«У адзін з травеньскіх выходных сёлета футбольны агент з Ізраіль па імені Цьві прыйшоў да гэтага нашага сквэрыку, дзе ляжыць больш за дваццаць яго родных. Дзяды, дзядзькі, цёткі, іх сёстры і браты, — усё карэнныя, маляцкія. Паводле габрэйскага звычаю на вялікі камень, зь якога зьдзертая памятная дошка, ён паклаў малы каменьчык. Яшчэ пабыў там, пастаяў. Сабраўся ўжо сыходзіць, але тут уваліліся мясцовыя п’яніцы і пачалі піць. Ня тоячыся, проста на магіле. Калі Цьві спыніўся і паглядзеў на іх, ад кампаніі да яго падбег мутнаваты тып з крыкам: „Чаго глядзіш!“ Канфлікту ўдалося пазьбегнуць толькі дзякуючы характару Цьві, ён вельмі рахманы. Потым яны нават разгаварыліся».
Гэта фрагмэнт апублікаванага вясной пранізьлівага тэксту літоўскага драматурга і тэатральнага рэжысэра Марыюса Івашкявічуса «Габрэі. Праклён Літвы» — пра тысячы забітых у гады вайны літоўскіх габрэяў і пра стаўленьне літоўцаў да іх памяці.
«Я з Малятаў... У адзін летні дзень 1941 году тут былі расстраляныя дзьве тысячы габрэяў. Інакш кажучы, восемдзесят адсоткаў насельніцтва. Больш чым дзьве траціны жыхароў мястэчка зьніклі за некалькі гадзін і былі закапаныя ў агульнай яме. Кіравалі забойствам нямецкія нацысты. Стралялі мясцовыя літоўцы...
Тое пакаленьне габрэяў нам не прабачыла і ўжо, мабыць, не прабачыць... І я іх цалкам разумею: пакуль мы пайменна не назвалі катаў, не асудзілі іх (а некаторым нават зьбіраемся ставіць помнікі), да таго часу ў іх уваччу галаварэзамі будзем усе мы...
Але Цьві і такія, як ён, — гэта ўжо іншае пакаленьне ... Ім зусім не патрэбныя іх-вашы крывыя хаціны, яны прыяжджаюць сюды не затым, каб адабраць у нас жытло...»
Тады, вясной, Івашкявічус заклікаў «усіх, хто можа і хоча» прыйсьці на марш памяці ў Малятах, прайсьці сьмяротны шлях дзьвюх тысяч габрэяў разам зь іх нашчадкамі ў 75-ю гадавіну трагедыі, 29 жніўня 2016 году.
Заклік быў пачуты — на марш прыйшлі простыя літоўцы, прыйшлі літоўскія палітыкі, улучна зь першым кіраўніком краіны Вітаўтасам Ландсбергісам.
Молетай, август, шествие
Цьві, пра якога пісаў Івашкявічус, — Грыгоры Крыцэр, ізраільцянін, які нарадзіўся ў Вільні ў 1955 годзе, у 1973-м эміграваў разам зь сям’ёй у Ізраіль і цапер займаецца футбольным бізнэсам. Цяпер Крыцэр яшчэ і прадзюсэр дакумэнтальнага фільму пра трагедыю Малятаў, у працэсе здымак якога і зьявілася ідэя правесьці марш. Праца над фільмам, кажа Крыцэр, зрабіла яго адным зь вядучых экспэртаў па гісторыі масавага забойства габрэяў у Малятах. У размове з Валянцінам Барышнікавым (Расейская служба Радыё Свабода) ён распавядае пра гісторыю сваёй сям’і, пра погляд літоўскіх габрэяў на трагедыю, пра адносіны зь літоўцамі, пра Гітлера і Сталіна, пра ссылку ў Сібір як выратаваньне, пра памяць і зразуменьне:
— Я заўсёды ведаў пра гэтую гісторыю, яшчэ дзіцем я езьдзіў [у Маляты] з бацькамі, з жменькай цудам ацалелых маляцкіх габрэяў, у каго там былі пахаваныя блізкія. Мне было 6-8 гадоў, гэта проста ў памяці карцінкі. Я заўсёды ведаў, што ў Малятах забілі бацькоў майго бацькі і двух братоў. Гэта было фонам, калі я рос. У нас, як у любой габрэйскай сям’і ў Літве, гэта было скрозь. У майго дзядзькі, мужа сястры маёй мамы, уся сям’я загінула. Хтосьці быў у Сібіры, хтосьці ў канцлягерах. У нас у сям’і быў і Асьвенцім, і гета ковенскае, і гета віленскае, і партызаны. І гэта гісторыя літоўскага габрэйства, мы не ўнікальная сям’я — скрозь такія сем’і.
Іх вялі партыямі па 300-400 чалавек
Калі немцы зайшлі ў Літву, па-прафашыстоўску настроены часовы ўрад Літвы ў Коўне, які думаў, што з прыходам немцаў атрымае незалежнасьць (ад Савецкага Саюзу, які акупаваў краіну годам раней. — РС), праз радыё пачаў заклікаць да стварэньня атрадаў паўстанцаў, да барацьбы за незалежнасьць. А барацьба за незалежнасьць адбывалася наступным чынам: адстрэльваючы байцоў Чырвонай арміі, якія адступалі, расстрэльваючы актывістаў, камуністаў, камсамольцаў і габрэяў. У чэрвені-ліпені [1941 году] у Малятах узялі партыю мужчын ад 17 да 45 гадоў і вывезьлі ва Ўцяну — раённы цэнтар — нібыта на працу. Яны сапраўды там прапрацавалі на працягу 10 дзён, капалі траншэі, як відаць, самі для сябе, і пасьля іх там забілі. Потым у чэрвені-ліпені арганізавалі гета ў Малятах. У горадзе з трох тысячаў жыхароў 80 працэнтаў былі габрэі. Спачатку для іх зрабілі гета, сабралі ў некалькіх дамах, а 26 жніўня ўсіх загналі ў дзьве сынагогі, дзе пратрымалі тры дні бязь ежы, без магчымасьці карыстацца прыбіральняй. Праз тры дні — змучаных, зьнясіленых, прыніжаных — іх пачалі партыямі выводзіць на расстрэл — дзесьці за паўтара кілямэтра ад гэтых сынагог. У той час гэта месца было за горадам, у адкрытым полі. Яны ішлі тым шляхам, якім [падчас маршу] прайшлі мы. Іх вялі партыямі па 300-400 чалавек, гэта пачалося недзе а 12-тай дня, і да 7-ай вечара „праца“ была ўжо скончаная. Па гэтай дарозе ішлі дзеці, жанчыны, старыя. Апошнюю партыю — на вазах — везьлі інвалідаў і старых, хто ня мог хадзіць сам.
Мы ведаем немцаў па Першай сусьветнай вайне, яны інтэлігентныя разумныя людзі
— А тыя габрэі з Малятаў, хто выжыў?
— Частка сем’яў эмігравала яшчэ ў 1930-х, тады была вялікая эміграцыя ў Паўднёвую Амэрыку — у Уругвай, Аргентыну, і ў Злучаныя Штаты. Прадстаўнікі ўсіх гэтых сем’яў — тыя, хто прыехалі на марш, сёньня расьсеяны па ўсім сьвеце. [З тых, хто жыў у Малятах у пачатку вайны] хтосьці пасьпеў сесьці ў грузавік [савецкай] арміі, што адступала. Мой бацька зьехаў на ровары. Частку людзей за тыдзень да пачатку вайны выслалі ў Сібір. Частка з іх, важна адзначыць, таму ўратавалася. Сёньня ў Літве існуе Цэнтар генацыду, які ставіць на адным узроўні гітлераўскую акупацыю і савецкую акупацыю. Вялікай трагедыяй літоўскага народу лічацца ссылкі ў Сібір. Я не прымяншаю гэта, я разумею, што гэта была трагедыя. Але тое, што для літоўскага народу было трагедыяй, для габрэяў гэта было выратаваньнем, як выявілася ў канцы, хоць некаторыя ня выжылі і загінулі там у ссылках. Але большасьць тых, што былі сасланыя, усё ж засталіся жывыя.
— Вы сказалі, што ваш бацька зьехаў на ровары, — што гэта азначае?
— Калі пачалася вайна, ён казаў бацькам, што трэба ўцякаць, а яны адказвалі: мы ведаем немцаў па Першай сусьветнай вайне, яны інтэлігентныя разумныя людзі, мы не камуністы, для нас небясьпекі няма. Сапраўды, немцы падчас Першай сусьветнай вайны былі ў Літве, стаўленьне да габрэяў зь іх боку было лепшае, чым стаўленьне з боку царскай арміі. Калі мой бацька сказаў свайму брату: „Давай з табой уцячэм“, — той адказаў: „Я не магу, у мяне дзяржаўныя грошы“. Ён працаваў у дзяржаўнай арцелі, і ў яго захоўваліся дзяржаўныя грошы. Бацька тады адзін сеў на ровар і зьехаў у Расею, пазьней ён трапіў у фармаваньне 16-й літоўскай дывізіі, дзе 70% салдатаў былі габрэі зь Літвы.
Загінулых — з боку і бацькі, і маці — больш за 200 чалавек па ўсёй Літве
— Гэта значыць ён літаральна на ровары зьехаў і неяк потым дабіраўся?
— Неяк дабіраўся, я ня ведаю ўсіх падрабязнасьцяў. Многіх габрэяў на савецкай мяжы зь Літвой не пусьцілі, бо яны гаварылі пераважна на ідышы. Іх не пускалі або высылалі потым у Сібір, казалі, што яны нямецкія шпіёны, бо ідыш вельмі падобны на нямецкую. Да іх ставіліся як да нямецкіх шпіёнаў. Тым больш яны прыяжджалі з рэспублікі, якая толькі год як стала савецкай.
— Але як ён зразумеў, што трэба ўцякаць?
— Я ў яго ніколі не пытаўся пра гэта. А пазьней я думаў: мабыць, у яго быў інстынкт самазахаваньня або ён больш адчуваў небясьпеку. Але я не паглыбляўся ў гэта, як і ў многія іншыя пытаньні, пра што сёньня шкадую.
— А астатняя частка сям’і вашага бацькі загінула?
— Так. Загінула сям’я бацькі. А потым высьветлілася ў працэсе здымак фільму, падчас пошуку ў архівах, у запісах загінулых у музэі Яд Вашэм у Ерусаліме, аказалася, што загінулых — з боку і бацькі, і маці — больш за 200 чалавек па ўсёй Літве. У Малятах ляжаць каля 30 чалавек.
Дзве тысячы савецкіх грамадзян
— Калі вы пачалі пасьля эміграцыі зноў туды прыяжджаць?
— Калі мы зьяжджалі зь Літвы — гэта быў Савецкі Саюз, мы разумелі, што назад шляху няма, у той час я лічыў, што зьяжджаю назаўсёды і больш не вярнуся. У 1989 годзе зьявілася магчымасьць паехаць у Літву, я адразу паехаў — убачыць знаёмых, сяброў, аднаклясьнікаў. Натуральна, я паехаў у Маляты, я адчуў, што я мушу зьезьдзіць на магілу маіх родных. У тыя часы там стаяў помнік, дзе было напісана, што там пахаваныя дзьве тысячы савецкіх грамадзян.
— Без удакладненьня, якіх менавіта.
— Вядома. Гэта была палітыка Савецкага Саюзу. Ніколі не паказваўся працэнт зьнішчаных габрэяў у Галакосьце.
— А тое, што Івашкявічус апісваў, — калі была ваша гутарка з людзьмі, якія пілі на магіле?
— Гэта было сёлета. Я неаднаразова прыяжджаў у Літву, у 2007 годзе я паехаў зь сям’ёй, з жонкай і сынам, якому тады было 10 гадоў, я хацеў, каб ён убачыў, дзе нашы карані і дзе пахаваныя нашы родныя.
Быў Галакост, мы з павагай да ахвяраў ставімся, а хто гэта рабіў — невядома
— Давайце зараз пагаворым пра адносіны зь літоўцамі. Гісторыю з маршам можна ўспрымаць як спробу ўсьведамленьня віны ў Літве. У маршы бралі ўдзел вядомыя палітыкі. У вас ёсьць адчуваньне прымірэньня?
— Пытаньне ў тым, як вы вызначаеце прымірэньне. Прызнаньне віны — гэта і ёсьць прымірэньне? Маё меркаваньне — заўсёды ў Літве былі годныя людзі. Былі людзі, якія былі абураныя паводзінамі нацыяналістаў яшчэ падчас вайны. Былі людзі, якія ратавалі [габрэяў]. Таму я не назваў бы гэты працэс прымірэньнем. Нармальныя людзі, якія глядзелі на гэтую трагедыю з болем, заўсёды былі сярод літоўскага народу. Я б не хацеў усё падводзіць пад агульную плянку, пад агульны назоўнік. Я думаю, што настала не прымірэньне, а нейкае прасьвятленьне ў большай часткі насельніцтва. Нават калі я жыў у Савецкім Саюзе, у нас не было ніякай інфармацыі, толькі тое, што мы ведалі ад бацькоў — гэта нідзе не выкладалася. Тое самае адбывалася ў Літве, калі яна ўжо стала незалежнай. Томас Вянцлава неяк сказаў, што Літва заўсёды лічыць, што павінна быць або ахвярай, або героем, ёй не пасуе дрэнная роля. Я думаю, любая дзяржава не хацела б такой ролі. Пытаньне, наколькі мы ўжо сасьпелі для таго, каб глядзець на ўсе адкрыта і праўдзіва. І яшчэ адну рэч ён сказаў: што Літва апошнія дзесяцігодзьдзі з павагай ставіцца да тэмы Галакосту, ёсьць дзень Галакосту, адзначаюцца месцы пахаваньняў, у Вільні паказваюць, дзе было гета. Вельмі паважліва да тэмы Галакосту, да ахвяраў, але хто рабіў Галакост — пра гэта не гаворыцца. Атрымліваецца такая карціна: быў Галакост, мы з павагай ^[да ахвяраў^] ставімся, а хто гэта рабіў — невядома. Таму працэс, які адбываецца цяпер, я б назваў ня прымірэньнем, а прасьвятленьнем. Да гэтага часу не была дастаткова асьветленая гэтая тэма, асьветленая ў школах, сярод моладзі. Можа быць, зараз будзе больш. У Літве вельмі разумная моладзь, вельмі прагрэсіўная. Тым больш вялікі працэнт моладзі цяпер жыве на Захадзе, у іх ужо іншыя погляды, больш адкрытыя. Мне здаецца, што дзяржаўная палітыка не давярае яшчэ свайму насельніцтву, маўляў, нельга ўсю інфармацыю паказаць, таму што гэта балюча, камусьці непрыемна, у кагосьці былі сваякі. Яны не разумеюць, што трэба больш даверыць моладзі, яна разьбярэцца, хто вінаваты, чыя праўда, у каго якая віна. Трэба больш ім даверыцца — вось гэта маё меркаваньне.
Я ня думаю, што Сталін меў за мэту ўратаваць габрэяў, ссылаючы іх у Сібір
— Вы сказалі, што для некага зь літоўскіх габрэяў ссылка ў Сібір савецкімі ўладамі стала ў выніку выратаваньнем, бо ў Сібіры яны выжылі, а ў Галакосьце б ня выжылі. Гэта часты пункт гледжаньня ў Расіі, дзе многія ўсхваляюць Сталіна: што Савецкі Саюз выратаваў мноства людзей, дзе б былі габрэі, калі б ня Сталін, не савецкія войскі. У вас ёсьць нейкая сфармуляваная пазыцыя па гэтым пытаньні?
— Я мушу адзначыць, што ўрад Сталіна, ведаючы пра жахі, якія адбываліся ў Польшчы і нават у пачатку вайны ў Літве, нідзе ў месцах пражываньня габрэяў ніколі не папярэджвала аб небясьпецы, якая чакае іх ад нямецкіх захопнікаў. І ссылкі — я ня думаю, што Сталін меў за мэту ўратаваць габрэяў, ссылаючы іх у Сібір. Гэта была трагедыя. У выпадку са Сталіным гэта была трагедыя ўсяго Савецкага Саюзу, ня толькі габрэяў, а ўсіх, хто трапляў пад гэтыя граблі. Палітыка Сталіна ў большасьці выпадкаў была антысэміцкая. Але мне трошкі непрыемна, калі ў Літве параўноўваюць гэтыя рэжымы, не таму, што я прымяншаю тую трагедыыю, якую прынёс Сталін, але думаю, параўноўваючы гэтыя два рэжымы, што гэта неяк робіць Гітлера больш чалавечным. Можа быць, гэта гучыць дзіўна, але гэта маё пачуцьцё.
Гэта наша гісторыя, гэта нашы карані
— Якім чынам вы, футбольны агент, заняліся здымкамі дакумэнтальнага фільму?
— Я ня стаў прафэсійным прадзюсэрам, проста гэта тэма, якая мне дарагая. Я думаю, адным з галоўных штуршкоў паслужыла тое, што пакаленьне, якое цудам уратавалася, — іх ужо амаль не застаецца. Яны заўсёды захоўвалі гэтую памяць, а мы, маладзейшыя, думалі: нашы бацькі захоўваюць іх памяць, усё ў парадку, мы можам займацца сваімі справамі. І раптам, паглядзеўшы вакол, я ўбачыў, што амаль нікога не застаецца. Нашы дзеці, нашы ўнукі могуць далей ня ведаць пра гэта нічога. Калі мы гэтага ня зробім, то гэта ўсё можа адысьці ў нікуды. У адзін дзень у Малятах былі забітыя дзьве тысячы габрэяў, і можа быць, праз 10-15 гадоў ніхто пра гэта ўжо ня будзе памятаць. А тыя, хто адмаўляе Галакост, можа быць, праз 20 гадоў скажуць, што такога ўвогуле не было. Справа ня толькі ў Малятах — гэта трагедыя ўсяго літоўскага габрэйства, таму што было каля 270 такіх мястэчак, дзе адбылося тое самае. У Малятах, ва Ўцяне... Да вайны ў Літве жылі 220 тысяч габрэяў, у часе вайны было зьнішчана 95% літоўскага габрэйства, а яно лічылася духоўна багатым. Вільня была адным з габрэйскіх рэлігійных цэнтраў у Эўропе, у Літве жылі мастакі, артысты, пісьменьнікі. Вільня была цэнтрам культуры ідыш, нездарма яе называлі літоўскім Ерусалімам.
— Тое, пра што вы кажаце, — як габрэйскі народ захоўвае памяць, — гэта пытаньне пра адносіны народу да памяці пра тое, што зь ім было. І гэта важная праблема для любога народу. Вось мы кажам пра адносіны літоўскага грамадзтва да яго мінулага, пра тое, што памятаюць, а ад якіх успамінаў спрабуюць ухіліцца.
— Гэта наша гісторыя, гэта нашы карані. Мы адтуль прыйшлі. Паэт Адольф Бэрлін напісаў такія радкі: «Мы родам з габрэйскага мястэчка, адсюль карані нашых душ растуць». І заканчвае пытаньнем: «Што пакінем мы пасьля сябе»? Я думаю, гэта асноўны матыў.
Памяць ляжыць у скрыначцы, і нашы бацькі яе ахоўваюць
— Ізраіль — маладая краіна, моладзь, мора айцішнікаў, зусім інтэграваных у сучасны сьвет. Для іх гэта важна, вы лічыце? Можна ўявіць іх аднагодкаў па ўсім сьвеце, яны ня вельмі добра памятаюць гісторыю, і ім наогул гэта ўсё роўна, яны жывуць сучаснасьцю. Ізраільская моладзь па-іншаму ставіцца ці гэтак жа?
— Моладзь усюды аднолькавая. Калі мы маладыя, мы занятыя іншымі праблемамі. Я таксама быў калісьці маладым — увесь час пачуцьцё было, што ёсьць бацькі, яны захоўваюць памяць: памяць ляжыць у гэтай скрыначцы, і нашы бацькі яе ахоўваюць. Мы занятыя ў маладыя гады забавамі, потым вучоба, потым сем’і, маленькія дзеці. Я думаю, трэба дасягнуць пэўнага ўзросту, калі ты будзеш глядзець і скажаш: усё добра, а што з гэтай скрыначкай? Ужо няма каму яе ахоўваць. Я думаю, гэта ў любым народзе. У Ізраілі тэма Галакосту асаблівая, бо Ізраіль паўстаў як дзяржава на попеле Галакосту, на цудам ацалелых габрэях пасьля вайны, і гэта сьвята ў Ізраілі адзначаецца, хоць бы раз на год, але памятаюць пра гэтую тэму кожны дзень. Я не кажу, што ўся моладзь жыве Галакостам і кожны дзень памятае, у нас моладзь як і ўсюды. Але, я думаю, да тых, хто прайшоў жахі катастрофы і выжыў, у Ізраілі ставяцца з асаблівым хваляваньнем, асаблівым клопатам.
