Актывісты перакананыя, што толькі рэчавыя доказы могуць аспрэчыць афіцыйную вэрсію пра «пахаваньне ахвяраў вайны» ля вёскі Хайсы пад Віцебскам. Калі гэтая вэрсія знойдзе фактычнае абвяржэньне, то мясцовым уладам давядзецца прызнаць, што ў лесе каля вёскі Хайсы знаходзіцца пахаваньне ахвяраў сталінскага тэрору.
Першыя крокі ў гэтым кірунку ўжо зробленыя ўдзельнікамі ініцыятывы «Хайсы — віцебскія Курапаты».
З 2014 году ў лесе пад Віцебскам знаходзяць чалавечыя парэшткі — косьці і чарапы з кулявымі адтулінамі ў патыліцах. Верагодна, невядомае раней пахаваньне разварушылі «чорныя капальнікі». Вяскоўцы-старажылы ўспамінаюць, што ў канцы 1930-х у лесе якраз тут адбываліся «сталінскія расстрэлы». Гэтыя ўспаміны старанна запісваюць ўдзельнікі ініцыятывы «Хайсы — віцебскія Курапаты», створанай сябрам КХП БНФ Янам Дзяржаўцавым. Але словы мясцовых жыхароў ўлады не прынялі ў якасьці галоўнага аргумэнту. Невядомае дагэтуль масавае пахаваньне аднесьлі да часоў мінулай вайны, і парэшткі перапахавалі ў брацкай магіле пад чырвонай зоркай.
Сёлета гісторыя паўтарылася. У тым самым лесе знайшлі яшчэ некалькі раскапаных ямаў з чалавечымі парэшткамі. Віцебскія актывісты зьвярнуліся ў сельскі выканкам, каб эксгумацыя праходзіла з удзелам навукоўцаў, а ня толькі сіламі 52-га спэцыяльнага пошукавага батальёну.
У Хайсы прыехаў Алег Іоў, старшы навуковы супрацоўнік аддзелу археалёгіі Сярэднявечча і Новага часу Інстытуту гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук. Ён двойчы браў удзел у сьледчых дзеяньнях, якія цывільная і вайсковая пракуратуры праводзілі ў Курапатах, і лічыць, што фактура пахаваньняў вельмі падобная.
Прадстаўнікі пошукавага батальёну пакуль зьбіраюць парэшткі і рэчы, сыстэматызуючы знаходкі. Фатаграфаваць іх актывістам забаранілі. Але вайсковы археоляг Вадзім Тамілін паказаў знойдзены фрагмэнт жаночага грабеньчыка, на якім надрапана імя «Оля» і частка прозьвішча меркаванай гаспадыні. Удзельнік грамадзкай ініцыятывы «Хайсы — віцебскія Карапаты» Андрэй Кешанюк правёў уласнае дасьледаваньне.
Імаверная гаспадыня грабеньчыка — рэпрэсаваная настаўніца Вольга Данцыт
Пошукі прывялі яго ў вёску Матушова Лёзьненскага раёну, расказаў спадар Кешанюк:
«Прозьвішча на грабеньчыку далёка не самае распаўсюджанае: відаць першую літару „Д“, потым „а“, потым „н“, за ёй — дзьве вэртыкальныя рыскі, як у „п“ або „ц“, а сьледам — „и“. Гэта апошняя літара, якая засталася на абламаным кавалачку. Я праверыў па сьпісах рэпрэсаваных, якія ёсьць у інтэрнэце. З усіх прозьвішчаў, якія пачынаюцца з Дан-, потым нявызначаная літара, а за ёй „и“, несумненна вылучаецца адно: „Данцит“. Прычым у сьпісе рэпрэсаваных значыцца менавіта Вольга Данцыт, латышка, якая нарадзілася ў 1910 годзе ў вёсцы Матушова Віцебскага раёну. Жыла ў Віцебску, працавала настаўніцай у школе № 30 і была расстраляная 30 красавіка 1938 году нібыта за антысавецкую дзейнасьць у складзе латыскай контррэвалюцыйнай арганізацыі».
Андрэй Кешанюк вызначыў, што прозьвішча «Данцит» або «Данцыт» сустракаецца ў розных сьпісах рэпрэсаваных 7 разоў, і амаль усе гэтыя людзі паходзяць зь вёскі Матушова. Нехта зь іх быў расстраляны, нехта сасланы... Каб знайсьці сваякоў згаданых асобаў, спадар Кешанюк адшукаў сучасьнікаў з такімі самымі прозьвішчамі ў сацыяльных сетках. Два чалавекі ўжо адгукнуліся і пацьвердзілі: так, іхныя сваякі былі рэпрэсаваныя. Расстралялі ня ўсіх — кагосьці саслалі на Поўнач. Верагодна, праз гэта нашчадкі Данцыты і трапілі ў Чалябінскую вобласьць...
Перасяленцы з Латвіі аднымі зь першых сталі ахвярамі сталінскага тэрору
Стваральнік ініцыятывы «Хайсы — віцебскія Курапаты» Ян Дзяржаўцаў таксама паходзіць зь Лёзьненскага раёну. Ён прыгадаў падзеі 1994 году:
«Якраз у Лёзьне мы зьбіралі подпісы перад прэзыдэнцкімі выбарамі, і да мяне падышоў чалавек ужо ў сталым веку. Стаў распавядаць, што менавіта з Сутоцкага сельсавету ў 1930-я гады дзясяткамі і сотнямі вывозілі сем’і латышоў. Калісьці латышы перасяліліся сюды, бо тут было шмат зямлі: ім давалі ўчасткі лесу, каб выкарчоўвалі сабе пад гаспадарку. Яны працавалі дзень і ноч, паціху абжываліся. І, вядома, не хацелі ісьці ў калгасы. За гэта і траплялі ў «ворагі народу».
Каб пашукаць нашчадкаў рэпрэсаваных Данцытаў, Ян Дзяржаўцаў і Андрэй Кешанюк прыехалі ў вёску Матушова — на радзіму імавернай уладальніцы грабеньчыка, знойдзенага на могільніку ў Хайсах. Паводле апублікаваных у інтэрнэце сьпісаў, вяскоўцы з прозьвішчам Данцыт траплялі пад рэпрэсіі двойчы: у 1931-м, падчас калектывізацыі, і ў 1938-м, за «дзейнасьць» у складзе антысавецкай групоўкі.
Апошняя прадстаўніца матушоўскіх Данцытаў памерла ў 1974 годзе
На сёньняшні дзень Данцытаў у вёсцы ужо не засталося, сказала мясцовая жыхарка, 79-гадовая Вера Пісарава:
«Апошняй была Ксенія Данцыт, яна працавала ў калгасе, памерла ў 1974 годзе. Дзяцей у яе не было, ужо ў сталым веку яна сышлася з Іванам Жаўлачэнкам. Тая хата, дзе яны жылі, цяпер стаіць пустая... Увогуле ж у нас прынята казаць „сядзіба“, так заведзена з даўніх часоў. Сядзібаў даўно няма, але мясьціны так і называюцца: „сядзіба Данцыт“, „сядзіба Паўкшэн“. У нашай вёсцы заўжды жыло шмат латышоў, і амаль у кожнай сям’і былі рэпрэсаваныя. У 1930-я забралі таксама майго дзеда, яго звалі Аўгуст Паўкшэн, і дзядзьку Арвіда. Няхай бы ўжо толькі дзеда ўзялі, ён стары быў, а дзядзька дык зусім малады! Абвінавацілі, што дзед багаты быў. А які ён багаты? Прыехалі з Рыгі, мелі з сабой карову ды каня, да дуба прывязалі, а жытла не было... На Малую зямлю іх кудысьці адправілі. Там яны й згінулі. Нам потым даслалі паперу, што яны невінаватыя. А што тая папера, калі яны ўжо больш не вярнуліся!»
Імёнаў Арвіда і Аўгуста Паўкшэнаў няма ў сьпісах рэпрэсаваных, складзеных «Мэмарыялам». Але згадваюцца іншыя ўраджэнцы вёскі Матушова з такім самым прозьвішчам. На мясцовых могілках пахаваная Паўліна Паўкшэн, бабуля спадарыні Веры.
Прозьвішчы «Паўкшэн», «Эзэрын» таксама ў сьпісах рэпрэсаваных з Матушова
Сустракаюцца і магілы з прозьвішчам «Эзэрын». Гэты род таксама мае сваіх рэпрэсаваных: 79-гадовая Валянціна Краўцова яшчэ не нарадзілася, калі забралі бацьку, Івана Эзэрына. Спадарыня Валянціна кажа, што пра тыя падзеі чула ад маці:
«Не было мяне на сьвеце яшчэ, маці ўсё аддала, дык яе яшчэ й піхнулі, цяжарную... Я нарадзілася 27 сьнежня 1937 году, ужо бяз бацькі... Паводле дакумэнтаў, яго расстралялі ў Віцебску 30 студзеня 1938-га. Але пасьля вайны мы нават у вышук падавалі. Думалі, раптам ён у жывых недзе ёсьць? Дык нам і адказ даслалі, што жывы. Мы так радаваліся! А праз тыдзень прыйшло новае паведамленьне, што яго няма, што гэта была памылка».
Жонка рэпрэсаванага Івана Эзэрына была малапісьменная, але дужа працавітая. Рабіла ў калгасе, была ўганараваная званьнем Героя сацыялістычнай працы. Праца і падарвала яе здароўе: жанчына памерла ў 65 гадоў.
Пошукі дзеда працягвае Дзіна Караўцова, дачка спадарыні Валянціны:
«Вось што я чула ад дзядзькі, мамінага брата. Ён у 1937-м быў малы, але нешта памятаў ад дарослых. Кажа: быў такі ў нас Сапега, старшыня калгасу «Інтэрнацыянал». І менавіта ён падаў заяву супраць дзеда Івана, што той замежны шпіён. Бабуля расказвала, што дзеда змушалі йсьці ў калгас, а ён не хацеў. Жылі хутарам, была свая гаспадарка. І дзед сказаў, што ў калгас ня пойдзе, а пойдзе працаваць машыністам. тады прыехалі з НКУС... Я, дарэчы, у 1990-я хадзіла ў КДБ, у Віцебскае абласное ўпраўленьне. Пыталася, дзе расстралялі дзеда, дзе ягоная магіла. А мне сказалі: «Нават ня можам сказаць. Самі ня ведаем».
У даведцы пра рэабілітацыю Івана Эзэрына ёсьць памылкі: па-першае, у прозьвішчы прапушчана літара. Пад прозьвішчам «Эзрын» ён значыцца і ў сьпісах «Мэмарыялу».
Дзе расстрэльвалі вязьняў віцебскай турмы НКУС, дагэтуль невядома
У гэтых сьпісах, што да латышоў зь вёскі Матушова, пазначана агульнае: «расстраляны ў Віцебску». Але вязьняў віцебскай турмы НКУС у горадзе не расстрэльвалі — вывозілі ў навакольныя лясы...
Ня выключана, што такім чынам у невядомым масавым пахаваньні каля вёскі Хайсы Віцебскага раёну апынуўся грабеньчык з надпісам «Оля Дан(ц)и» без апошняй літары. Расстраляная настаўніца Вольга Данцыт была па бацьку Аляксандраўнай. Як і апошняя жыхарка вёскі Матушова з такім прозьвішчам — Ксенія Аляксандраўна Данцыт. Ці былі яны сёстрамі, або мае месца простае супадзеньне, ужо ніхто ня скажа.
Са сьмерцю Ксеніі скончыўся тутэйшы радавод Данцытаў — латыскіх перасяленцаў на Лёзьненшчыне. Яны карчавалі лясы, каб збудаваць сядзібы для сябе і нашчадкаў. І месцам апошняга спачыну для некаторых таксама стаў лес. Верагодна, «расстрэльны лес» каля вёскі Хайсы, якую ўжо называюць «віцебскімі Курапатамі».
