«Калі-небудзь хто-небудзь напіша пра тую пару, калі ў нашым сталічным унівэрсытэце на адным курсе ці на паралельным (філёлягі — журналісты) вучыліся Рыгор Барадулін, Генадзь Бураўкін, Васіль Зуёнак, Юрась Сьвірка, Сымон Блатун, Тацяна Арлова, Мікола Гіль. Акрамя Барадуліна, астатнія тут — мае аднакурсьнікі-журналісты». Стральцоў у прадмове да двухтамовіка Барадуліна сьвядома звужае генэрацыю — да раўналеткаў і, збольшага, да паэтаў. Між тым, завязвалася ў БДУ 1950-х нямала дабротных вузлоў і для прозы — некаторыя ператварыліся цяпер у міты і слупы літаратуры, хтосьці выбліснуў і ўсьміхнуўся маланкаю і тут жа зьнік, кагосьці павяла прынада, а за ёю — непазьбежны ідэалягічны кручок...
Стральцоў амаль ня згадвае празаікаў, бо што ж, яму самому даводзілася тады, у 1960-я, удзельнічаць у сур’ёзнай, часам — жорсткай «унутрывідавой барацьбе». Сёньня можна з пэўнасьцю казаць, што ён паставіў свае фішкі на правільны нумар. Але пяцьдзясят гадоў таму ўсе яны — Адамчык, Карамазаў, Кудравец, Пташнікаў, Сачанка, Стральцоў, Чыгрынаў (кіеўскі іншаплянэтнік Караткевіч ня ў лік) — ішлі ва-банк і ніхто ня ведаў, як павернецца гульня. Найбольш мяне тут цікавяць трое — Адамчык, Пташнікаў і Стральцоў. Гэтыя хлопцы амаль адначасова закінулі ў нашу прозу такія апавяданьні, безь якіх і праз сотню гадоў цяжка будзе ўявіць клясычныя жанравыя анталёгіі.
Як ні дзіўна, гэта быў 1957 год. Адамчыку 24 гады, Пташнікаву — 25, Стральцову наагул дваццаць. З інтэрвалам у месяц усе трое ўпершыню прадзіраюцца ў літаратурны друк. Як ні дзіўна, толькі «зялёны» Стральцоў адразу намацвае сваю магістральную лінію «адвечнага вяртаньня» — ягоны кароткі лірычны аповед «Дома» (перакладзены, як цяпер ужо вядома, Міколам Гілём з расейскамоўнага арыгіналу) абсалютна ў рэчышчы і далейшага «Сена на асфальце», і канчатковага «Смаленьня вепрука». Адамчык пачынае з «Свайго чалавека», апавяданьня, дзе галоўны герой — стары дзядзька Язэп, які ўвесь у заходнебеларускім, прыватна-ўласьніцкім мінулым. Пэрсанаж, можа, недзе і правобраз будучага Караля Нябожы, але ідэя пакуль застаецца ў «трэндах» савецкай літаратуры: перамена старога мысьленьня на карысьць новага — калгаснай вёскі: усьмешлівы, працавіты брыгадзір зьмяняе сьвядомасьць старога героя.
Дваццаціпяцігадовы Пташнікаў пачынае зь вялізнай аповесьці.
Па сутнасьці, як на сёньняшняе вока, дэбютны «Чачык» — гэта невялікі раман. Ён друкуецца ў трох нумарах тоўстага часопіса «Полымя», адразу заўважаецца крытыкай, дзякуючы гэтаму твору аўтара тут жа, яшчэ нават бяз кнігі (нячастая зьява), прымаюць у Саюз пісьменьнікаў — Янка Брыль, Іван Грамовіч і Іван Навуменка ў рэкамэндацыях не згаворваючыся робяць акцэнт на аповесьці.
Але й дарэчы будзе сказаць: пасьля выхаду першай кнігі Пташнікава «Зерне падае не на камень» (тоўстая кніга прозы, у цьвёрдай вокладцы — аўтару 26 гадоў) становіцца відавочна, што ўнутры аўтара ідуць не абы-якія дыялектычныя працэсы. Дзьве цытаты:
«Ніколі яшчэ ні на праўленьні, ні на сходзе не выклікала такіх гарачых спрэчак простае пытаньне парадку дня: утрыманьне жывёлы ў зімовы пэрыяд. Магчыма, першаму пытаньню надавала вагу другое — радыёфікацыя калгасу, але над гэтым ніхто не задумваўся: для калгасьнікаў сёньня ўсё было галоўным. Блякнот старшыні ледзь умяшчаў заўвагі, якія ўвайшлі ў рашэньне адкрытага партыйнага сходу». («Чачык»)
«Доўга гляджу на раку. Цёмная ля маіх ног і нейкая бурая ўдалечыні, яна нават вечарам зрэдку ад нечага заблішчыць, бы хтосьці празрысты перавернецца ў ёй, зашуміць, забулькоча. Яна жыве... Але больш не магу глядзець на яе. Мне ўспамінаецца тая дарога пасьля праліўнога дажджу... Дарога... Размытая ў калдобінах.. Не кратайся ты, зборышча маіх думак. Ня руш мяне: мне балюча». («Бяроза маўчала»)
Першая кніга Пташнікава нібы ламалася на дзьве часткі: калгасныя аповесьці і маладнякоўска-ўзвышэнскія апавяданьні, з прысмакам прачытаных кніг Зарэцкага, Чорнага, Бядулі — магчыма, і Максіма Гарэцкага, калі студэнту позьнесталінскага ўнівэрсытэту недзе ўдалося дастаць кніжку. Наагул, калі пракладаць масток ад 1920-х у 1950-я, то менавіта Пташнікаў бачыцца наступнікам, можа, нават недзе пераймальнікам традыцыі. Ягонае ўслухоўваньне ў прыроду ў апавяданьнях зь першай кніжкі было амаль што самамэтай, вучнёўствам — пазьней, у 1980-я, як распавядаў мне нядаўна празаік Анатоль Казлоў, Пташнікаў раіў «нэафітам», якія несьлі ў «Полымя» свае першыя творы, пачынаць з апісальнай тэхнікі: сядаць у лесе ці ў лузе ці папросту на траву ля дому і апісваць тое, што бачыш — як мага больш падрабязна й дакладна фіксаваць найменшыя зрухі быцьця. З пэўнымі засьцярогамі, канечне, але можна гаварыць, што падобнай тэхнікай карыстаўся і сам Пташнікаў, калі пачынаў. І гэтае «спыненьне», запаволеньне відавочна было патрэбным яму, каб адкаснуцца ад калгаснай тэматыкі Чачыка. Вядома, і ў Чачыку (як і ў «Сваім чалавеку» Адамчыка) была закладзеная нязгода — на першы плян высоўваўся адмоўны тып. І тут, зразумела, таксама была адсылка да 1920-х, да чорнаўскага Лявона Бушмара. Але тэматычны слой відавочна не задавальняў Пташнікава, і таму ён пайшоў у глыб, «за рубеж чалавечага слова», сканцэнтраваўшыся на апавяданьнях-мэдытацыях.
Далей кола пракруцілася яшчэ раз, па той самай амплітудзе: выйшаў раман «Чакай у далёкіх Грынях», які быў абстраляны крытыкай і пазьней уважаўся аўтарам за творчую паразу. Пташнікаў палічыў, што падарожжа ўглыб слова ён зьдзейсьніў, аб’ёмны сюжэтны твор напісаць здольны (зусім блізкі быў посьпех «Чачыка») і замахнуўся на жанр, які ў тагачаснай літаратуры лічыўся абавязковай плянкай для кожнага празаіка, незалежна ад эстэтыкі, стылю, полу і характару.
Толькі скончылася публікацыя, а 6 студзеня 1961-га ў «ЛіМе», у артыкуле «Навошта засьмечваць мову?» ўжо дзеліцца ўражаньнямі студэнтка філялягічнага факультэту Менскага пэдінстытуту імя М. Горкага Вера Дыдышка: «Я пазнаёмілася з раманам І. Пташнікава „Чакай у далёкіх Грынях“, які зараз друкуецца ў часопісе „Маладосьць“ (№ 9-12, 1960). Мяне і маіх таварышаў па інстытуту вельмі зьдзівіла тое, што мова твора засьмечана незразумелымі ці малазразумелымі словамі і цэлымі выразамі, накшталт: „Выжлятнік стаіць ля стала, у павалаканцы“, „паназалялася настырная Раіна“, „вярэдзілі спакаяту над аэрадромам самалёты“, „сьціналіся ўвысі блакітныя пісягі-латочыны“, „вады не вобмаль“ (?), „стрэпаў“ (дождж), „валюхалася, баўталася ў вадзе“, „марыгуляць“, „вайна-мітрэнга“, „вецер узьвіразіўся“, „расхаляпіць дзьверы“, „сквярлося вогнішча“, „вецер екатаў“, „не думаў чапорыцца“ і г. д. (...) Чаму „даланёй“? Навошта гэтыя „глытаўкі“? Чаму, нарэшце, „цененька“, а не „тоненька“? (...) У самога І. Пташнікава ёсьць зборнік апавяданьняў „Зерне падае не на камень“, дзе мова значна лепшая, чым у новым рамане. Чаму ж так рэзка малады пісьменьнік „скрывіў“ лінію тут?»
(Трэба сказаць, што нападкі на пташнікаўскія дыялектызмы стануць пазьней агульным месцам. У 1988 годзе дырэктар Інстытуту мовазнаўства АН БССР Аркадзь Жураўскі напіша літаральна наступнае: «30–50-я гады характарызуюцца адноснай устойлівасьцю лексычных норм. На жаль, гэта працягвалася нядоўга [sic! — ЦЧ]. У 60-я гады беларуская літаратурная мова ўступіла ў стадыю дэнармалізацыі, разбурэньня традыцыйных граматычных і лексычных норм. У літаратурны ўжытак уводзіліся вузкадыялектныя моўныя рысы і штучныя ўтварэньні. Гэта антыгістарычная тэндэнцыя была падхоплена рэдакцыямі многіх часопісаў і газэт. (...)У гэтых адносінах асабліва вылучаюцца раманы І. Пташнікава „Мсьціжы“ і „Алімпіяда“. У сваіх творах пісьменьнік выкарыстаў звыш 200 дыялектных слоў, якія наогул не фіксуюцца слоўнікамі беларускай літаратурнай мовы або падаюцца там у іншых фанэтыка-акцэнталягічных або словаўтваральных варыянтах. Без спэцыяльнага слоўніка цяжка зразумець, што абазначаюць у аўтарскай мове І. Пташнікава назоўнікі беражніца, вылівень, гавыла, глытаўка, дарожніца, дзярнак, додніца, крыжаватка, ляжэйка, матачына, нагалец, надзежнік, нажутка, павалакан, плечавень, праціўня, прэнзель, пэйчык, пярэчка, рагал, спрага, тарнітка, тафялёўка, траска, трасочнік, туляг, шафарня, шпалёўка, шума, шыльлё, шуметнік, прыметнікі выцмуглы, зблэчаны, здрабежаны, кунаты, падцыглясты, разбайдаваны, разбалабошаны, дзеясловы адтатурваць, ажаргаць, ацілягвацца, выцыўкаць, вышмыквацца, галяшыць, дапаганяць, дугаць, дырчаць, стрэкаць, прыслоўі адумысла, дзярката, намітуські, спопаразку, стаймя і г. д.»)
Праз два тыдні пасьля Веры Дыдышка ў тым самым студзеньскім «ЛіМе» зьяўляецца вялізны артыкул схаванага за непразрыстым псэўданімам В. Крышталя «Пошукі ці літаратурная бравада?», адмыслова прысьвечаны «скрыўленьням лініі» ў пташнікаўскім рамане:
«...Калі прабрацца празь нетры слоўнага буралому, у тым ліку і моўнай манернасьці, калі прарвацца праз усе кампазыцыйныя загарадкі і пасткі, перад намі паўстане наступная сэрыя эпізодаў. Так, гэта не апіска, сапраўды раман больш сэрыя эпізодаў, чым суцэльны, кампактны сюжэт з уласьцівым яму разьвіцьцём характараў ва ўзаемадзеяньні і ўзаемаабумоўленасьці».
«...Пасьля выхаду ў сьвет першай кнігі І. Пташнікава ў друку гаварылася, што пісьменьнік захаваў у першароднай сьвежасьці чысьціню пачуцьцяў да жанчыны, што ён майстар раскрываць тонкасьць душэўных рухаў маладых сэрцаў. На жаль, і тут нашы спадзяваньні ня спраўдзіліся. Замест каханьня як вялікага ўзвышаючага пачуцьця перад намі разгортваюцца так званыя „ракавыя“ страсьці з пакутамі, сьлязамі і... сэксуальнымі замахамі».
«...Ці возьмеш таго ж Васіля Міронавіча. Ён і вялікі цяльпук, ён і невыносны, назойлівы, ён жа ўрэшце і нахабнік: тут дарэчы таксама дадаць і зьдзеклівае апісаньне яго паводзін у кіно — тут ён выглядае зусім як блазьнюк. А ў канцы раману Васіль Міронавіч вось-вось сакратар райкому камсамолу».
Пасьля публікацыі раману і моцнай крытыкі Пташнікаў змаўкае на паўтара года. Нядаўна, размаўляючы ў «нацыяналцы» з Анатолем Сідарэвічам (ён якраз з таго пакаленьня — Алеся Жука, Алеся Разанава, Яўгеніі Янішчыц — якое вельмі пільна сачыла за літаратурнай пэрыёдыкай 1960-х), спытаў наўпрост: «Калі пра Пташнікава загаварылі ўсе?». Анатоль Міхайлавіч адказаў зь бібліяграфічнай дакладнасьцю: «Тры апавяданьні 1962 году: „Алёшка“, „Бежанка“, „Алені“». Амаль паўстагодзьдзя менавіта зь іх пачынаюцца ўсе зборнікі пташнікаўскага выбранага.
Да зьяўленьня гэтых тэкстаў Пташнікаў ішоў нібыта дзьвюма сьцяжынамі адначасова — рамантычна-імпрэсіянісцкай у аповедах і (сац)рэалістычнай у буйным фармаце.
Ад 1962 году пачынаецца Пташнікаў-трагік. Менавіта такім ён уваходзіць у хрэстаматыі й падручнікі. Мне Пташнікаў менавіта такім і помніцца: прыцемкі, размоклыя дарогі і ён, які асьцярожна трымае чытача за руку, ён ― надзейны праваднік у гразкім балоце^; народжаны ў гэтых мясьцінах, ён ведае тут усё, яму давяраеш.
Калі чытаеш яго клясычныя рэчы, паміж творамі не пракладаеш мяжы, цяжка сказаць, як адбываецца «эвалюцыя», там быццам бы працягнутая суровая нітка, адзіная аўтарская інтанацыя (ці, можа, музыка?), дзякуючы якой ён і пазнавальны.
Мабыць, у наяўнасьці гэтай музыкі, клясычнай трагічнай мэлёдыі, і ёсьць адзнака пташнікаўскай учэпістасьці: музыка вабіць і вабіць, і чакаеш увесь час нейкай яміны, асэнсаванага фатальнага выбару. Канечне, збольшага ўсё вядзецца вакол вайны. Пташнікаў ня кажа, што ў вайне «трагічнае схавана хараство», як пісаў Жылка: гэта было б толькі эстэтыкай, толькі балетным піруэтам, а каму ж як не яму было ведаць, што ў трагедыі няма нічога прыгожага, і рэальнасьць, зь вясёлай, чыстай і радаснай, можа ў адно імгненьне ператварыцца ў сваю супрацьлегласьць. Але папросту дзіўна бачыць, як гэтая рэальнасьць трансфармуецца з часам.
У 1952 годзе ў «Чырвонай зьмене» дваццацігадовы Пташнікаў друкуе верш «Дарога жыцьця»:
Я помню ў маленстве спытаўся нясьмела:
— Куды гэты шлях, што за рэчкай, вядзе?
— Куды? У жыцьцё тваё, сын, зразумела? —
Мне бацька сказаў, і я потым дзень цэлы
За мост на дарогу глядзеў і глядзеў.
Па гэтай дарозе зь сябрамі пайшлі мы
У школу. Любімыя клясы і залі,
Аб вас не пагаснуць ніколі ўспаміны:
Тут мы ўпершыню напісалі: Радзіма,
І гальштук важаты мне тут павязаў.
Я помню, як летам на нівах калгасных
Калосьсе зьбіралі вучнёўскай сям’ёй...
Я Сталіну дзякую сёньня за шчасьце,
Якое ніколі, ніколі ня згасьне,
Якое заўсёды і ўсюды са мной.
А ў «Ненапісанай аповесьці» — апошнім творы 2001 году, фактычна ў мэмуарнай кнізе — падлетак (за тры гады да верша) дваццаць пяць кілямэтраў, разам зь сьмяротна хворым на сухоты бацькам, басанож ідзе ўзімку да настаўніцкага пакою ў Плешчаніцы, каб здаць дакумэнты. У настаўніцкай пакепліваюць зь ягоных босых ног і раяць зьвярнуцца ў бліжэйшае ПТВ:
«— І дома мне ніхто не паможа. Сям’я — сем чалавек. З калгаса тры гады што мы палучаем... Бацька хворы. Хата згарэла ў вайну, немцы спалілі. Новую яшчэ не дакончылі. Крэдыту пяць тысяч узялі... А што босы па марозе? Дык у Грыневічы за пяць кілямэтраў не па такім марозе хадзіў і не я адзін. У Грыневічы за пяць кілямэтраў можна было хадзіць усе гэтыя гады ў лапцях і па марозе, і па вадзе... А тут, да вас дваццаць пяць кілямэтраў, калі напрамую, лесам, а калі на Крайск, па шашы — усе трыццаць... Я не хачу ніякай спэцыяльнасьці. Я хачу вучыцца. Вучыцца і вучыцца. Буду сам вучыцца. Дома. А за восьмую клясу хачу ў вас здаць экзамэны экстэрнам. Гэтага і прашу. А восьмай клясы бліжэй нідзе няма, толькі ў вас, у Плешчаніцах, у раёне. Гаварылі ўсё, гаварылі, што адкрыюць восьмую клясу ў нас, у Крайску, але так і не адкрылі. І ў восьмую клясу з нашых вёсак так ніхто і не пайшоў... Адзін Гіра Шура з Грыневіч. Дык ён у Плешчаніцах на кватэры, а дамоў езьдзіць кожную суботу на чэскім вэлясыпэдзе. У яго чэскі вэлясыпэд, і бацька дарожны майстар. А ў мяне...
У настаўніцкай было ціха-ціха. А стала яшчэ цішэй, і можна было пачуць, як клясы і калідор гудзяць ад галасоў, што пазатыканыя вульлі з пчоламі».
Хоць гаварыў я ціха, а як быццам у мікрафон з эфэктам рэвэрбэрацыі разносіліся словы ў вялізнай і амаль пустой рытуальнай залі менскага крэматорыю 30 ліпеня 2016 году. Я ўспамінаў, як гэта здорава было ўсьведамляць, што вось недзе ў адным з табой горадзе жыве Іван Мікалаевіч Пташнікаў... Ды і ўсёй нашай літаратуры гэтае ўсьведамленьне дадавала вартасьці й паўнаты. Што ён надрукаваў «Ненапісаную аповесьць» і на пятнаццаць гадоў зьнік з усіх радараў і даляглядаў, і ніхто ня ведаў, як і чым ён жыве. Што пра яго варта пісаць.
І пра яго сапраўды варта пісаць.
Здымкі з архіву выдавецтва «Мастацкая літаратура».
