Разьбіць люстэрка — чакаць няшчасьця. Чорны кот перабег дарогу, вые сабака пад вакном — будзе бяда. А калі зваліўся птушыны «сюрпрыз» на галаву — гэта на шчасьце. Нават у ХХІ стагодзьдзі, калі адукацыя, навука зрабілі сьвет рацыянальным, прагматычным, людзі вераць у прыкметы. І ня толькі ў традыцыйныя — але і нараджаюць новыя. Чаму вераць? Ці насамрэч ёсьць нейкая лёгіка ў тым, што прыкметы збываюцца? Гутарка з этнолягам, кандыдатам гістарычных навук Сяргеем Грунтовым.
— Сяргей, ці можна сказаць, што ў дачыненьні да прыкметаў сёньняшнія беларусы мала чым адрозьніваюцца ад сваіх далёкіх продкаў?
— Так, як ні дзіўна, у эпоху самалётаў і касьмічных караблёў па-ранейшаму лёгка верыць, скажам, у злавесную сілу лічбы трынаццаць. Аднак памылкова было б думаць, што мы ў той жа сытуацыі, што і нашы продкі. Для нас сёньняшніх прыкметы ўсё ж маюць заўважна меншае значэньне, бо жыцьцё стала больш арганізаваным і бясьпечным. Запісы фальклярыстаў з ХІХ стагодзьдзя налічваюць сотні прыкметаў, а мы сёньня прыгадаем, можа, які дзясятак. Багата прыкметаў і павер’яў было зьвязана зь сельскагаспадарчай дзейнасьцю, таму яны і невядомыя сёньняшнім гараджанам. А некаторыя проста адаптаваліся да сучасных умоваў.
— Якім чынам адаптаваліся?
— Напэўна, самы цікавы і вядомы прыклад — гэта страх праходзіць пад электрычным слупам з нахіленай апорай, у форме літары «Л». Такія слупы яшчэ называюць «чортавымі брамамі». Папулярнасьць гэтага павер’я лёгка заўважыць у многіх нашых гарадах: людзі абмінаюць такі слуп і вытоптваюць вакол яго кароткую сьцяжынку, у той час як пад слупам ідзе звычайны ходнік. Гэтае павер’е відавочна разьвілося зь вядомай забароны праходзіць пад лесьвіцай. Вось толькі лесьвіцы нам цяпер сустракаюцца рэдка, а электрычныя слупы штодня.
— А ў чым прычына такога ўстойлівага страху? Баяліся, што тая лесьвіца можа ўпасьці на галаву?
— Мяркую, што справа хутчэй у сымбалічным успрыманьні прасторы, уласьцівай для чалавека традыцыйнай сьвядомасьці. Прастора для яго была ясна рэглямэнтаваная і асвоеная: брама вядзе ў свой двор, праём дзьвярэй — у дом. І тое, і другое сымбалічна абараняла ўласную прастору чалавека. Праход пад лесьвіцай успрымаўся як сымбалічнае перасячэньне нейкай мяжы, як пастка, якая на нейкі момант магла вывесьці чалавека са сваёй абароненай прасторы. І вось гэты момант нерэглямэнтаванага пераходу лічыўся небясьпечным, бо ўсё неасвоенае, незнаёмае, чужое ўспрымалася ў традыцыйнай сьвядомасьці нэгатыўна. У такі момант можна і захварэць, і перамяніць свой лёс у горшы бок. Адсюль пазьней зьявіўся і гэты выраз — «чортава брама».
— Яно, можа, і так. Але гэта тлумачыць толькі лёгіку такой вось фобіі. А ў чым прычына жывучасьці яе і іншых такіх павер’яў? Бо можна сто разоў прайсьці пад лесьвіцай ці пад слупам і пераканацца, што нічога ня здарыцца.
— Так. Але калі на сто першы раз нешта пойдзе ня так, то гэта стане пацьверджаньнем таго, што прыкмета праўдзівая. Так працуе мэнтальнасьць чалавека традыцыйнай культуры, і яе рэлікты лёгка сустрэць у сьвядомасьці нашых сучасьнікаў. Памяць фіксуе толькі здарэньні, якія адрозьніваюцца ад звычайнага ходу рэчаў. Яны маюць значэньне, інтэрпрэтуюцца. А калі нічога такога не адбылося, дык і падзеі няма, і, адпаведна, розум не надае гэтаму факту значэньня. Адпаведна, для чалавека з навуковай рацыянальнай сьвядомасьцю гэта будзе сто першы раз, а для чалавека сьвядомасьці традыцыйнай — проста першы.
— Значыць, уся справа ў данавуковай мэнтальнасьці, у простай няздольнасьці адрозьніць рацыянальнае і ірацыянальнае?
— Нельга ўсе прыкметы назваць ірацыянальнымі. Цэлы шэраг іх мае пад сабою цалкам рацыянальныя падставы. Напрыклад, мэтэаралягічныя прыкметы: калі сонца пасьля яснага дня садзіцца ў хмару, то на наступны дзень будзе дождж. Тут відавочнае назіраньне за праявамі праходу атмасфэрнага фронту.
Ці яшчэ больш вядомая: калі ластаўкі нізка лётаюць, будзе дождж. Вядома, што яны палююць на насякомых, якія адчуваюць зьмены атмасфэрнага ціску і трымаюцца бліжэй да зямлі.
— Хай так, але ж для большасьці прыкметаў такога рацыянальнага тлумачэньня ня знойдзецца. Узяць хоць бы веру ў тое, што калі вые сабака, то гэта абяцае хуткую сьмерць ці пажар. З навуковых пазыцыяў гэта не патлумачыш. Коштам чаго працуюць такія павер’і?
— І сапраўды, нярэдка можна пачуць расказы пра тое, што тая ці іншая прыкмета спрацавала. Прыкладам, што перад тым, як нехта памёр, бачылі нейкі знак. Працуе гэта наступным чынам. Найбольшая колькасьць прыкметаў пра лёс ці стан чалавека (а іх запісаныя сотні, калі ня тысячы) датычыць важных, пераходных момантаў, калі можа здарыцца нешта лёсавызначальнае, а чалавек ня можа на гэта наўпрост паўплываць. У першую чаргу гэта цяжарнасьць і роды, шлюб, сьмерць; акрамя таго, хвароба, калі невядома, ці паправіцца хворы. У дачыненьні да такіх станаў набіраецца максымальная колькасьць прыкметаў і павер’яў, так што непазьбежна штодня можна сутыкнуцца зь нейкімі знакамі з доўгага сьпісу. Вось, для прыкладу, прыкметы на сьмерць, якіх баяліся найбольш: калі самі сабою адчыняюцца дзьверы; калі ў хаце трашчаць сьцены; калі ў дом заляціць птушка ці стане грукацца ў вакно; як крук ці сава крычаць на даху; як жаба летам у хату ўлезе; як нехта захварэе ў суботу ці панядзелак; як прысьніцца, што зуб выпаў; як курыца ўначы з жэрдкі ўпадзе, і гэтак далей.
— Так, і сапраўды складана ўсьцерагчыся... Асабліва ад сноў, якія даўно патлумачаныя ў народнай традыцыі. Да таго ж іх разгадкі друкуюць у кнігах, імі поўніцца інтэрнэт.
— А калі дадаць да гэтага ліку сны, якія паказваюць на хуткую сьмерць, то і ўвогуле немагчыма. Польскі этнограф Казімір Машынскі прыводзіць доўгі сьпіс такіх сноў з усходняга Палесься. Вось толькі некаторыя: будаваць новы дом, вазіць гной на поле, есьці мяса ці сала, убачыць чорную цыганку, уквечаную яблыню ці грушу, мёд, пажар, сьнег, пчаліны рой, чорную сьвіньню і гэтак далей. Для цяжарных такіх прыкметаў, каб вызначыць аблічча і лёс будучага дзіцяці, ня менш. А далей уключаецца тое, што можна назваць рэтраспэктыўным мэханізмам тлумачэньня. Калі нешта здараецца, скажам, сьмерць ці пажар, то ў калектыўнай памяці хутка знаходзяцца тлумачэньні гэтаму здарэньню. Прыгадваюць, што бачылі крука на доме, ці сабака выў, ці нехта нешта прысьніў. З шчыльнай сеткі прапанаваных культурай варыянтаў некаму з чальцоў супольнасьці абавязкова нешта ды прыгадаецца.
— Значыць, чалавечая сьвядомасьць задняй датай стварае сувязі паміж здарэньнем і прыкметай. Але ж можна пачуць і пра такія выпадкі, дзе сон непасрэдна папярэднічае сьмерці блізкага, да таго ж абсалютна неспадзяванай. Ці можна вашай схемай патлумачыць і такія здарэньні?
— Гэтая схема тлумачыць тое, як працуе большасьць пералічаных сноў і прыкметаў. Аднак, бываюць (і іх нямала) прыклады непасрэдных пасланьняў. Так, сярод беларусаў пашыраныя расповеды пра тое, што перад сьмерцю чалавека ў сьне наведваюць ягоныя памерлыя сваякі і нібы падрыхтоўваюць да сустрэчы. Вядома, можна сказаць, што тут уключаюцца культурныя мадэлі ўсьведамленьня ўласнай сьмерці як узьяднаньня з памерлымі роднымі, мадэлі, якая добра вядомая з адзначэньня памінальных дзён, такіх, як Радаўніца. Уласна, гэта ўжо мяжа антрапалёгіі і псыхалёгіі, і да разбору прыкметаў яна мае ўскоснае дачыненьне. Рэтраспэктыўная мадэль працуе пераважна для прыкметаў асабістага характару. Ясна, што з мэтэаралягічнымі ці сельскагаспадарчымі прыкметамі справа ў іншым: там хутчэй ідзе пра спробы протанавуковага апісаньня сьвету і яго заканамернасьцяў.
— Сяргей, у вашых прыкладах чалавек выступае пасіўным пачаткам у гульні лёсу. Калі заўважаны нейкі «знак бяды», то гэта нібы воля лёсу, і ад яе не ўсьцеражэсься. А ці вядомыя нейкія прыклады зь беларускай народнай культуры, каб апісваліся спосабы супраціўленьня такім дрэнным прыкметам?
— Такія прыклады былі, хоць і ня вельмі шмат. Адзін, даволі вядомы, апісаў беларускі этнограф Аляксандар Сержпутоўскі ў нарысе «Палешукі-беларусы». Вось што ён піша:
«Курыца, якая засьпявае як певень, выклікае няшчасьці; каб пазьбегнуць бяды, курыцы трэба адсячы галаву на парозе. Нячыстая сіла, заўважыўшы крывю, падумае, што ў хаце ўжо ёсьць няшчасьце, і пойдзе прэч».
Паводле іншых запісаў, вядомы яшчэ і варыянт, што перад тым, як пакласьці на парог, курыцай трэба было прамераць падлогу, тройчы пераварочваючы яе праз галаву, нібы гэта мерка. Думаю, што і сабака, які пачынаў выць пад вакном, ня раз атрымліваў штурхаля: і каб бяды ня клікаў, і каб спаць не перашкаджаў.
— На ваш погляд, навошта ўвогуле прыкметы ў культуры? Для такога вось заспакаеньня post factum, каб пасьля таго, як нешта адбылося, сказаць, што такая была воля лёсу, і ўсё на гэта паказвала, для таго, каб урэшце суцешыць чалавека?
— Так, гэта важная функцыя — суцяшаць і падтрымліваць веру ва ўпарадкаванасьць сьвету. Але ня меней важная — засьцерагаць і папярэджваць. Гэтая функцыя выяўляецца на двух узроўнях.
Першы, просты і даволі відавочны, — забарона дзеяньняў, якія могуць пашкодзіць чалавеку. Да прыкладу, лічылі, што калі да Дабравешчаньне паляжаць на зямлі — хварэць будзеш, ці калі пакінуць нож на стале дагары лязом — нехта ў сям’і будзе парэзаны. У цяперашніх умовах, дарэчы, гэтае павер’е трансфармавалася ў больш канкрэтную засьцярогу: кажуць, што калі пакінуць нож на ноч на стале, то ў некага ў сям’і будзе хірургічная апэрацыя. Відавочна, што гэтыя павер’і засьцерагаюць ад прастудаў і парэзаў незалежна ад таго, чым фармальна яны пагражаюць.
На другім узроўні яны сыгналізуюць чалавеку пра агульную сытуацыю небясьпекі. Магчыма, ён яшчэ яе не ўсьведамляе, але адпаведныя культурныя коды ўжо працуюць, узаемадзейнічаюць зь ягонай падсьвядомасьцю. Тое, што ён у выніку ўспрымае ў выглядзе знакаў, такіх, як прыкметы ці сны, дапамагае яму быць больш кемлівым і асьцярожным, нягледзячы на ўвесь фаталізм, уласьцівы традыцыйнай культуры.
— Сяргей, ці азначае гэта, што прыкметы і зьвязаныя зь імі павер’і можна прызнаць карыснымі для чалавека? Што іх ня трэба саромецца і варта захоўваць як частку нашай культуры?
— Ведаць іх, канечне, варта, а вось верыць у іх — не абавязкова. Адукаваны чалавек і без таго ведае, што, паляжаўшы на халоднай зямлі, можна захварэць, а няўдала пакінутым нажом можна парэзацца.
Што да больш сур’ёзных прыкметаў (на нараджэньне дзіцяці ці на сьмерць), то яны могуць прынесьці і шкоду, выклікаўшы непатрэбныя фобіі ці адняўшы ў чалавека імкненьне змагацца за сваё жыцьцё.
На гэтую тэму ёсьць гісторыя з жыцьця вядомага францускага этноляга Анатоля Ле Бра, які дасьледаваў брэтонскі фальклёр, захапляўся ім і моцна шкадаваў, што ён паступова зьнікае. Аж пакуль аднойчы ня сталася так, што ягоны брат пацярпеў караблекрушэньне каля берагоў Брэтані.
Яшчэ жывога яго прыбіла да нейкай скалы каля берагу, ён вылез на яе і палову ночы крычаў, клікаў на дапамогу. Вёска была зусім побач, але ніхто не адгукнуўся. Урэшце ён памёр, і калі Анатоль Ле Бра прыехаў у тую вёску і стаў распытвацца, ці ня чуў хто крыкаў, то аказалася, што чулі многія, але вырашылі, што гэта душы тапельцаў крычаць у буру і завабліваюць жывых у мора, каб яны там загінулі. Таму ніхто не наважыўся выйсьці з дому.
Пасьля гэтага Ле Бра працягнуў зьбіраць фальклёр і публікаваў кнігі, аднак лічыў, што нельга імкнуцца да таго, каб захаваліся ўсе культурныя формы, што зьнікненьне некаторых — вынік пазытыўнага разьвіцьця чалавецтва.
Сярод клясыкаў беларускай этнаграфіі аналягічных пазыцыяў прытрымліваўся той жа Сержпутоўскі. Думаю, і нам трэба захоўваць тую ж крытычнасьць да ўласнай культуры.
— Пераканаўчы прыклад. І праўда, не аб страце кожнай традыцыі варта шкадаваць. Не шкадуем жа мы сёньня, што людзі больш ня паляць жыўцом вядзьмарак і не сякуць галовы вампірам. Хай лепш такія традыцыі жывуць у фальклёрных зборніках і фантастычных фільмах.
