Як зрабіць беларусам добра? Якія сацыяльна-эканамічныя высновы зробіць з пратэстаў Лукашэнка? Гэтыя пытаньні ў перадачы «Трайны ўдар — Экспэртыза Свабоды» абмяркоўваюць палітычны аглядальнік парталу TUT.BY Арцём Шрайбман і эканаміст Сяргей Чалы. Вядзе перадачу Юры Дракахруст.
Дракахруст: Спадарства, а пратэст жа беларускі цяперашні — выразна левы — гэтак можна каротка перадаць зьмест артыкулу Арцёма Шрайбмана, апублікаваны днямі на партале TUT.BY, наколькі я яго зразумеў. «Многія выходзілі і выходзяць з прычыны агульнага зьбядненьня, беспрацоўя, абыякавасьці ўладаў, малых заробкаў і пэнсіяў... Народ ня выйшаў з патрабаваньнем згарнуць рэформы або працягнуць рэформы. Ён выйшаў з патрабаваньнем „зрабіць добра“. Як добра? А хоць бы як было, калі была праца і заробак па 500», — напісаў Арцём.
Варта сказаць, што да Арцёма думку пра левы характар пратэстаў выказвалі і аўтары парталу imhoclub. У гэтых аўтараў іх выснова спараджала задавальненьне, у Арцёма больш складаныя, скажам так, пачуцьці. Ці правільна я перадаў вашу думку, Арцём?
Шрайбман: Не, я не лічу, што пратэст левы, і пра гэта я дастаткова выразна пастараўся напісаць. Людзі выходзяць ня за рэформы і ня супраць, а з прычыны крызісу. Гэта абсалютна банальны сацыяльна-эканамічны пратэст. Людзі патрабуюць працы — а гэта ня левае патрабаваньне, працу можна даваць як разьвіцьцём прыватнага бізнэсу, так і ўліваньнем грошай у дзяржаўныя прадпрыемствы. То бок на запыты людзей, якія, як мне здаецца, па-за ідэалёгіяй, магчымы і левы і правы адказ.
І тое, пра што я пішу — што нашая ўлада ў асобе Аляксандра Лукашэнкі, хутчэй за ўсё, патлумачыць гэты пратэст як левы, як зрабілі сьпікеры прыгаданага вамі, Юры, парталу і вы часткова, і схіліцца да левага адказу. Іншая справа, што цяпер можа ня быць столькі сродкаў, колькі было 5 або 10 гадоў таму. Зараз зьявіцца больш козыраў на руках ва ўнутраных дыскусіях ва ўладзе ў лабістаў вяртаньня да часоў, якія былі да цяперашняга больш-менш рынкавага кіраўніцтва.
Цяпер будзе гучаць аргумэнт пра тое, што вось мы дагуляліся з жорсткімі манэтарнымі захадамі, і ён будзе гучаць пераканаўча. Таму што Аляксандар Лукашэнка баяўся пайсьці на кардынальныя рынкавыя рэформы менавіта ад страху народных хваляваньняў, пэўныя народныя хваляваньні адбыліся, і цяпер яму гэта будуць прыводзіць у прыклад.
Дракахруст: Сяргей, а можа і праўда: пратэсты — рэакцыя на хай сабе і куртатыя, але ўсё ж лібэральныя калі не рэформы, то крокі ўладаў? Жорсткая манэтарная палітыка, якую Нацыянальны банк праводзіць ужо пэўны час — яна як мінімум не спрыяе захаваньню занятасьці. Замарожваньне заработнай платы — гэта непасрэдная рэкамэндацыя МВФ. Падвышэньне пэнсійнага ўзросту, імклівы рост «камуналкі» — таксама рэкамэндацыі Фонду. Фонд, нагадаю, патрабаваў і патрабуе яшчэ больш імклівага росту тарыфаў ЖКГ. Ці сытуацыя ня ёсьць вынікам гэтых крокаў?
Нават той самы дэкрэт № 3 — ягоная філязофія антысавецкая. Бо савецкі чалавек ведаў, што мэдыцына — бясплатная. Дзяржава плаціць, з засекаў радзімы. А тут кажуць: народ, вы мусіце плаціць, бясплатных пернікаў не бывае. Як не бывае? У Савецкім Саюзе былі, а цяпер няма? Усе гэтыя чыньнікі не пераконваюць у тым, што пратэст усё ж зь левым адценьнем?
Чалы: Па-першае, прыклады, якія вы назвалі, гэта насамрэч ніякія не рэфарматарскія захады — гэта захады антыкрызісныя. То бок жорсткая грашова-крэдытная палітыка — гэта непазьбежны вынік любых валютных крызісаў. У прынцыпе ў артыкуле Арцёма пра гэта напісана, што той крызіс, які цяпер склаўся, ён на самой справе вынік адкладаньня рэформаў, а не іх правядзеньня.
Якраз наяўнасьць неэфэктыўных прадпрыемстваў уяўляе цяпер галоўную праблему. І адсутнасьць сацыяльнай абароны, пра што казалі лібэральныя эканамісты, Аляксандар Чубрык гадоў 10 пра гэта гаварыў. За гэтыя гадоў 10 не было зроблена. І калі ніякіх мэханізмаў сацыяльнай абароны дагэтуль ня створана, а наадварот прыдумляюцца мэханізмы пакараньня людзей за тое, што яны трапілі ў цяжкую сацыяльную сытуацыю, то, натуральна, страх перад народнымі хваляваньнямі ўзрастае.
Пра дэкрэт — вы супярэчыце словам прэзыдэнта, ён жа казаў зусім не пра тое, каб сабраць грошы. Ён казаў пра абсалютна савецкую матывацыю: давайце зробім, каб у нас не было дармаедаў, давайце ўсіх прымусім працаваць. І што б там ні казалі на тэму таго, што гэта не датычыць прымусовай працы, рэгулярна выкарыстоўваюцца словы «прымусіць працаваць». Яны абсалютна выразна выдаюць ня правую, а сацыялістычную ідэю — ідэю працоўнага канцлягеру.
Лукашэнка некалькі разоў перад двума апошнімі выбарамі прамаўляў тую самую мантру: мы можам зрабіць так, што вы за ўсё будзеце плаціць, і заробак у вас будзе 1,5-2 тысячы. А цяпер, як можна разумець, гаворка ідзе пра тое, што вы за ўсё будзеце плаціць, але нават 500 даляраў у вас будзе зь цяжкасьцю. Вось уласна да чаго і вяла ўся гэтая лёгіка.
У аргумэнтах, што вы будзеце павінны ўсё больш, а мы ўсё менш — я не разумею, дзе тут лібэралізм. Прэзыдэнт правільна прагаварыўся, гэта маральны дэкрэт — у ім закладзенае спэцыфічнае разуменьне сацыяльнай справядлівасьці. І пратэсты паказалі, што вось гэтае разуменьне ўвайшло ў супярэчнасьць з агульначалавечым разуменьнем справядлівасьці. І калі вы паглядзіце ўсе відэастрымы з акцыяў пратэсту, то яны ўсе пра гэта.
Дракахруст: Вось наконт відэастрымаў і таго, што напісаў Арцём. У чым галоўны патас ягонага артыкулу? Ён сапраўды ня ў тым, правы ці левы пратэст. А ў тым, што незалежна ад характару пратэсту, Аляксандар Лукашэнка зробіць з гэтага абсалютна канкрэтныя і адназначныя высновы — трэба вяртацца да старых добрых надзейных мэтадаў.
Арцём фармулюе два галоўныя патрабаваньні пратэстоўцаў — заробкі і праца. І Лукашэнка прыдумляе адказы абсалютна у рэчышчы выклік-рэакцыя. Вы хочаце працы — я вам дам працу, 50 тысяч працоўных месцаў абяцаю штогод. Хочаце заробку — абяцаю па 500. І ўжо мая справа, як я гэта зраблю. Хутчэй за ўсё — старымі добрымі мэтадамі. Рэакцыя будзе менавіта такая, з улікам таго, што мы ведаем пра Аляксандра Лукашэнку і пра беларускую сыстэму?
Чалы: Я б запярэчыў такой лёгіцы ў самым яе корані. Калі ў нас Аляксандар Рыгоравіч мае такую схільнасьць да каштоўнасьцяў пэўнага кшталту і здольны нелягічна рэагаваць на цалкам лягічныя выклікі, то давайце наогул ня будзем цара нэрваваць, а тое ён згорне нават куртатыя крокі ў бок лібэральных рэформаў. Мне гэтая лёгіка абсалютна не падабаецца таму, што зь яе можна вывесьці любую выснову, што б ні здарылася.
Па-другое, мы бачым, што рэакцыя прэзыдэнта ўжо ёсьць і яна зусім не такая, як вы кажаце. Яна са старой прымаўкі — добра прывязаны пацыент ў анэстэзіі патрэбы ня мае. Яна ў гэтых каардынатах абсалютна ня левая, а правая. Адказ на пратэст — здушэньне, «выкалкупваньне разынак», дубінкі, затрыманьні.
Дракахруст: Тут можна паспрачацца. Пакуль рэпрэсіі скіраваныя супраць лідэраў, «разынак». У адрозьненьне і ад 2010 году, і ад «маўклівых акцыяў» 2011 году, калі душылі самую масу пратэстоўцаў.
Чалы: Я на самой справе ня бачу сур’ёзнай розьніцы ў рэакцыі паміж 2011 годам і цяперашнім часам. Такое самае выкарыстаньне замаскаваных пад гопнікаў міліцыянтаў, выхопліваньне з натоўпу звычайных людзей.
Дракахруст: Розьніца ў тым, што тады сам пратэст успрымаўся як крамола, як замах на ўладу, тады гаварылася, што ўсе людзі на плошчы — кепскія. Цяпер і сам Лукашэнка, і афіцыёз ставяцца крыху інакш — цяпер кепскія адно «разынкі» — «падбухторшчыкі», «правакатары», а шараговыя пратэстоўцы як бы і маюць рацыю.
Чалы: Цяпер вынікі яго палітыкі пачынаюць усур’ёз рабіць балюча яго электарату. Я лічу, што адна з галоўных ідэй дэкрэту № 3 палягае ў тым, каб раскалоць грамадзтва паводле прынцыпу — вось сапраўдныя рабацягі, якія ходзяць 3-4 дні на завод, хоць і незразумела, што там робяць, а нехта, ня трацячы на гэта столькі часу, тым ня менш добра жыве. Гэта лёгіка «падзяляй і валадар».
Але гэта пачало ціснуць і тых, хто Лукашэнку падтрымліваў з самага пачатку. І цяпер на пратэстах людзі кажуць — мы за яго галасавалі, а цяпер у іх расчараваліся.
Дракахруст: Арцём, мы ўсе глядзім гэтыя стрымы, і там бачна, што стаіць просты народ, якому чыноўнікі таксама прыводзяць нейкія аргумэнты, маўляў, сытуацыя складаная, пацярпіце, зробім. А ў адказ: Давай працу! Давай грошы!
Сяргей у такой сытуацыі не знаходзіцца, а Лукашэнка і яго чыноўнікі знаходзяцца. Можна, напэўна адказаць — мы зробім прыватызацыю, мы дамо свабоду бізнэсу і праз, умоўна кажучы, год у вас праца і грошы будуць. А цяпер не. Наколькі гэты адказ будзе адэкватны? Ці АМАП дапаможа?
Шрайбман: Я пачуў, што Сяргею не падабаецца лёгіка ў маім артыкуле, але, на жаль, не пачуў, чаму. Чым мой прагноз супярэчыць той рэакцыі, якую мы ўжо цяпер назіраем — загад нэўтралізаваць апазыцыйную вярхушку, абяцаньне «па 500 абавязкова», усіх забясьпечыць працай да 1 траўня, чыноўнікам выйсьці ў народ. Тут няма нічога правага.
Той, яшчэ большы, ухіл улева і яшчэ больш пасьпяховае лабіраваньне з боку ўмоўна прасацыялістычных сілаў, камандна-адміністрацыйных сілаў, пра які я пісаў — гэта пра больш далёкую пэрспэктыву.
Такое лабіраваньне ўсур’ёз пачнецца пасьля таго, як пратэстная хваля спадзе — красавік-травень, можа быць пазьней. Калі жарсьці ўлягуцца і ва ўладзе сядуць і будуць думаць, што рабіць далей, каб такога не паўтарылася.
У гэтай размове, дзе б яна ні адбывалася, галасы апанэнтаў лібэралаў будуць гучаць у вушах Лукашэнкі гучней, чым гучалі да пачатку пратэстаў. Вось усяго толькі тое, пра што я хацеў сказаць.
Беларуская ўлада ў асобе прэзыдэнта больш доўгатэрміновымі гарызонтамі ня мысьліць, яна мысьліць рашэньнем праблемаў, асабліва тых, што зьяўляюцца раптоўна, у пажарным парадку. Сказаць людзям, маўляў, мы разумеем ваш гнеў, а цяпер пачакайце пару гадоў, пакуль мы рэструктуруем усю эканоміку і пабудуем новыя пункты росту — думаю, ні ў кога проста ня хопіць ня тое што сьмеласьці, а яшчэ і разуменьня гэтых аргумэнтаў.
Мне здаецца, што Аляксандар Лукашэнка ня мысьліць у такой сыстэме каардынатаў, як хацелася б мне і Сяргею, каб ён мысьліў. А значыць, адказ хутчэй за ўсё будзе з ухілам улева. У прыватнасьці, гатовасьць Лукашэнкі цяпер пайсьці на прыватызацыю паменшыцца.
Чалы: Насамрэч мы зноў заблыталіся, які адказ левы, які не. Самае прынцыповае — гэта тое, што падтрымка непрыбытковых прадпрыемстваў не зьяўляецца ніякай сацыяльнай палітыкай. Я з задавальненьнем бы пабачыў сапраўдны левы адказ, які я зараз сфармулюю.
Было некалькі даволі дзіўных выказваньняў розных прыдворных людзей. Качанава і Рыжанкоў казалі, што практыка ўжываньня гэтага дэкрэту нечакана раскрыла вочы на тое, што людзям, аказваецца, ў рэгіёнах цяжка. І што ёсьць рэгіёны, у якіх звальняюць нашмат болей, чым ёсьць вакансіяў.
Сапраўдная левая палітыка ў гэтай сытуацыі была б такая — народ, палітыка падтрымкі непрыбытковых прадпрыемстваў завяла ў тупік, зараз мы будзем падтрымліваць ня іх, а насельніцтва, гэтыя самыя сродкі даваць наўпрост людзям, які трапілі ў бяду ў выніку папярэдняй палітыкі. Гэта быў бы сапраўдны левы адказ, які б не зачыняў дарогу да наступных рэформаў.
Шрайбман: Гэта быў бы левы адказ паводле Чалага, але ня левы адказ у разуменьні ўладаў.
Чалы: Чаму? Абарона працоўных якраз у гэтым і палягае. Гэта прыкладна як у Амэрыцы, калі прынялі рашэньне ратаваць банкі пасьля іпатэчнага крызісу замест таго, каб аказваць дапамогу іпатэчным займальнікам, якія трапілі ў бяду. У нас сыстэма пабудаваная роўная такая самая, як і там. Гэтая сыстэма прыватызацыі прыбыткаў і сацыялізацыі стратаў.
Шрайбман: Я называю левым працяг той палітыкі, якая была, палітыкі падтрымкі неэфэктыўных прадпрыемстваў. Сяргей кажа, што гэта ў яго разуменьні ня левы адказ. Я гатовы з тэрмінамі тут пагадзіцца, каму што прыемней называць левізной. Я проста лічу, што ў вяртаньні да той палітыкі, якая была раней, цяпер больш шанцаў.
Дракахруст: Сяргей, вы сказалі, што, на ваш погляд, адзін крок убок ад вось гэтага трэнду, які абазначыў Арцём, улада ўсё ж зрабіла — гэта проста ўжываньне сілы. А яшчэ нейкія крокі ад таго трэнду, які намаляваў Арцём, вы бачыце? Практычныя, а ня тыя, якія можна было б зрабіць?
Чалы: Я згодны ў тым, што добрага і хуткага адказу тут ужо не існуе. Ня згодны з тым, што нейкія рацыянальныя моманты ў тым, што адбываецца прысутнічаюць, таму што ніхто не разумее, адкуль такая ступень упартасьці ў адстойваньні гэтага дэкрэту № 3, тым часам як яго можна было б вельмі хутка і даўно згарнуць, а не рабіць сытуацыю яшчэ больш абсурднай папраўкамі і размовамі пра тое, як мы зараз будзем адпраўляць людзей на грамадзкія працы з сумнеўнай аплатай.
Ня ў тым справа, ці хацелася б Лукашэнку вярнуцца да палітыкі «па 500» і падтрымкі дзяржпрадпрыемстваў. Праблема ў тым, што грошай для гэтага няма. Можа быць, ён гэтага і хоча, але мы бачым, што праходзяць урадавыя нарады з пытаньнем скарачэньня «сілавікоў», «аптымізацыі колькасьці», як яны гэта называюць. Гэта выклікае ў «сілавікоў» ня вельмі прыемныя пачуцьці да сёньняшняй улады. Самыя абмеркаваньні такіх пытаньняў паказваюць, што рэсурсаў для правядзеньня пажаданай палітыкі па вялікім рахунку няма.
То бок хацець можа ўсё што заўгодна, але калі сапраўды тупа пачаць ізноў друкаваць грошы, то атрымаем чарговы крызіс, які яшчэ болей пагоршыць стан прадпрыемстваў. Многія казалі, што наступная дэвальвацыя ўжо не прывядзе да росту канкурэнтаздольнасьці з-за высокай валютнай закрэдытаванасьці прадпрыемстваў, што канчаткова пакладзе рэальны сэктар. Можа быць і банкаўскі таксама.
То бок гэта ўжо пытаньне нацыянальнай бясьпекі, а ня левага ці правага адказу на хваляваньні. І адказ сапраўды мусіць быць левым — трэба заняцца пабудовай сыстэмы сацыяльнай падтрымкі, нармальнага страхаваньня ад беспрацоўя, і стварэньнем сыстэмы перакваліфікацыі і разьняволеньнем працоўнай ініцыятывы на месцах.
