Польскі і італьянскі навуковец, прафэсар вэнэцыянскага ўнівэрсытэту Ка Фоскары Аляксандар Навумаў, аўтар дзесяці навуковых прац пра Францішка Скарыну, у тым ліку самага поўнага выданьня твораў Скарыны ў перакладзе на польскую мову, расказаў у інтэрвію Радыё Свабода пра сваю гіпотэзу, паводле якой Скарына пабываў у Вэнэцыі, шмат чаму там навучыўся і сустракаўся ў гэтым горадзе з сэрбскім першадрукаром Божыдарам Вукавічам.
У Італіі цяпер спадчыну Скарыны вывучаюць мала
Абламейка: Ці ў сёньняшняй Італіі наогул нехта цікавіцца постацьцю Скарыны, шукае новыя дакумэнты ці вывучае яго спадчыну?
Навумаў: На мой погляд, асаблівага зацікаўленьня няма. Наколькі мне вядома, у Падуі вывучалі як частку гісторыі свайго ўнівэрсытэту, але гэта было раней, некалькі гадоў назад. Цяпер у Падуі на славянскай філялёгіі працуе вельмі цікавая дасьледчыца Вівіяна Нозілья. Яна займаецца XVI-XVII стагодзьдзямі, Уніяй, пасьля Ўніі, але агулам простай мовай — як мы тут называем мову XVI-XVII стагодзьдзяў. Але мэтанакіравана Скарынам цяпер не займаецца ніхто. Ёсьць адна немаладая, вопытная дасьледчыца Марыя Чэчылья Геты, якая пісала пра ўсю гэтую гісторыю з прыбыцьцём Скарыны ў Падую, зь ягонымі экзамэнамі і абаронай паводле дакумэнтаў і біскупскага капітулу, і ўнівэрсытэту, бо было дзьве абароны — адна перад уладыкам, а другая — перад навуковай супольнасьцю. І вось якраз яна — адзіная, наколькі мне вядома.
Сёлета пачынаюць троху цікавіцца, бо спаўняецца 500 гадоў Скарынавай Бібліі. Але ня толькі. Спаўняецца і 500 гадоў пратэстантызму, а некаторыя славісты, якія зьвязаны з пратэстанцкімі коламі, спрабуюць зьвязаць Скарыну з пратэстанцтвам, знайсьці ў яго пратэстанцкі аспэкт. Але мне новыя працы не вядомыя. Калі хто і пісаў тут, у Італіі, то гэта я.
Скарына мог шмат чаму навучыцца ў Вэнэцыі
Абламейка: Як вы думаеце, ці бываў Скарына ў Вэнэцыі?
Навумаў: Ну ведаеце... Вядома прыемна думаць, што бываў. Я неяк пісаў, што хутчэй за ўсё бываў. Па-мойму, для таго, хто прыехаў у Падую, не прыехаць у Вэнэцыю — немагчыма. Але доказаў ніякіх няма. Гэта толькі наша меркаваньне. Мне так думалася, што ён прыяжджаў сюды, завязаў кантакт з грэка-славянскім брацтвам, якое тут існавала, можа нават сустрэўся з Божыдарам Вукавічам. І ня толькі зь ім. Тут было шмат выхадцаў з Сэрбіі і Чарнагорыі, якія прыехалі сюды ў канцы XV — пачатку XVI стагодзьдзяў. І Францыск, і Божыдар пачалі сваю дзейнасьць прыблізна ў адны гады... Скарына ў 1517 годзе, Божыдар у 1519-м... І ў іх праглядаюцца пэўныя агульныя ідэі. Напрыклад, Скарына выдае «Малую падарожную кніжку», а Вукавіч выдае «Кнігу за путніка». Тут мы бачым аднолькавыя рашэньні і ідэі, каб ня толькі працаваць для царквы і служыць царкве, а каб і дапамагаць людзям, якія ў вандроўках, у дыяспары... Таму я і пісаў, што лёгка ўявіць, як Францыск і Божыдар ходзяць тут, у Вэнэцыі пад руку і размаўляюць аб тым, як трэба друкаваць і як дапамагаць людзям чытаць Слова Божае, прычым ня толькі ў царкоўным сэнсе, але і ў сьвецкім.
Абламейка: Даводзілася чуць вэрсію, што каля 1512 году студэнты Падуанскага ўнівэрсытэту жылі ў Вэнэцыі, бо ў Падуі была эпідэмія чумы. Наколькі гэта верагодна?
Навумаў: Ведаеце, ня столькі чума, колькі вайна. Яшчэ за некалькі месяцаў да прыезду Скарыны ішлі ваенныя дзеяньні, і тая часта Вэнэцыянскай рэспублікі, дзе знаходзіцца Падуя, была ў постваеннай сытуацыі. Заняткаў у Падуі не было. Першае, што пачалі рабіць ва ўнівэрсытэце, гэта абароны дактаратаў. А звычайных заняткаў ужо некалькі гадоў не праводзілі. Унівэрсытэт, фактычна, ня дзейнічаў. Скарына наогул не вучыўся ў Падуі, ён прыехаў здаваць доктарскія экзамэны. А ў тыя часы паміж Вэнэцыяй і Падуяй людзі плавалі на чаўнах, гэта забірала ўсяго дзьве-тры гадзіны па канале Брэнта. Хоць я не сьцьвярджаю, што чумы не было. Я не правяраў па дакумэнтах. Цалкам магчыма, што была і чума.
У Вэнэцыі ў 1512 годзе было 700 друкарняў
Абламейка: А дзе тады ў Вэнэцыянскай рэспубліцы найбольш друкавалі кніг?
Навумаў: Усюды. Усюды былі друкарні. Дасьледчыкі кажуць, што ў пэўны момант было каля 700 друкарняў. Атрымліваецца, што ў кожным дзясятым доме была друкарня. Друкавалі на розных мовах: і па-грэцку, і на іўрыце. Сытуацыя, дарэчы, была падобная да праскай. Тут была вялікая свабода што да выбару: рэлігійнага, культурнага, моўнага. Вэнэцыя супраціўлялася кантролю папы рымскага, у іх была свая палітыка. Дазвалялі друкаваць на ўсіх мовах, ня ўсё дазвалялі прадаваць тут, але друкаваць было можна, у тым ліку і не католікам.
У Беларусі за 6 гадоў ніхто не адгукнуўся на выдадзены ў Польшчы збор твораў Скарыны
Абламейка: Якую са сваіх прац пра Скарыну (а іх у вас больш за дзясятак) вы лічыце галоўнай?
Навумаў: Ну гэта найперш збор твораў Скарыны на польскай мове. Я са сваёй калегай Марыёлай Валь пераклаў усе вядомыя тэксты, якія выйшлі з-пад пяра Скарыны, на польскую мову і выдаў адным томам. Гэта самы поўны ў сьвеце збор твораў Скарыны з камэнтарамі, навуковым апаратам і г.д. Я, дарэчы, ня ведаю, чаму ў Беларусі няма і не было на гэтае выданьне ніякага водгуку, хоць ужо гадоў шэсьць, як мы паслалі яго ў розныя навуковыя ўстановы і бібліятэкі. Нешта выходзіла і па-беларуску, але наша выданьне самае поўнае: там і акафісты, і малітвы, і ўсё іншае. Кожны радок, напісаны Скарынам, перакладзены і пракамэнтаваны. Там ёсьць нават тэксты, якія не былі надрукаваныя і засталіся ў рукапісах. Напрыклад, другая частка Кнігі Прарокаў. Я таксама напісаў там вялікія ўводзіны. Я думаю, што гэта адно з найважнейшых выданьняў пра Скарыну, і ня толькі для Польшчы, але і для ўсіх славянаў. Я рады, што меў да яго дачыненьне.
Скарына мог сустракацца з сэрбскім першадрукаром Вукавічам
Абламейка: Вельмі цікава гучыць ваша гіпотэза, што Скарына мог сустракацца з Божыдарам Вукавічам.
Навумаў: Гэта лягічна. Я пісаў пра гэта і ў згаданым выданьні твораў Скарыны, і яшчэ ў адным артыкуле. Я дапускаю, і хацелася б верыць, што яны сустракаліся і гаварылі пра сумесныя пляны, як дзейнічаць, калі знаходзісься па-за сваёй роднай краінай. Так што гэта такая эмігранцкая праграма. А Вукавіч быў вельмі важнай постацьцю. Ён тады пачынаў тут, у Вэнэцыі працаваць. Была цэлая група, якая пераехала сюды з Чарнагорыі, і пачынала арганізоўваць сваю культуру тут. Частка зь іх увайшла ў славяна-грэцкае брацтва Сьвятога Мікалая. Былі там грэкі, баўгары і сэрбы. Тады яны ўжо пачыналі думаць пра пабудову праваслаўнай царквы — саборнага храму Сьвятога Георгія. Гэта самая старажытная праваслаўнай царква на Захадзе Эўропы. Цікава, што будаваць яе грэкі і сэрбы скончылі ў той час, калі старшынём брацтва быў менавіта Вукавіч, у 1536 годзе. Тут была атмасфэра вялікай дынамікі — этнічнай, культурнай...
А Скарына мог яму перадаць свае веды пра пачаткі славянскага кнігадрукаваньня ў Кракаве. Мне верыцца, што калі Скарына вучыўся ў Кракаве, яшчэ была жывая ўся гісторыя з выданьнямі Швайпольта Фіёля першых царкоўна-славянскіх кніг кірылічным шрыфтам. Зь іншага боку, Божыдар мог браць удзел у працы другой славянскай друкарні ў Чарнагорыі. Цяпер мы дакладна ня ведаем, але здагадваемся (а некаторыя дасьледчыкі дапускаюць), што Скарына мог быць у Валахіі, дзе дзейнічала трэцяя, паводле храналёгіі, кірылічная царкоўна-славянская друкарня. Там, у румын, выйшлі тры кнігі па-царкоўнаславянску: у 1508, 1510 і 1512 гадах.
Так што паглядзіце: Кракаў — 1491, Цэтынья — 1493, 1494 і 1495, трэцяя хваля валаская — 1508, 1510 і 1512. Вось мы ўжо знаходзімся паміж Падуяй і Вэнэцыяй, ідуць размовы, што рабіць далей і як друк арганізаваць. І вось у 1517 годзе ўспыхвае ўся Скарыніяна, а ў 1519 — Божыдар Вукавіч і яго памочнікі, якія пачнуць друкаваць у Сэрбіі. Гэта цэлая хваля і цяжка пазьбегнуць спакусы падумаць, што яны дзейнічалі сумесна, што ў іх супольныя ідэі і так далей. Напрыклад, у іх агульныя ідэі што да фармату кніжак. У той час не было такога кішэннага фармату, так званай васьмёркі, яго тады не існавала. А вось у Вэнэцыі такі фармат зьявіўся, Альда Мануцыё пачаў выдаваць такія кнігі. І «Малая падарожная кніжка», і некаторыя выданьні Божыдара Вукавіча і ягонага сына Вічэнца выдадзены такім фарматам.
Так што тут адчуваецца такая новая, вэнэцыянска-праская атмасфэра. Мануцыё прыдумаў курсіў, заснаваў новы фрамат кніг і т.д. У першыя дзесяць гадоў XVI стагодзьдзя тут, у Вэнэцыя, адбывалася сапраўдная культурная і ідэйная рэвалюцыя, усё вельмі хутка мянялася, у горадзе было вельмі шмат людзей з розных краін, тут было дастаткова пабываць, каб знайсьці добрыя ідэі, якіх хапала на ўсё жыцьцё. Так што яны абодва, і Скарына, і Вукавіч трапілі ў добры момант, і Скарына відавочна ведаў пра тое, што тады адбывалася ў Вэнэцыі. Ну і палітычныя бурлівыя падзеі пачатку таго стагодзьдзя сьціхаюць, і ў 1512-13 гадах Вэнэцыя і Падуя ўжо пачынаюць і ў палітычным сэнсе весьці рэгулярнае жыцьцё.
Ці будуць знойдзеныя новыя дакумэнты пра Скарыну?
Абламейка: Што вам падказвае ваша навуковая інтуіцыя, ці будуць яшчэ знойдзеныя новыя дакумэнты пра Скарыну ў той жа Італіі або ў Польшчы ці яшчэ дзе?
Навумаў: Ня думаю. У Падуі даволі пільна ўсё прагледжана. А вось вэнэцыянскі архіў даволі дрэнна вывучаны, яшчэ ёсьць рэчы, якія не вывучалі і не дасьледавалі. Могуць быць знойдзеныя дакумэнты, якія адкрыюць новыя старонкі выдавецкай справы або нейкія важныя культурныя сувязі... Але каб асабіста пра Скарыну — я ня веру. Вядома, хацелася б, але думаю, што ўжо настолькі ўсё прагледзелі, што наўрад ці.
А ёсьць шмат загадак у яго жыцьці і дзейнасьці. Але для мяне, як для філёляга і багаслова, хопіць ужо таго, што вядома. Скарына для мяне, як мысьляр адкрытага характару, які хоча пазбавіцца ад залішне цесных канфэсійных абмежаваньняў, ясны і зразумелы. Вядома, гэтая спрэчка паміж праваслаўнымі і католікамі і нават пратэстантамі пра тое, каму належыць Скарына, сьмешная. Скарына належыць нам усім. Вядома, яму бліжэй за ўсё праваслаўная традыцыя, ён шукае магчымасьці каб менавіта праваслаўную традыцыю зрабіць дынамічнай і адкрытай, каб праваслаўе ня стала культурнай і ідэалягічнай рэзэрвацыяй. І гэта яму ўдалося.
А наконт новых дакумэнтаў — дык няма дзе шукаць. Ва ўнівэрсытэце Падуі ўсё праверылі, у Вэнэцыі пра Скарыну, па-мойму, немагчыма знайсьці канкрэтных сьведчаньняў, але пра эпоху, пра гады яго знаходжаньня тут, пра пачаткі дзейнасьці Божыдара Вукавіча — магчыма, яшчэ нешта будзе знойдзена.
Абламейка: Ну яшчэ застаюцца архівы Чэхіі і Польшчы...
Навумаў: У Чэхіі шукалі даволі шмат. Там спадарыня Францішка Сокалава шмат шукала... Але ведаеце, трэба шукаць асобнікі ягоных друкаваных кніг. Тут таксама вельмі цікавы момант. Ніхто да яго так Біблію не друкаваў, асобнымі кнігамі. Вядома, Псалтыр друкавалі асобна, але каб Біблію кніга за кнігай — такога не было, гэта сьмелае рашэньне Скарыны. Ён так усё пасьля выдаваў: і акафісты, і службы — асобнымі брашурамі, а пасьля зьбіраў у канвалют, маючы на ўвазе, што некалі гэта ўсё будзе сабрана. Ён выдае томікамі, робіць сэрыю, нават ня запар — бярэ тую, якая ў яго гатовая, і друкуе. Мы тут недастаткова зьвяртаем увагу на такі яго даволі сьмелы прыём, на ягонае наватарства. Так што, калі мы кажам «пачаў друкаваць Біблію», трэба казаць «пачаў выдаваць асобныя кнігі Бібліі».
Ці быў Скарына ўніятам
Абламейка: Я бачыў кніжку айца Аляксандра Надсана зь Лёндану. Ён параўноваў тэксты Скарыны і іх перавыданьні Віленскім праваслаўным брацтвам праз паўстагодзьдзя і яшчэ пазьней. Надсан знайшоў, што пры праваслаўных перавыданьнях Скарынаўскія пераклады рэдагаваліся так, каб зь іх былі прыбраныя каталіцкія дагматы. Іншымі словамі, у Скарыны былі тэксты ўсходнія, праваслаўныя, але з прызнаньнем каталіцкіх дагматаў. Напрыклад, Скарына называў апостала Пятра — першага папу рымскага, намесьнікам бога ня зямлі, а праваслаўная дагматыка такога не прызнае і т.д. Надсан даваў побач факсыміле тэкстаў Скарыны і іх пазьнейшых праваслаўных перавыданьняў, каб была відаць гэтая розьніца. Тут напрошваецца выснова, што Скарына дзейнічаў у кантэксьце Флярэнцкай уніі 1439 году. Што вы пра гэта думаеце?
Навумаў: Скарына пра Флярэнцкую унію нічога не казаў, але агулам — так. Я ўжо казаў, што Скарына выходзіць з рамак праваслаўнай традыцыі і робіцца больш сьмелым. Я думаю, што ён хацеў зрабіць праваслаўную культуру больш дынамічнай. На першы погляд, здаецца, усё ідзе ў рамках праваслаўнай традыцыі... Але зь іншага боку, ужо ў канцы XV стагодзьдзя на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага пачыналіся розныя праўнійныя працэсы — гэта і ліст мітрапаліта Місаіла папу рымскаму, і іншыя рэчы... Так што спроба шукаць сувязі з заходняй багаслоўскай традыцыяй у Скарыны пэўна ёсьць. У адной зь ягоных малітваў ёсьць пра эвангеліста Марка, а гэта таксама такі вэнэцыянскі момант, бо Скарына там пра апостала Марка больш піша, чым пра іншых апосталаў. Аляксандар Надсан быў добры знаўца Скарыны, але перш за ўсё хацеў паказаць заходні ўплыў, яму гэта было бліжэй.
Некаторыя выданьні Скарыны пасьля перапісваліся ад рукі, і там, вядома, кожны па-свойму перапрацоўваў тэкст. Асабліва тыя рэнэсансныя моманты, калі Скарына піша пра сябе, маўляў, доктар у лекарскіх навуках... Людзі, якія да такога не прывыклі, выкідалі тыя мясьціны. Так што пры наступных перавыданьнях ці перапісваньнях Скарыну падчышчалі.
Яго, дарэчы, абвінавачвалі і ў гусіцтве.
Але трэба сказаць, што Надсан — добры дасьледчык, бо працаваў з тэкстамі. Цяпер вельмі шмат такіх, хто піша з паветра, а Надсан глядзеў тэксты.
Наогул, я думаю, што найбольш поўна пра Скарыну напісаў Яўгені Неміроўскі. Ён сабраў амаль усё ў сваёй манаграфіі «Францыск Скарына».
