Гурневіч: Сёньня «Экспэртыза Свабоды» выходзіць не са студыі, а са Старамесцкай плошчы ў цэнтры Прагі. Разам з калегамі Сяргеем Шупам і Сяргеем Абламейкам мы стаім побач з дрэвам, на якім прымацаваны партрэт беларускага кнігадрукара Францішка Скарыны, ляжаць кветкі і цытрына.
Калегі, чаму гэтае месца? Як яно зьвязана з нашым земляком?
Шупа: Як мы сёньня пачулі з дакладу нашых калегаў Пэтра Войты ды Ільлі Лямешкіна, тут, паводле адной з гіпотэзаў, знаходзілася друкарня, у якой Скарына друкаваў кнігі. Гэта была друкарня прадстаўніка праскай гарадзкой эліты Яна Сэвэрына, які здаваў сваю друкарню ў арэнду самым розным друкарам. Тут была надрукаваная першая чэская Біблія 1488 году. Арандатары мяняліся, і друкі былі як лацінскім шрыфтам, так і габрэйскім. Прамых доказаў няма, але навукоўцы лічаць, што менавіта тут Скарына друкаваў свае кнігі.
Калі чытаць Скарыну, то гэта наш першы патрыёт.
Гурневіч: Гэта не адзінае месца імавернага разьмяшчэньня друкарні, дзе пабачыла сьвет першая друкаваная беларуская кніга. На канфэрэнцыі прагучала, што яно выяўлена толькі сёлета. Але існуюць і іншыя вэрсіі?
Абламейка: Навукоўцы знайшлі плян, на якім пазначана больш-менш дакладна, дзе была друкарня Яна Сэвэрына. І яны мяркуюць, што ён здаваў яе і Скарыну. Але і ў іншых дасьледнікаў ёсьць вельмі сур’ёзныя аргумэнты за іншыя адрасы. Два зь іх зусім недалёка ад гэтага месца. Але, як сказаў Томаш Госкавец, што нам замінае зрабіць сымбалічным менавіта гэтае месца?
Гурневіч: У сёньняшнім сымпозіюме бралі ўдзел беларускія, чэскія і расейскія дасьледнікі. Ці прагучалі новыя сэнсацыйныя зьвесткі, прысьвечаныя Скарыну?
Шупа: Там прагучала хутчэй некалькі адважных гіпотэзаў. Ільля Лямешкін спрабаваў зьняпраўдзіць вэрсію пра тое, што ў аснову скарынаўскага перакладу была пакладзеная вэнэцыянская Біблія. Ён выказаў думку, што хутчэй гэта была першая чэская Біблія 1488 году. Лямешкін таксама лічыць, што Скарына ня быў перакладнікам у поўным сэнсе слова, а быў рэдактарам царкоўнаславянскага тэксту і дадаваў туды нешта, каб наблізіць яго да паспалітага чытача, які ў той час слаба разумеў па-царкоўнаславянску. Гэта гучыць сэнсацыйна, але, па-мойму, недастаткова аргумэнтавана.
Абламейка: Мяне зьдзівіла найперш паведамленьне ад расшыфравальніка партрэтаў скарынаўскай Бібліі Пэтра Войта. Ён лічыць, што гэта крыптапартрэты і што на іх ёсьць рэальныя тагачасныя пэрсанажы. Тады так практыкавалі. Нават апраналі ў адзеньне таго часу, а не біблійных часоў. Ён заявіў, што знайшоў падабенства і з каралём Іржы з Подзебрад, і зь Ягелёнчыкамі, або каралямі Ягайлавічамі. Галоўнае — ён заявіў, што ў «Кнізе прамудрасьці Божай» малады чалавек у доктарскай чырвонай мантыі, які моліцца перад Хрыстом, — гэта Скарына. І гэта сэнсацыя. У сутнасьці, гэта другі патрэт Скарыны.
Гурневіч: Дасьледнікі лічаць, што ў Чэхіі могуць жыць Скарынавы сваякі. Знайсьці іх можна нібыта дзякуючы дасьледаваньню ДНК. Гучыць трошкі фантастычна.
Сёньня ўзьнік новы сымбаль Скарыны. Гэта ўжо ня толькі Сонца месяцовае, але і цытрына.
Шупа: Гісторык Павал Котаў і дасьледнік Сяргей Кнырэвіч шукалі сьлядоў Скарынавага сына Сімяона ў архівах гораду Індржыхаў Градэц (Jindřichův Hradec) на поўдні Чэхіі. Яны знайлі 8 дакумэнтаў, зь якіх частка ўвогуле ніколі не публікавалася і не была расчытаная. Павал Котаў распавёў, што на адным з дакумэнтаў быў адбітак пальца Сімяона Руса. Узьнікла паўжартам такая думка, ці ў гэтым адбітку не захаваліся сьляды генэтычнага матэрыялу, паводле якога можна распазнаць, ці нехта з тых, хто лічыць сябе нашчадкам Скарыны, сапраўды ім ёсьць ці проста за такога сябе выдае. Бо невядома, ці былі ў Сімяона дзеці. Сам ён называў сябе не Скарынам, а Русам. Магчыма, калі пашукаць сёньня сярод чэхаў людзей з прозьвішчам Рус і зрабіць аналіз на ДНК, можа там генэтычныя сьляды маглі і застацца.
Гурневіч: Падчас адкрыцьця канфэрэнцыі ўдзельнікам раздаваліся цытрыны. Такую ж цытрыну паклалі вось тут пад дрэвам, дзе была друкарня Сэвэрына. Якое гэта мае дачыненьне да Скарыны?
Абламейка: Чэскія навукоўцы заявілі сёньня, што Францішак Скарына першым у Празе пачаў вырошчваць цытрусавыя культуры: лімоны і апэльсіны. І пачаў ён гэта рабіць на 200 гадоў раней, чым гэта адбылося ў суседніх эўрапейскіх краінах. Таму сёньня на стале прэзыдыюму сталая цэлая ваза цытрусавых.
Шупа: Такім чынам, сёньня ўзьнік новы сымбаль Скарыны. Гэта ўжо ня толькі Сонца месяцовае, але і цытрына.
Гурневіч: Давайце вернемся да сэнсацыяў або прынамсі да новай інфармацыі, якая сёньня прагучала і якая можа зьмяніць нашае ўспрыняцьце Скарыны. Што зьвярнула вашую ўвагу?
Дасьледаваньне нашчадкаў Скарыны дасьць адказ на пытаньне, дзе ён памёр і дзе пахаваны.
Абламейка: З вуснаў Пэтра Войта і Томаша Госкаўца прагучала інтэрпрэтацыя Скарыны, яго тыпалёгіі і дзейнасьці. Фактычна яны разнацыяналізоўваюць Скарыну. Яны вырашылі нам сказаць, што Скарына ня быў патрыётам, а быў касмапалітам. Так Госкавец і сказаў. Пэтр Войт сказаў, што цяпер мае месца аднабаковы нацыянальны культ Скарыны. Маўляў, а ён жа належыць усяму сьвету. Гэта таксама праўда. Але калі я спытаў у Томаша Госкаўца, для каго выдаваў кнігі Скарына, то ён адказаў, што для ўсяго сьвету. Аднак мы ведаем прадмовы і пасьляслоўі Скарыны, ведаем ягоныя тэксты, і так сказаць нельга. Скарына шмат разоў пісаў «для братоў маіх, для Русі, каб яны, чтучы, маглі лепей разумеці». Ён уклаў гімн патрыятызму, роднаму Полацку і роднай мове. Ён казаў: я гэта раблю таму, што мяне міласьцівы Бог з таго языка на сьвет Божы пусьціў. Ён казаў: Божа, ня можам мы паслужыці ў вялікім людзям языка рускага, сіімі маленькімі кніжкамі. Калі чытаць Скарыну, то гэта наш першы патрыёт.
Гурневіч: Якія таямніцы вакол Скарыны можна яшчэ раскрыць?
Шупа: Магчыма, дасьледаваньне нашчадкаў Скарыны дасьць адказ на пытаньне, дзе ён памёр і дзе пахаваны.
Гурневіч: А як пасьля сёньняшняга сымпозіюму можна ацаніць стан скарыназнаўства?
Абламейка: Я не расчараваны тым, што я сёньня пачуў і пабачыў. Прадстаўнікі Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі прэзэнтавалі больш за 10 кніжак, прысьвечаных Скарыну. Гэта ня так дрэнна. Рыхтуюцца новыя. У Менску ў верасьні адбудзецца міжнародны двухдзённы кангрэс і дзяржаўныя сьвяткаваньні. Увага да гэтай тэмы міністра замежных справаў Беларусі таксама ня горшы прыклад. Падзеньне ўзроўню ў параўнаньні з тым, што была падчас 500-годзьдзя з дня нараджэньня Скарыны, ёсьць, але разам з тым прысутнічае аптымізм. Справа працягваецца. Як сказаў гісторык Георгій Галенчанка ў нядаўнім інтэрвію Свабодзе: «Можна напісаць цэлую кнігу пра тое, чаго мы пра Скарыну ня ведаем».
