Украінскі гісторык Уладзімер Вятровіч адным зь першых пачаў працаваць з архівамі НКВД і савецкага КДБ, якія пасьля развалу СССР засталіся ў фондах Службы бясьпекі Ўкраіны. У 2012 годзе ён атрымаў прэмію імя Васіля Стуса за публіцыстычную працу «Гісторыя з грыфам „Сакрэтна“» — у ёй больш як 60 нарысаў, прысьвечаных найбольш трагічным старонкам украінскай гісторыі — Бабінаму Яру і нацыянальнаму вызваленчаму руху 1917-1921 гадоў.
Гістарычныя працы Ўладзімера Вятровіча менавіта пра Арганізацыю ўкраінскіх нацыяналістаў (АУН) і Ўкраінскую паўстанцкую армію (УПА) выклікаюць найбольшую крытыку з боку ягоных апанэнтаў, якія абвінавачваюць яго ў прапагандзе ідэй Сьцяпана Бандэры і нібыта ігнараваньні фактаў злачынстваў АУН і УПА. Апошнюю такую крытычную хвалю выклікала заява лідэра кіроўнай партыі Польшчы «Права і справядлівасьць» Яраслава Качыньскага пра тое, што гераізацыя Сьцяпана Бандэры можа перашкодзіць эўраінтэграцыі Ўкраіны.
Уладзімер Вятровіч стрымана рэагуе на гэтую крытыку і прызнае, што лічыць Сьцяпана Бандэру адным з выдатных дзеячаў украінскай мінуўшчыны, годным шанаваньня. Але і выступае супраць стварэньня так званага «культу» Бандэры, бо такі падыход, паводле яго, шкодны для разуменьня яго месца і ролі ў гісторыі. Яшчэ больш шкоднымі ён называе спробы прадстаўляць дэкамунізацыю ва Ўкраіне як «бандэрызацыю».
Дзякуючы грамадзкай ініцыятыве і дзейнасьці Ўкраінскага інстытуту нацыянальнай памяці, які ўзначальвае Вятровіч, за апошнія некалькі гадоў ва Ўкраіне дэмантавана 1320 помнікаў Уладзіміру Леніну і ўстаноўлена толькі 4 помнікі Сьцяпану Бандэру, а зь перайменаваных больш як 50 тысяч вуліц, плошчаў і сквэраў згодна з рашэньнямі мясцовых радаў толькі 34 атрымалі імя кіраўніка АУН.
Тым ня менш апанэнты застаюцца, а слоўная барацьба часам пераходзіць у фізычную — нядаўна, якраз у той дзень, калі Ўладзімер Вятровіч меўся трымаць справаздачу пра вынікі дэкамунізацыі, на яго напала група маладзёнаў, а ўваход Украінскага інстытуту нацыянальнай памяці невядомыя залілі крывёю і закідалі вантробамі жывёл. Уладзімер Вятровіч пераконвае, што гэтыя выпадкі ня спыняць ягоную дзейнасьць, і дзеліцца са Свабодай сваімі думкамі пра патрэбы дэкамунізацыі Ўкраіны і Беларусі.
— Улічваючы вашу актыўнасьць падчас Аранжавай рэвалюцыі, сфэру цяперашняй дзейнасьці і апошнюю гісторыю з затрыманьнем у Менску ўкраінскага пісьменьніка Сяргея Жадана, у вас не было жаданьня высьветліць сваю «гісторыю стасункаў» зь Беларусьсю? Забароны на ўезд ня маеце?
— У мяне была інфармацыя наконт забароны на ўезд у Беларусь, якую я не спрабаваў правяраць. Гэта было пасьля 2004 году, калі ішлося пра актывістаў Аранжавай рэвалюцыі і затрыманьне некаторых нашых калег на тэрыторыі Беларусі за кантакты з антылукашэнкаўскімі рухамі. Праўда гэта была ці не, праверыць было немагчыма, а ехаць у Беларусь і правяраць неяк не было часу і натхненьня. Ведаю, што быў дакладна забаронены ўезд у Расею зь 2008 году, пра гэта ў адным з сваіх інтэрвію паведаміў расейскі палітык Канстанцін Затулін. Таму я перакананы, што зараз забарона на ўезд у Беларусь цалкам магчымая, як і ў выпадку з Сяргеем Жаданам, калі забарона на ўезд у Расею азначае забарону і на ўезд у Беларусь. Пакуль нейкіх плянаў праверыць гэта ў мяне няма.
— Ці супрацоўнічае ваш інстытут зь беларускімі грамадзкімі або навуковымі ўстановамі, каб беларускі парлямэнт прызнаў Галадамор генацыдам?
— На жаль, пакуль што няма такога супрацоўніцтва. Мы хацелі б знайсьці такіх сваіх партнэраў. На жаль, мы ведаем, што на дзяржаўным узроўні ў Беларусі не праводзіцца ніякай палітыкі дэкамунізацыі. Як па мне, Беларусь зьяўляецца адным з найбольш яркіх і сумных прыкладаў таго, як дзяржава скочваецца ў аўтарытарызм праз тое, што яна не праводзіць сьвядомай палітыкі пераадоленьня наступстваў таталітарнага мінулага. Таму на дзяржаўным узроўні ніякіх такіх аспэктаў супрацоўніцтва няма. На грамадзкім — мы рады былі б адгукнуцца, але таксама пакуль на нас ніхто не выходзіў. Я ня ўпэўнены, што зараз рэальна казаць аб прызнаньні Беларусьсю Галадамору генацыдам, улічваючы палітычную сытуацыю. Празьмерная залежнасьць цяперашняга беларускага кіраўніцтва ад Расеі ставіць пад пытаньне, ці будзе гэта наогул рэальна ў найбліжэйшы час.
— Украінскі інстытут нацыянальнай памяці фактычна ўзначаліў працэс дэкамунізацыі ва Ўкраіне. Як вы ацэньваеце гэты працэс на сёньня — ён толькі пачаўся ці ўжо завяршаецца?
— Ва Ўкраіне ў асноўным мы ўжо ідзём да завяршэньня гэтага працэсу. І я вельмі рады, што мы мелі магчымасьць вывучыць і выкарыстоўваць досьвед дэкамунізацыі іншых краінаў Усходняй Эўропы. Гаворка ідзе пра Польшчу, Чэхію, краіны Балтыі, і мы таксама гатовы дзяліцца сваім досьведам зь беларускімі актывістамі. Нашы працэсы дэкамунізацыі пачыналіся на грамадзкім узроўні, менавіта грамадзкія актывісты зрабілі актуальным пытаньне пра неабходнасьць дэкамунізацыі ва Ўкраіне і прывозілі сюды экспэртаў. Я думаю, што калі б зьявіліся такога роду ініцыятывы ў Беларусі, мы маглі б падзяліцца сваім вопытам.
— З улікам досьведу, якіх памылак можна пазьбегнуць, пачынаючы дэкамунізацыю?
— Галоўная памылка — не адкладаць дэкамунізацыю да лепшых часоў у эканамічным ці іншых плянах. Дэкамунізацыю трэба праводзіць як мага хутчэй, як толькі зьяўляецца такая магчымасьць. Гэта трэба рабіць не напярэдадні рэформаў, не пасьля іх, а менавіта ў час рэформаў, бо гэта неадʼемны элемэнт трансфармацыі посттаталітарнай дзяржавы і яе ператварэньня ў дэмакратычную дзяржаву. Я перакананы, што праблема сучаснай Беларусі ў тым ліку зьвязана і з тым, што Беларусь так і не разьлічылася са сваім мінулым, так і не змагла пераадолець таталітарнае мінулае.
— Ва Ўкраіне была вельмі гарачая дыскусія, калі гаворка ішла пра дэкамунізацыю манумэнтальнага і архітэктурнага мастацтва. Кансэнсус знойдзены?
— Гаворка не ідзе пра архітэктуру. Закон прадугледжвае дэмантаж, то бок вызваленьне грамадзкай прасторы ад вельмі канкрэтных сымбаляў таталітарнага мінулага. Сама па сабе архітэктура ня ёсьць такімі сымбалямі. Сымбалі — гэта гербы Савецкага Саюзу, сярпы і молаты, скульптуры, прысьвечаныя правадырам камуністычна-таталітарнага рэжыму. Гэта тое, што мусіць быць ліквідаванае з грамадзкай прасторы. Рашэньне, якое мы прапанавалі і якое цяпер рэалізуецца, — тыя ўзоры савецкага манумэнтальнага мастацтва, якія сапраўды можна лічыць узорам мастацтва, павінны быць прынятыя з грамадзкай прасторы, але могуць экспанавацца ў нейкіх спэцыяльных музэях. І цяпер такі музэй будзе стварацца ў Кіеве на былой Выставе дасягненьняў народнай гаспадаркі.
— Адкуль мусіць зыходзіць ініцыятыва дэкамунізацыі, каб яна была пасьпяховаю?
— Перадусім мае быць ініцыятыва зьнізу, але частка гэтай грамадзкай ініцыятывы павінна быць гатовая да таго, каб самім стаць палітыкамі або зацікавіць палітыкаў, таму што правядзеньне дэкамунізацыі выключна з грамадзкай ініцыятывы не спрацоўвае. Гэта не спрацавала ва Ўкраіне на працягу 90-х гадоў, не спрацавала ў Расеі, якая тады была адным з флягманаў дэкамунізацыі. Не падхопленая дзяржаўным апаратам, яна, па сутнасьці, захлынулася. Гэтаксама не спрацавала і ў Беларусі, дзе ў 90-я гады таксама былі зародкі гэтага працэсу. Адпаведна трэба быць гатовым да таго, каб трансфармаваць гэтыя працэсы ў палітычную сфэру. Ва Ўкраіне шанец на такую трансфармацыю даў якраз Эўрамайдан — прыйшлі новыя людзі, якія пайшлі ў палітыку, істотна абнавіўся парлямэнт, і урэшце, дзякуючы Эўрамайдану, людзі зразумелі, што можа адбыцца, калі не пераадолець савецкае мінулае.
— Ці існуюць нейкія пагрозы ў выпадку адкладаньня працэсу дэкамунізацыі?
— Галоўная пагроза ў тым, што краіна можа так і не адбыцца як дэмакратычная дзяржава. А ў выпадку зь Беларусьсю гэта яшчэ і пагроза таго, што яна не адбудзецца як дзяржава, цалкам незалежная ад Расеі, бо Расея зацікаўлена ў поўным паглынаньні, у тым ліку і Беларусі. А менавіта аўтарытарная Беларусь, якая не разьлічылася са сваім таталітарным мінулым, будзе той краінай, якую прасьцей паглынуць.
