Палітычныя тэхнолягі, якія запусьцілі ў нашу візуальную прастору спокліч #ябатька, не арыентуюцца ані ў беларускім моўным полі, ані ў мэнтальнасьці. Яны ня чулі пра беларускае „яканьне“ (пераход Е ў Я перад націскам, у выніку якога іхны прадукт выклікае сьмешную асацыяцыю). І само слова „бацька“ для беларусаў толькі сямейнае.
Сьцісла
- А. Лукашэнка называе сам сябе ў трэцяй асобе „батька“ з канца 1990-х гадоў.
- Ён пераняў мянушку ў расейскага камуністычнага палітыка з Краснадарскага краю М. Кандраценкі.
- Мянушку „батька“ для Лукашэнкі падхапілі ў Расеі ды Ўкраіне, дзе добрым тонам лічыцца ўжыць яе ў размове зь беларусамі.
- Але ў беларускай мове слова бацька -- сямейнае, прыватнае, а прэтэндэнта на ўсіхнае бацькоўства бальшыня беларусаў называе проста „Лукашэнка“.
- У нас не называлі камандзера бацькам. Бо кожны шляхціч-ваяр кіраваўся Статутам і меў сваю матывацыю ваяваць за Айчыну.
- І манарха бацькам не маглі называць, яго выбіралі, ён выконваў адведзеныя яму законам функцыі. А ня быў „айцом народаў“.
- Гэта ў расейскай традыцыі „отец-правитель суров, требователен, даже жесток, если жесткость и требовательность полезны детям“.
- Ёсьць сэмантычная розьніца і з украінскай мовай, дзе батьком казакі называлі гетмана.
Ёсьць тэхналёгіі маніпуляцыі значэньнем словаў. Скажам, словы сьвядомы ці змагар у векавой беларускай традыцыі цалкам пазытыўныя, маюць сваю сэмантычную нішу. Але імпэрская прапаганда раней паціху, а цяпер з выкарыстаньнем сучасных інфармацыйных тэхналёгіяў больш агрэсіўна падмяняе, выварочвае значэньне беларускага і ўкраінскага слова сьвядомы/свідомий. Нам варта не патураць такім маніпуляцыям нават у гарачыні палемікі, а бараніць сваё сэмантычнае поле.
Словамі з катэгорыі сямейнай лексыкі, здавалася б, маніпуляваць немагчыма. Але спрабуюць. Я пра слова бацька як мянушку кіраўніка дзяржавы.
А. Лукашэнка з канца 1990-х гадоў сыстэматычна называе сябе ў трэцяй асобе „бацька“. Гэта самая простая тэхналёгія ўкараненьня неўласьцівага значэньня слова ў аўтарытарных умовах. І тым ня менш самі беларусы ў масе сваёй так ня кажуць пра героя тэлеэкрану. Нават самыя вернападданыя (ня ведаю, наколькі ўсурʼёз), але з рэальнага народу, называюць яго проста Лукашэнка:
Аднак мянушку падхапілі ў Расеі ды Ўкраіне, дзе добрым тонам лічыцца ўжыць яе ў размове зь беларусамі. У расейскіх мэдыя мянушка ўпершыню зьявілася, здаецца, у 1997 г. на старонках выданьня „Коммерсантъ Деньги“ (паводле „Словаря современного жаргона российских политиков и журналистов“). У нас яе ўжываюць хіба што вэртыкальныя чыноўнікі ды прыдворныя па музычнай часьці.
У 2013 годзе А. Лукашэнка нават абвясьціў слова „бацька“ сваім прыватным брэндам:
Под брендом „Батька“ и прочим в России и Украине продают какую-то „бормотуху“ или разведенное сливочное масло. Это уже для нас проблема. Наши цепляют там — как будто Лукашенко продает там. От моего имени продают.
Праўда, на постсавецкай прасторы яшчэ да Лукашэнкі „батькой“ быў камуніст Мікалай Кандраценка, партыйны сакратар, а потым губэрнатар Краснадарскага краю Расеі. Падтрымаў путч ГКЧП. Дэманстраваў зварот да казацкіх традыцыяў. Палітычныя тэхнолягі выкарысталі зварот „батька Кондрат“ у ягонай выбарчай кампаніі 1996 г.
Відавочна, Лукашэнка пераняў мянушку ў свайго таварыша, што ўскосна прызнаў у 2007 годзе падчас прэсавай канфэрэнцыі для расейскіх журналістаў: „Наверное, эта практика пришла от вас. Или от нас к вам. В Краснодарском крае, помните, был губернатор Кондратенко, его тоже «батька Кондрат» звали… Зацепилась за мной эта не то кличка, не то имя. Ну я и привык. Я никак к этому не отношусь“.
Бацюхны мае!
У беларускай мове здаўна слова бацька ўжываецца амаль суцэльна ў сямейным значэньні. З пары Вялікага Княства яно і аднакаранёвыя былі ўключаныя ў юрыдычную тэрміналёгію: бацькаўшчына — бацькаў набытак, спадчынная маёмасьць. Бацькí — бацька і маці чалавека (у расейскай мове такой аднакаранёвасьці няма, там „родители“; беларускае ж зборнае слова бацькí яшчэ выразьней падкрэсьлівае радзіннае значэньне слова бацька ў адзіночным ліку).
Адзіная сфэра па-за сямейнаю, дзе зварот бацька ў Беларусі быў прыжыўся, — гэта царква. Хросны бацька. Хаця тут адбыўся наўпроставы мэтафарычны перанос значэньня.
А вось да сьвятара ў народнай мове пашанотліва маглі зьвярнуцца татуля, татуня, татусь, татуська, татулька: Няхай здароў будзець татуська наш, харошы сьвяшчэнік, — сьведчыць знаўца беларускае народнае мовы XIX ст. Іван Насовіч.
Зварот „бацюшка“ ў беларускую мову прыйшоў з расейскае, пазьней. Прычым той самы Насовіч зазначае: бацюхна скажуць пра ўласнага бацьку, а бацюшка — менавіта пра сьвятара. Відавочны словаўтваральны русізм (трэба сказаць, што для сьвятара Насовічавы запісы фіксуюць яшчэ бацінька, бацічка).
Думаю, што бацька ў значэньнях 'дабрачынца' (Будзь бацькаю, панок!) або 'галава, кіраўнік, начальнік' — таксама вынік расейскага ўплыву:
„Demokraty“ haradzkoj dumy hutarać ab tym, kab sienakosy u hubernatorskim sadu zdawać z tarhoŭ. Ciapier ich trymaje za bezcen Č., swajak adnaho z baćkoŭ horadu O. (Naša Niwa, 1910, № 23—24)
Вядома, слова бацька мае моцны мэтафарычны патэнцыял, калі адухаўляецца слова Бацькаўшчына або калі Бацькам завецца адна з нашых нацыятворчых рэк —Нёман.
Мікалай Ворвулеў, „Нёман“ (Несьцер Сакалоўскі — Анатоль Астрэйка)
Треба батька Махна із синочками
Ва ўкраінскай мове, хоць блізкай, слова батько мае інакшае сэмантычнае поле. Народная песьня пра трагічныя падзеі канца XVIII ст.:
А наш батько Калнишевський того не гадає,
А вже ж Москаль, а вже ж Москаль Січу обступає.
„Та встань, батьку-отамане, кличуть тебе люди,
Ой, як станеш ти на башти, Москаля не буде!“
Батьком казакі называлі гетмана. Магчыма, ў працяг цюрскага атаман, якое часам зьвязваюць з ата 'бацька'. Батько Хмельницький, батько Богдан. Ужо ў іншую эпоху ўкраінскі палявы камандзер-анархіст Нестар Махно зарабіў званьне Батько дзякуючы тым самым казацкім традыцыям нерэгулярнага як бы „народнага“ войска. „Яблучко із листочками, треба батька Махна із синочками“.
Цікава, што ў Янкі Купалы (паводле „Слоўніка мовы Янкі Купалы“) слова бацька ў значэньні 'вядомая і паважаная асоба, старэйшы ў грамадзе' фіксуецца менавіта ў тэкстах, зьвязаных з Украінай:
Праслаўнаму бацьку ўкраінскай свабоды
Паклон бʼе разбуджана ўся старана…
(„Памяці Тараса Шаўчэнкі“)
Цар-бацюшка, абаронца ад „чужебесия“
Чаму ўсё ж у беларускай мове слова бацька ня стала зваротам да начальніка? Я наткнуўся на тэкст „Русская душа и нерусская власть“. Аўтарка — Тацьцяна Міронава, член-карэспандэнт Міжнароднай славянскай акадэміі навук, працуе ў Праваслаўным Сьвята-Ціханаўскім гуманітарным унівэрсытэце, змагаецца з „чужебесием“, выкрывае Захад і яго антыславянскія змовы. Карацей, аўтарытэт.
І вось такія ў Міронавай цікавыя назіраньні.
Есть два типа отношений в иерархии руководителя и ему служащих — это отношения подчинения и послушания. Под-чин-ение … предполагает преклонение перед законом, пребывание под игом закона.
(Тут зьвернем увагу, наколькі ёмістае і цывілізацыйна адпаведнае беларускае слова падпарадкаваньне — г. зн. сьвядомае зьдзяйсьненьне парадку).
Подчинение крайне противно русской натуре, потому что в нем русский человек усматривает …холод бессердечности. Наш подлинно русский тип организованности основан на послушании, …чужд западному представлению об организации и порядке.
В русском понимании иерархия начальник и подчиненный — … это иерархия отца, его сыновей и дочерей. Причем допускается по-русски, что отец-правитель может быть суров, требователен, даже жесток, если жесткость и требовательность полезны детям.
Адсюль, піша Міронава, паходзяць сувораўскі выраз „отцы-командиры“, казацкі зварот „батька“, сучасная мянушка „батяня-комбат“. І любімы сваімі дзецьмі-падданымі „Царь-батюшка“.
* * *
Слова батька ў расейскай літаратурнай мове стылёва афарбаванае. Слоўнік Ушакова пазначае яго як „областное, фамильярное, вульгарное“. Сапраўды, яго ўжываньне менавіта ў расейскай мове тэрытарыяльна і сацыяльна абмежаванае. У пару 1-й Усясьветнай вайны ў былой Расейскай імпэрыі, асабліва ў так званых казацкіх рэгіёнах, зьявілася мноства парамілітарных і часта паўкрымінальных груповак, іхны дух панаваў і ў чырвонай арміі. Расейскі вайсковы журналіст, дасьледнік біяграфіі Сямёна Будзённага Аляксандар Шчолакаў піша пра іхных камандзераў:
Усіх атаманаў бандыцкая братва вылучала з уласнага асяродзьдзя і тытулявала „батькамі“. Больш прыстойна словам „батя“ сваіх камандзераў называлі ў партызанскіх, паўпартызанскіх і нават рэгулярных частках Чырвонай арміі. …Таму ня дзіва, што байцы Першай коннай звалі свайго камандарма „Батька Семен“.
Вось такая прычына жывучасьці ў чырвонай арміі тытулу „батька“, які ажыў падчас Другой усясьветнай вайны ў савецкіх партызанаў. Украінскае казацтва тут ужо ні да чога.
Бацька Булак
Быў і ў беларускай гісторыі дзяяч зь мянушкаю Бацька. Гэта генэрал-маёр Станіслаў Булак-Балаховіч.
Балаховіч прайшоў расейскую армію пачынаючы ад харужага, зьнізу, у закалотах 1917—1919 гадоў сам ствараў аддзелы і пераняў завядзёнку быць „отцом солдатам“. Свой першы загад пасьля выбіцьця з Пскова чырвоных ён падпісвае „Атаман сялянскіх і партызанскіх аддзелаў“. Ужо тады да яго прыляпілася мянушка бацька — у традыцыйным для расейскай арміі ды казацтва значэньні.
Віктар Шалкевіч сьпявае:
Эх, конь, ты мой конь, чатыры падковы,
Ты вядзі, вядзі у бой нас, Бацька Балаховіч!
Балаховіч ня толькі ваюе, але і піша наіўныя вершы па-беларуску. Напісана ў Таліне 25 лістапада 1919 году:
Празь цёмныя хмары на чуждай старонцы
Зірнула на нас цёпла-роднае сонца,
I гоман пачуў я з радной стараны:
«Свабода калоціцца ў наша ваконца,
За бацькаўшчыну ўсталі яе ўсе сыны!»
Верш гэнэрал так і назваў: „Покліч Бацькі“. (Магчыма, слова бацька для яго тут мела і асноўнае значэньне — з роднай беларускай мовы.)
Ужо прыйшоўшы з войскам у Беларусь і дакляраваўшы вернасьць Беларускай Народнай Рэспубліцы, генэрал надта ня слухаўся Ўраду БНР і ўвогуле каго б ні было, заставаўся самадастатковы — падобна як „бацькí“ на тэрыторыі Ўкраіны і Кубані таго часу. Атаманская мянушка ішла за ім усё наступнае жыцьцё і засталася ўнікальнаю для беларускага нацыянальнага руху.
Наагул у беларускай вайсковай традыцыі не называлі камандзера, нават такога выдатнага, як князь Канстанцін Астроскі, бацькам. Бо кожны шляхціч-ваяр кіраваўся Статутам ВКЛ і меў сваю матывацыю ваяваць за Айчыну. І манарха бацькам не маглі называць, яго выбіралі баяры-шляхта, ён быў першы сярод роўных і выконваў адведзеныя яму законам функцыі. А ня быў „айцом народаў“, як расейскі цар, або Сталін, або чарговы Кім.
Наўрад ці варта журналістам недзяржаўных беларускіх мэдыя пераймаць небеларускую лексычную завядзёнку і ўжываць слова „батька“ ў неўласьцівым сэнсе нават у двукосьсі. Шануйма сваіх бацькоў і не ўжывайма слова бацька марна.
