Што можа «канапны актывізм»?

Гэтыя пытаньні ў Праскім акцэнце абмяркоўваюць рэдактар аддзелу новых мэдыяў беларускай службы Радыё Свабода Францішак Вячорка, блогер Антон Матолька і галоўны рэдактар інтэрнэт-часопісу KYKY Саша Раманава. Вядзе перадачу Юры Дракахруст.

Дракахруст: Пісьменьнік і журналіст Віктар Марціновіч апублікаваў блог «Дэвальвацыя слова», у якім выказаў меркаваньне, што цяпер незалежныя СМІ страцілі значную частку свайго колішняга ўплыву. Гэты тэкст Марціновіча актыўна абмяркоўваўся ў сацыяльных сетках, была дыскусія і на нашым радыё, блог пісьменьніка стаў тэмай абмеркаваньня у «Клюбе рэдактараў» на БТ.

Такое ўражаньне, што меў Марціновіч рацыю або не, але ў пэўны грамадзкі нэрв ён сваім блогам трапіў. Вось пра гэты нэрв я і прапаную пагаварыць.

Роля СМІ ў шырокім сэнсе, уключна з сацыяльнымі сеткамі, у грамадзтве зьмянілася. Чаму, у чым? Ці таму, што, як напісаў Марціновіч, уладзе сталі абыякавыя меркаваньні СМІ, дый «народцу» наагул, ці таму, што, як мяркуе рэдактар СБ Павал Якубовіч, «блогеры вытапталі інфармацыйнае поле»? Як у Чэстэртана: дзе можна схаваць ліст? У купе лісьця. Калі шмат галасоў — не чуваць ніводнага. Саша, у чым зьмены і ў чым іх прычыны?

Раманава: Я нязгодная з усімі. Асноўны пасыл калёнкі Марціновіча, выдатна напісанай, дарэчы — што журналіст страціў уплыў. Там ёсьць такі цікавы сказ — раней кволая дзяўчынка магла адным пытаньнем адправіць у адстаўку генэрала.

Тут праблема — што каму трэба. Мне як журналісту адпраўляць у адстаўку генэрала ня надта трэба.

Дракахруст: А можаце?

Раманава: Я бачыла генэралаў у адстаўцы, гэта вельмі сумнае відовішча. Чалавек займаецца самаразбурэньнем, і я б не хацела, каб чалавек усьведамляў, што гэта з-за мяне і што ўнукам генэрала распавядаюць на ноч пра пачвару Сашу Раманаву, якая ва ўсім гэтым вінаватая.

Асноўная місія KYKY — гэта барацьба са страхам. Калі ты хочаш адпраўляць у адстаўку генэралаў, ты хочаш, каб генэралы цябе баяліся больш, чым ты баісься іх. Мы ў KYKY спрабуем змагацца з усімі формамі страху, каб людзі не баяліся паказваць свае твары, распавядаць пра свае справы, называць сваё прозьвішча, калі ты да іх падыходзіш на вуліцы.

Калі мы пазбаўляемся ад страху па ўсіх франтах, жыцьцё робіцца больш радасным і прыемным. Сілавыя спосабы вырашэньня праблемаў мне ня вельмі падабаюцца. Лепш сядзець каля ракі і чакаць, пакуль міма праплыве труп ворага. У ворагу трэба бачыць недарэчнасьць, слабасьць і разумець, што час на тваім баку. У цябе будучыня, ты разумееш, як і чым жыве сьвет, а яны не.

Я паглядзела гэтую перадачу «Клюб рэдактараў» цалкам. Яны спачатку крытыкавалі Віктара Марціновіча, а потым спрачаліся — Беларусь ці Белоруссія. Яны ўзялі гэтую трафікагонную тэму, на якую ў той самы дзень, калі зьявілася калёнка Марціновіча, была публікацыя на KYKY.

Я раблю выснову, што гэтая «старая гвардыя» вучыцца ў маладой, бо нават яна разумее, што будучыня — у нейкіх іншых рэчах. Сьвет ідзе наперад. І казаць, што за мноствам галасоў не чутно ніводнага — гэта няправільна. Мноства галасоў сьведчыць пра тое, што страху робіцца менш. Гэта ўжо вельмі шмат. І ў гэтым няма нічога кепскага.

Дракахруст: Франак, Якубовіч у сваім выступе сказаў, што, маўляў, ёсьць рэакцыя на перадачы БТ, публікацыі ў СБ, у «Народнай волі». Цікава, што ён не прыгадаў, скажам, TUT.BY ці KYKY. Гэта такі старамодны погляд на СМІ ці сапраўды — тое, што напісана ў папяровай газэце, водгук мае — і ад улады і ў грамадзтве, а інтэрнэт — гэта пустата?

Зьявілася нават ангельскае слоўца-наватвор — slacktivism, «канапны актывізм», абібоктывізм, па-нашаму. Клікі, лайкі, расшэрыць, максымальны рэпост — жарсьці нежартоўныя, але з рэальнасьцю гэты сьвет слаба перасякаецца. Улада ў гэтым сэнсе таксама абібоктывісты — могуць пачытаць, могуць паставіць лайк, ці нават антылайк, як цяпер дазваляе Фэйсбук. А чаму яна павінна нешта рабіць?

Ці не?

Вячорка: Як ні дзіва, менавіта «канапныя актывісты», інтэрнэт-актывісты, задаюць інфармацыйныя трэнды, і дзяржава вымушаная на іх рэагаваць. Такія асобы, як Антон Матолька, Віктар Малішэўскі, маюць шалёны трафік і выклікаюць буру дыскусіяў ня толькі на сваіх уласных блогах, але ў тым ліку і ў традыцыйных СМІ — як незалежных, гэтак і афіцыйных.

Калі казаць пра інфармацыйнае поле, то ўлада прайграла інтэрнэт і прайграла яшчэ некалькі гадоў таму. Тыя газэты, радыёстанцыі, нават тыя тэлеканалы, якімі валодае дзяржаўная прапаганда, уплываюць і фармуюць сьвядомасьць толькі часткі беларускага грамадзтва, гэта людзі пакаленьня 40-45+, жыхары малых гарадоў.

Але гэтае пакаленьне таксама паступова пераходзіць у інтэрнэт, у Ўкантакце і ў Фэйсбук, дзе ўплыў улады мізэрны. Я, рыхтуючыся да сёньняшняй дыскусіі, адмыслова паглядзеў прысутнасьць і ахоп у інтэрнэце «Советской Белоруссии», «Рэспублікі», «Зьвязды», ТБ каналаў «Беларусь-1», «Беларусь-2», усіх дзяржаўных рупараў.

Дык усе дзяржаўныя тэлеканалы сумарна (за выключэньнем «Беларусь-24») маюць у Фэйсбуку ахоп роўны ахопу аднаго KYKY. Я ужо не кажу пра большыя рэсурсы, такія як TUT.BY ці Радыё Свабода.

Я мяркую, што гэта другая прычына, чаму Якубовіч такі разьюшаны на гэтых блогераў, фэйсбукераў і «канапных актывістаў». Ён ня ў стане цягацца зь імі, канкураваць за інфармацыйную плынь, даносіць сваю думку. Ён вымушаны рэактыўным чынам адказваць на закіды з боку матолек і малішэўскіх.

Дракахруст: Антон, Вы — адзін з тых блогераў, пра якіх з такім сумам казаў рэдактар СБ. Прычым, блогер, на якога і грамадзтва, улада як раз і рэагуе больш, чым на іншае СМІ. З вамі вось МУС перапісваецца. А як бы вы апісалі ўплыў сацыяльных сетак у цэлым? Вы лепшы прадстаўнік, так бы мовіць, ці кумір тых самых «канапных актывістаў»?

Матолька: Раней, каб узьняць увагу да нейкай праблемы, патрэбны быў вялікі час — трэба было выйсьці на журналіста, дачакацца, пакуль ён прыедзе, узяць усе камэнтары. Толькі праз тыдзень гэта зьявіцца ў газэце, калі пашанцуе. Цяпер часам дастаткова аднаго фотаздымку, нават бяз подпісу, каб убачыць, што нешта ня тое.

Сацыяльныя сеткі аблягчылі доступ да інфармацыі, асабліва да крытычнай. Цяпер хто заўгодна можа напісаць пра тое, што нешта здарылася, і калі інфармацыя рэзанансная, то празь пяць-дзесяць хвілінаў яна ўжо будзе адлюстроўвацца ў стужцы ў асноўных карыстальнікаў. У гэтага чалавека ёсьць сябры, якія рэпостнуць і рэтвітнуць, ад іх пойдзе далей. Тое, што напісалі «канапныя актывісты», раней ці пазьней дойдзе да блогераў, да журналістаў, да тых самых дзяржаўных органаў, якія ў сацыяльных сетках таксама прысутнічаюць, як бы яны гэтага ні не хацелі.

Дракахруст: Антон, я памятаю, колькі гадоў таму вельмі папулярны тады (дый цяпер) блогер Яўген Ліпковіч зладзіў пэрформанс са спаленьнем кніг Мікалая Чаргінца. Ён паведамляў пра свой намер ў сваім блогу, яго актыўна чыталі і абмяркоўвалі сотні людзей. Ён усіх фрэндаў запрашаў на сваё шоў і думаў, што гэтая актыўнасьць у інтэрнэце канвэртуецца ў актыўнасьць у рэале, балазе, не патрабавала вялікіх высілкаў прыйсьці паглядзець, як Яўген паліць кнігі. Прыйшло, як памятаецца, 5-10 чалавек. Гэта ня ёсьць наагул мадэль таго, як актыўнасьць у інтэрнэце канвэртуецца ў рэальнае дзеяньне?

​Матолька: А што вы разумееце пад канвэртацыяй? Так, калі я зараз скажу — давайце выйдзем на плошчу рабіць рэвалюцыю, то зразумела, што выйдзе 5 чалавек. Нягледзячы на тое, што ў мяне 40 тысячаў падпісчыкаў у Твітэры і 10 тысячаў падпісчыкаў у Фэйсбуку. Але калі я скажу — давайце распаўсюдзім інфармацыю пра тую або іншую сытуацыю, якая закране вялікую колькасьць людзей, то дзякуючы гэтаму ўзьнікне інфармацыйны шум, які прывядзе (гэта да пытаньня пра канвэртацыю) да больш сур’ёзных публікацыяў у СМІ, і размова ня толькі пра TUT.BY і Onliner, але і і пра тую самую «Советскую Белоруссию», як гэта бывала неаднойчы. І гэта прывядзе да пэўнага выніку. Дык пра які вынік вы пытаецеся?

Дракахруст: Вы адказалі на маё пытаньне, які вынік і як ён дасягаецца.

Вячорка: Зьмяніліся ня толькі шляхі спажываньня інфармацыі, зьмяніліся самыя крытэры даверу да інфармацыі. Раней давер вызначаўся брэндам крыніцы — БелаПАН паведаміў, Радыё Свабода паведаміла, яны правяраюць інфармацыю, таму ім давяраюць.

Я нядаўна быў у Вашынгтоне, дыскутаваў з прадстаўнікамі ўплывовых амэрыканскіх мэдыяў, і ад апошніх прагучала меркаваньне, што цяпер давер вызначаецца рэакцыяй на інфармацыю — колькасьцю тых самых шэраў і лайкаў.

Мы спыталіся у калегаў — але людзі ж могуць шэрыць і коцікаў, гэта ж ня сьведчыць пра высокі давер да гэтай інфармацыі. У адказ прагучала, што шэраньне коцікаў мае пэўны ліміт. А калі інфармацыя выходзіць у трэнд, калі яна шэрыцца, калі яе камэнтуюць VIP-ы, яна паводле ахопу ў разы абганяе любых коцікаў. Так што давер да інфармацыі вызначаецца тымі самымі лайкамі, шэрамі і камэнтамі, якія так ня любіць Якубовіч.

Дракахруст: Іншымі словамі, праўда — гэта тое, што актыўна шэрыцца?

Вячорка: Так.

Дракахруст: Вы ўсе ў сваіх праектах людзі пасьпяховыя, і напэўна пасьміхаецеся са старамоднага Якубовіча. Вы пасьпяховыя, але сярод каго? Вам, магчыма, здаецца, што айчынныя хіпстэры і япі, прасунутая гарадзкая моладзь з гаджэтамі, якая жыве ў сацсетках — гэта ўся Беларусь. А можа ня ўся? Паводле статыстыкі ў Беларусі 27% пэнсіянэраў, 25% вясковых жыхароў. Можа, для рабацягі з трактарнага ці для вясковай бабкі вы — марсіяне і са сваім ладам думак, і са сваёй аўдыторыяй? А Павал Якубовіч і Генадзь Давыдзька — не. І яны маюць прынамсі ня менш падставаў пасьміхацца над вамі. Не?

Раманава: Зразумела, яны пасьміхаюцца. Прынамсі, спрабуюць. Ёсьць такі стыль. Як у тым самым «Клюбе рэдактараў» было сказана пра Марціновіча, які «робіць першыя крокі ў журналістыцы». Для нас гэта сьмешна, ён ня першы год у журналістыцы, у Аўстрыі ставяць яго п’есы, яго кнігі перакладаюць на эўрапейскія мовы. Гэта ў іх такі гумар.

А наконт вашага пытаньня пра «марсіянскі» сьвет і сьвет «старой гвардыі», я, калі глядзела гэтую перадачу, прыгадвала артыкул нашага аўтара Міколы Сулімы, апублікаваны пару гадоў таму. Ён пісаў пра сьвет беларуса, які ляжыць у ложку і просіць тату дазволіць яшчэ крышачку паляжаць, паспаць. І пра іншы, заходні сьвет, які жыве па законах трафіку, рынку, рэпостаў, расшараў, колькасьці рэклямы, якая залежыць ад гэтага.

Адзін сьвет дарослы, другі — дзіцячы. І вось гэтыя дарослыя дзядзькі, вельмі прафэсійныя, але пры гэтым яны ляжаць у ложку і гэта настолькі відавочна, што нават злавацца на гэта не выпадае.

Глядзіш на іх і зьдзіўляесься — нехта ж там застаўся, нехта друкуе газэты, жыве ў тым сьвеце, які для цябе даўно ўжо скончыўся. Ты бачыш, куды ісьці, а яны бачаць, куды адступаць назад.

Дракахруст: Антон, Саша дала адказ нашым старамодным калегам таксама ў пэўным сэнсе ў іх стылі. Не сказаў бы, што яны адно ў ложку ляжаць, яны працуюць і даволі эфэктыўна. Як той самы рабацяга на трактарным. Ён, праўда, працуе таксама старамодна, на МТЗ, а не ў ПВТ, ня ў рэчышчы трафіку і расшараў. А якое вашае стаўленьне да гэтых двух сьветаў Беларусі, да гэтых двух Беларусяў? Вы належыце толькі да аднаго, да сьвету хіпстэраў, япі, да сьвету пасьпяховых, а сьвет непасьпяховых, непрасунутых — гэта сьвет Якубовіча і Давыдзькі?

​Матолька: Я ня мысьлю такімі штампамі, я не падзяляю меркаваньне, якое фармулюеце вы. Давайце будзем аб’ектыўнымі, нас чытае 3%, у лепшым выпадку 5% насельніцтва. Гэтая колькасьць пакрысе павялічваецца, гэта заўважна больш, чым было 10 ці нават 5 гадоў таму. Мая маці, 1951 году нараджэньня, без праблемаў адкрые Фэйсбук, прачытае той самы TUT.BY, супаставіць з той інфармацыяй, якую яна пачуе па ТБ ці зь іншых крыніцаў. Гэты падзел на пасьпяховых і непасьпяховых я лічу поўным трызьненьнем. Людзей, якія выходзяць у інтэрнэт, выходзяць у сацыяльныя сеткі, з кожным годам усё больш і больш.

Дракахруст: Антон, вы кажаце пра больш шырокае кола, чым хіпстэры і япі, але і яно — гэта далёка ня ўсе. Паводле той самай статыстыкі ў Беларусі вышэйшую адукацыю маюць 19%. Мяркую, што ваша маці, на якую вы спаслаліся, таксама мае вышэйшую адукацыю. Але ж 81% астатніх маюць адукацыю сярэднюю і ніжэйшую. Магчыма, гэта іншы сьвет? Яны збольшага не карыстаюцца Фэйсбукам.

Матолька: А я лічу, што яны нічым не адрозьніваюцца. Скажам, у мяне сярод падпісчыкаў — людзі з абсалютна розных сфэраў. Так, мае падпісчыкі збольшага жывуць у Менску і больш карыстаюцца смартфонамі для атрыманьня інфармацыі. Але я б не рабіў такога моцнага разьмежаваньня.

З другога боку, варта прыгадаць, што рэвалюцыі робяць не 80% насельніцтва.

Дракахруст: Франак, «прасунутым» СМІ часам уласьцівая пэўная ювэнільнасьць, маўляў, нашая мэтавая група — гэта людзі маладыя, пасьпяховыя, узброеныя гаджэтамі. А астатнія аддаюцца на водкуп Якубовічу і Давыдзьку?

​Вячорка: На мой погляд, усё ж існуюць дзьве рэальнасьці, прынамсі інфармацыйныя. Тыя людзі, якія трапіліся мне падчас вайсковай службы на Гомельшчыне, ніяк не супадаюць з маімі калегамі, сябрамі, знаёмымі ў Фэйсбуку. Але зь імі ёсьць перакрыжаваньне ў сацыяльных сетках на такіх плятформах, як Укантакце, дзе зарэгістраваныя амаль 2.5 мільёны беларусаў і амаль мільён зь іх прысутнічае там актыўна. І там сутыкаюцца, умоўна кажучы, «ватнікі» са «змагарамі». І мне здаецца, што камунікацыя, барацьба менавіта там уплывае на сьвядомасьць усё больш і больш, не тэлебачаньне, нават не бацькі, ня школьнае асяродзьдзе, а прысутнасьць у сацыяльных сетках вызначае сьветапогляд маладога чалавека.

У інтэрнэце, як і ў рэальнасьці, ёсьць вядучыя і тыя, каго вядуць.

Дракахруст: І вядучы — гэта, зразумела, вы.

Вячорка: Вядучыя — гэта і наш суразмоўца Антон Матолька, і іншыя — тыя, хто задае інфармацыйныя трэнды. Заўважце, што ініцыятываў лукашыстаў, брсмаўцаў, прыхільнікаў цяперашняй улады ў сацыяльных сетках не чуваць, іх ідэі, прапановы асабліва не абмяркоўваюцца, калі ня браць няўцямныя заявы чыноўніка Анатоля Калініна. А ініцыятывы дэмакратычныя, сьвежыя, ініцыятывы сеткавых актывістаў абмяркоўваюць шырока.

Задача ў тым, каб гэтая група крытычных, сьвядомых людзей, якія бяруць на сябе адказнасьць за краіну, рабілася ўсё большай. А інтэрнэт дае ім неверагодна магутны інструмэнт, які мацнейшы за БТ. Дарэчы, ахоп і папулярнасьць БТ, паводле ўсіх апытаньняў, зьмяншаецца. А колькасьць людзей, якія атрымліваюць інфармацыю з інтэрнэту, імкліва расьце.