Сьвятлана Алексіевіч: Вайна — выпладзень мужчынскай сьвядомасьці

Ляўрэат Нобэлеўскай прэміі па літаратуры Сьвятлана Алексіевіч дала інтэрвію чэскай газэце Lidové noviny.

У Чэхіі першая ў гісторыі Беларусі Нобэлеўская ляўрэатка брала ўдзел у фэстывалі «Праскія скрыжаваньні». Летась тут выйшла па-чэску яе кніга «Час сэканд-хэнд», а неўзабаве чэскі чытач дачакаецца і перакладу «Цынкавых хлопчыкаў».

Са Сьвятланай Алексіевіч гутарыла Пэтра Прохазкава.

ЛН: 21 чэрвеня 1995 году Вы шакавалі прысутных на пасяджэньні расейскага ПЭН-клюбу сваім кароткім выступам на тэму «савецкая ваенная літаратура». Вы заявілі, што лічыце яе вінаватай у тым, як зьнявечана ваша пакаленьне. Вы па-ранейшаму ня любіце ваенных герояў, якімі поўніцца ня толькі савецкая літаратура?

СА: Не люблю. Не магу дапусьціць, што забіваць іншых ёсьць геройствам. Не сумняваюся, што і на вайне зьяўляюцца героі. Вялікая айчынная вайна была з пункту погляду расейцаў справядлівай. Але для мяне ўсё роўна вайна — гэта сэрыя забойстваў. Сьвет такім барбарскім спосабам высьвятляе адносіны. Калі я пісала свае кнігі пра вайну, то сьвядома не хацела апісваць, як адны героі забіваюць іншых герояў. Наадварот, я хацела напісаць пра тое, якое гэта вар’яцтва — забіваць адзін аднаго.

​ЛН: Вы прывялі тады таксама эпапэю «Вайна і мір» Талстога як нэгатыўны прыклад стварэньня фальшывага ваеннага рамантызму...

СА: Так, я не зьяўляюся прыхільнікам ані гэтай ваеннай літаратуры.

ЛН: Вы лічыце яе прадуктам мужчынскага погляду на сьвет, на вайну, праявай так званага мужчынскага рамантызму? Гэта патыхае фэмінізмам.

СА: Магчыма, але я ня нейкая асабліва актыўная фэміністка. Але адназначна ўпэўненая, што вайна — гэта выпладзень мужчынскай сьвядомасьці. Уся ваенная культура — культура мужчынская. Выключна мужчынская. Таму я пачала пры пісаньні сваіх кніг шукаць іншы погляд на вайну. Якраз той, жаночы.

ЛН: Калі, паводле Вас, у мужчынах біялягічна замацаваная прага ваяваць, дык ці ня марна тады імкнуцца іх выправіць?

СА: Але я не сьцьвярджаю, што рэч у біялягічнай сутнасьці мужчынскай прагі да вайны. Нічога біялягічнага тут няма, гэта культурная плашчыня. Ані мужчыны ня створаныя для таго, каб забіваць. Але так выхаваныя. Жывуць у палоне такой культуры. Паўсюль навокал бачаць цацкі — зброю, ваенныя фільмы, у школе гавораць пра вайну... Нядаўна паказвалі, як на Ўкраіне бацька вярнуўся з вайны і прыйшоў у дзіцячы садок, дзе меў сына. А там паказваў дзецям, як абыходзіцца са зброяй. Гэта скандал.

ЛН: У Вашых кнігах практычна няма пазытыўных герояў. Нікога, з кім чытач хацеў бы быць аднадумцам. Гэта сьвядома?

​СА: Вы маеце такое, я б сказала, сацыялістычнае ўяўленьне пра літаратуру як пра фабрыку герояў. Але я так на жыцьцё не гляджу. Таму што ў жыцьці амаль што няма герояў. Або іх страшна мала.

ЛН: Але і ў сытуацыях вельмі драматычных, якія, напрыклад, здараліся цягам чачэнскай вайны, знойдзецца чалавек, які скажа: «Я дзяцей і жанчын не забіваю». Вы такіх не сустракалі?

СА: Вельмі рэдка. Мне расказвалі толькі пра два выпадкі зь вернікамі, якія адмовіліся забіваць. Але іх арыштавалі і судзілі трыбуналам. Яны не былі праваслаўныя, хутчэй прыхільнікі нейкай сэкты. Праваслаўная царква без праблем пасылала вернікаў ваяваць у Чачню, цяпер пасылае ва Ўкраіну.

ЛН: Стыль, якім Вы пішаце, вельмі спэцыфічны. Сапраўды пераносіце на паперу расповеды, якія пачуеце, практычна так, як Вам людзі «нагавораць» на дыктафон? Або ствараеце сваю фабулу, і форма споведзі дарабляецца дома, за сталом? Можна ўвогуле ў Вашу творчую кухню зазіраць?

СА: Там няма нічога, што я б хацела хаваць. Свае кнігі пішу страшна доўга. Выслухоўваю сотні і сотні людзей. Потым выбіраю гісторыі. Працую з тэкстам, тасую, перабіраю, гэта ювэлірная праца. Гэта мастацтва, але стварае яго рэальнае жыцьцё. Я нешта ствараю, будую такі дом, але зыходжу з цьвёрдай рэальнасьці. І хаця працую як літаратар, але спосаб, якім зьбіраю матэрыял, зьяўляецца журналісцкім мэтадам. Нарэшце ў кнізе з аднаго інтэрвію застанецца пяць старонак, з другога — два сказы. Гэтага журналістыка сабе дазволіць ня можа.

ЛН: Цікавяцца Вамі афіцыйныя расейскія мэдыі?

​СА: Цікавяцца. Але не беларускія. За выключэньнем апазыцыйных журналістаў. Афіцыйны беларускі друк, радыё і тэлебачаньне мной не цікавяцца і ніводнага інтэрвію са мной ніхто ніколі дома не запісаў. Гэта зразумела, таму што я ў канфрантацыі з нашым прэзыдэнтам Лукашэнкам. Мы нібыта маем у Беларусі «аксамітную дыктатуру», але мне яна зусім не здаецца аксамітнай. Наадварот, у Расеі мяне выдаюць, магу там быць і на тэлебачаньні.

ЛН: Значыць, у Расеі больш свабоды, чым у Беларусі?

СА: Ступень кантролю ўсіх праяў жыцьця ў Беларусі большая, чым у Расеі. Але і Пуцін, гэтак жа як Лукашэнка, імкнецца ўзяць усе сфэры жыцьця пад кантроль. І яму гэта ўдасца. Ужо цяпер ён кантралюе тэлебачаньне, газэты, усюды прасунуў сваіх людзей, падначаліў сабе ўсіх алігархаў. Пакуль што пакінуў свабодна жыць кніжныя выдавецтвы. Але, як кажа мой выдавец, і іх спрабуе неяк абмежаваць.

ЛН: Пуцін валодае грамадзкай прасторай так дасканала, што выдавецтвы наўрад ці могуць яму пагражаць. Дык чаму ён іх баіцца?

​СА: І калі на вуліцы выйдзе купка раззлаваных людзей, якія расейскай моцы ніяк не пагражаюць, усё роўна іх будуць саджаць на сем, на дзесяць гадоў. Таму што іх баяцца. Пуціна напалохала арабская вясна, потым падзеі ва Ўкраіне... Спалохаўся, калі ў 2011 годзе людзі выйшлі на вуліцы ў Маскве. Раптам заўважыў расейскую сярэднюю клясу, якіхсьці новых людзей, якіх не разумеў. Тады ў Расеі пратэставала якраз сярэдняя кляса. Людзі мелі ў руках, напрыклад, плякат: «Крэмль, ты нас ня ведаеш!» Але мы мусім ведаць, што ў сапраўднасьці гэта не расейскі народ, гэта не Расея. Расея маўчыць. Ня проста маўчыць, але Пуціна падтрымлівае.

ЛН: Чаму ў Расеі так мала людзей, якім не падабаюцца аўтарытарныя мэтады кіраваньня і несвабода?

СА: Менавіта пра гэта я пішу ў кніжцы «Час сэканд-хэнд». У 20-х гадах мінулага стагодзьдзя была вельмі папулярная тэорыя сацыялізму. Закахаліся ў яе і францускія інтэлектуалы, уласна ўсе інтэлектуалы, якія ў ёй бачылі шанец на новую цывілізацыю. Але рэалізаваць сацыялізм удалося толькі ў Расеі. Прычына? Гэта дадзенасьць гістарычнага разьвіцьця краіны. Рабства існавала тут даўжэй, чым дзе-небудзь у Эўропе. Расейскі народ ніколі ня быў свабодным. Затое заўсёды ствараў і авалодваў вялікімі прасторамі. Людзкое жыцьцё страчвала цану, цану мела імпэрыя, чалавек ніколі.

ЛН: А беларусы маюць такую ж гістарычную спадчыну?

СА: Мы ж ляжым больш на захад, бліжэй да Польшчы, якая мае на нас вялікі ўплыў. Ведаеце, што ў беларускіх гарадах есьць ратушы? А ў расейскіх няма. Гэта пра нешта сьведчыць.

​ЛН: Наколькі зьмяніла Ваша жыцьцё Нобэлеўская прэмія, якую Вы атрымалі як першая беларуска?

СА: Кардынальна. Столькі падарожжаў, столькі размоваў, столькі сустрэч! Я гэтым страшна стомленая.

ЛН: Зайздросьцяць Вашай славе калегі?

СА: Адразу пасьля прысуджэньня прэміі зьявіліся нэгатыўныя рэакцыі перадусім ад расейскіх калегаў. Але ў Расеі гэта традыцыя. Там да ўсіх ляўрэатаў Нобэлеўскай прэміі мелі прэтэнзіі, хіба што акрамя Міхаіла Шолахава. Іх калісьці называлі здраднікамі радзімы, а мяне русафобкай. Быццам бы мяне ўзнагародзілі за тое, што не пераношу Расею.

ЛН: У Беларусі Вам між тым ставяць у віну тое, што ня пішаце па-беларуску?

СА: Гэта так. Але яны не разумеюць, што я пішу мовай сваіх герояў, а тыя гавораць па-расейску. Я езьдзіла па цэлым Савецкім саюзе і з усімі гаварыла па-расейску.

ЛН: Маючы на ўвазе Вашу кнігу «Час сэканд-хэнд» — у якім часе цяпер жывуць расейцы і беларусы?

СА: У шалёным. За час улады Ўладзіміра Пуціна мы вярнуліся ў сярэднявечча.

ЛН: Калі, паводле Вас, блісьне надзея на лепшыя часы?

СА: Я ня Бог, каб гэта магла прадказаць. У Расеі нічога нельга прадказваць. Нядаўна я гутарыла ў Брытаніі з Міхаілам Хадаркоўскім. Мы пагадзіліся на тым, што цяперашняя сытуацыя ў Расеі вытрымае там яшчэ шмат гадоў. Магчыма, і дваццаць гадоў. Таму трэба рыхтаваць людзей на аддаленую будучыню. Калі б некалі здарыўся нейкі выбух, трэба мець для гэтага варыянту выхаваных свабодных людзей. Каб не паўтарылася сытуацыя 90-х гадоў, калі ўсе крычалі: «Свабода, свабода!», — але свабодных людзей не было. Праблема сёньня ў тым, што цяжка выхаваць свабоднага чалавека ў краіне, дзе ўладарыць Пуцін.