычнага рэалізму са сваімі станоўчымі героямі і таму падобным. Гэта праўдзівая літаратура.
— На заканчэньне скажыце некалькі словаў беларускім чытачам вашай кнігі…
— Я сапраўды вельмі шчасьлівы. Я ведаю, што ў Беларусі дэмакратыя таксама моцна запазьнілася. Ня ведаю дакладна, якая там сытуацыя цяпер, але, ведаеце, краіны, якія прайшлі праз таталітарызм, яны разумеюць літаратуру вельмі добра. Я часта думаў пра маіх сяброў зь літінстытуту, там былі студэнты з усіх савецкіх рэспублік. Ва ўсіх нас былі тыя самыя праблемы, часам мы нават не маглі гаварыць адкрыта. Мы былі народамі, якія перажылі тую самую турму. І таму я ўпэўнены, што людзі ў Беларусі будуць чытаць і разумець, пра што я пішу.
