Купалаўскі тэатар упершыню зьвярнуўся да творчасьці Максіма Гарэцкага — у пастаноўцы Мікалая Пінігіна можна паглядзець «Дзьве душы». Пра тое, як ствараўся спэктакль, мы пагутарылі з Уладзіславам Ахроменкам і Максімам Клімковічам — аўтарамі сцэнічнай вэрсіі знакамітай аповесьці.
Міхась Скобла: Максім і Ўладзіслаў, магчыма я памыляюся, але Максім Гарэцкі здаецца мне абсалютна не сцэнічным пісьменьнікам. Як вам хапіла адвагі прапанаваць Купалаўскаму тэатру пастаноўку менавіта «Дзьвюх душаў»?
Уладзіслаў Ахроменка: Ідэя паставіць «Дзьве душы» належыць Мікалаю Пінігіну. Калі Максім прыехаў да мяне ў Чарнігаў і сказаў, што ёсьць прапанова зрабіць «Дзьве душы» Гарэцкага, я спачатку падумаў, што гэта нейкі жарт ці розыгрыш. Таму што прасьцей зрабіць інсцэнізацыю тэлефоннага даведніка. «Дзьве душы» — твор сапраўды не сцэнічны, там вельмі шмат дзейных асобаў, яны ўсе па сюжэце патрэбныя, нікога ня выкінеш. І нам трэба было знайсьці нейкую агульную дамінанту, умоўна кажучы, той «шампур», на які ўсе гэтыя сцэны «насадзіць».
Максім Клімковіч: Я таксама спачатку лічыў «Дзьве душы» абсалютна несцэнічнай рэччу. Памятаю, сказаў пра гэта Пінігіну, бо першапачаткова ён зьвярнуўся да мяне. Ён сказаў, што паглядзеў пастаноўку «Дзядоў» паводле паэмы Адама Міцкевіча, а гэта таксама несцэнічны твор. Менавіта таму ён, будучы абсалютна ўпэўнены, што гэта немагчыма паставіць, вырашыў зрабіць такі экспэрымэнт. Гэтая «немагчымасьць» пашырае рамкі для творцаў — для рэжысэра, для артыстаў, для драматурга, калі трэба выйсьці «за рамкі». Тады і ўзьнікае мастацтва.
М.С.: Галоўны герой «Дзьвюх душаў» цягам усяе п’есы самавызначаецца: то для яго бацькаўшчынай уся Расея, то ён хоча быць зь беларускімі адраджэнцамі. Адаптуючы для сучаснай сцэны твор 1919 году, вам не хацелася дапамагчы Ігнату Абдзіраловічу з гэтым самым «самавызначэньнем»?
М.К.: Абдзіраловіч — вельмі складаны пэрсанаж, складаны ў сэнсе ўвасабленьня на сцэне. Калі ў празаічным тэксьце многае можна паказаць праз рэфлексіі галоўнага героя, то на сцэне гэта зрабіць няпроста. І выканаўцу ролі Абдзіраловіча Раману Падаляку вельмі складана паказваць, што ён усе падзеі прапускае празь сябе. Абдзіраловіч — назіральнік і слухальнік, як напісана ў Гарэцкага. І тэма самавызначэньня для сёньняшняй Беларусі, хоць мінула амаль сто гадоў з часу напісаньня аповесьці, па-ранейшаму актуальная. Людзі стаміліся ад змаганьня. Але калі ты канчаткова вызначыўся, то, як пісаў Янка Брыль, ужо і ў яму пара. Ты ўжо свой выбар зрабіў, і табе на гэтым сьвеце няма чым займацца. А разумны чалавек (як Абдзіраловіч) увесь час шукае, з кім яму быць, і ня можа ніяк вызначыць. Як яму быць зь беларускімі нацыяналістамі (у нармальным сэнсе), калі яны крыху сэктанты? Яны апэлююць да народу, а народу гэта ня блізка.
У.А.: Што тычыцца самавызначэньня Ігната Абдзіраловіча... Калі чалавек вызначыўся, што ён за вялікую Расею, як капітан Гарэшка, ці за беларускае Адраджэньне, як Сухавей, — значыць, за гэта трэба змагацца, трэба разбураць тое, што табе чужое. Калі ты за чырвоных — ідзеш біць белых, калі ты за беларускіх нацыяналістаў — ідзеш змагацца з бальшавікамі. А ў «Дзьвюх душах» гэтага няма.
М.К.: Місія Абдзіраловіча спачатку — бараніць сваю ўласную прастору, у якую ён ня хоча нікога раней часу дапускаць. І калі ён кажа адраджэнцу Сухавею: «Мая радзіма — уся Расея-матухна», ня трэба забывацца, што ён вучыўся ў Маскоўскім унівэрсытэце, што ён як асоба склаўся пад узьдзеяньнем менавіта маскоўскіх прафэсараў.
Для Абдзіраловіча «Расея-матухна» — гэта не геаграфічны панятак.
У.А.: Для Абдзіраловіча «Расея-матухна» — гэта не геаграфічны панятак. Гэта культурнае самавызначэньне, паказчык таго, што ён адначасова належыць і да расейскай культуры. А хіба сёньня ня так? Праблему, што была ў часы Гарэцкага, мы ня вырашылі да гэтай пары.
М.С.: У сюжэт «Дзьвюх душаў» вы палічылі патрэбным уставіць апавяданьне Максіма Гарэцкага «Рускі». Чым гэта было матывавана?
М.К.: Абдзіраловіч ідзе ў якасьці прапаршчыка на вайну, але самой вайны ў «Дзьвюх душах» няма. Там толькі ёсьць яго фраза: «Я атупеў на гэтай вайне». Каб паказаць гэтую атупеласьць, мы і ўставілі «Рускага» — гэта, на мой погляд, лепшае апавяданьне Гарэцкага. А тое, што беларус забівае ўкраінца... А хіба ня тое ж самае адбываецца сёньня на Данбасе? Беларусы там ваююць з абодвух бакоў. Я маю на ўвазе беларусаў па паходжаньні, а не па сьветапоглядзе. Так, беларусы ваююць і на баку гэтак званых «ДНР» і «ЛНР», і яны ўкраінцамі ўспрымаюцца як агрэсары, якія падлягаюць зьнішчэньню.
У.А.: Я жыву ва Ўкраіне, у Чарнігаве, і мушу сказаць, што ўкраінцы выдатна разумеюць, што ёсьць беларусы «савецкія» і беларусы «незалежнікі», якія супраць аднаўленьня імпэрыі ў любым яе выглядзе. Гэтую розьніцу яны вельмі добра адчуваюць.
М.С.: У Гарэцкага рускі (беларус з-пад Магілёва) застрэліў аўстрыяка (украінца з-пад Львова). На сцэне ж забойства чыніцца сапёрнай рыдлёўкай — гэта выглядае неяк дужа сучасна...
У.А.: Так вырашыў гэтую сцэну Пінігін. Па-мойму — вельмі ўдала, зьявілася брутальнасьць. Застрэліць — страшна, а забіць сапёрнай рыдлёўкай — страшней.
М.С.: У спэктаклі некалькі разоў зьяўляецца ўдалае дзіцячае трыё. Але ці варта было ўкладаць у дзіцячыя вусны прыпеўкі накшталт: «Католік, католік наклаў на столік, а рускі ня ведаў — узяў паабедаў»?
У.А.: Гэта фальклёр, гэта народная прыпеўка, пачутая мною ў Заходняй Беларусі ў 80-я гады.
М.К.: Гэтую прыпеўку я запісаў ад пісьменьніка Сяргея Верацілы, які жыве ў Краснасельскім пад Ваўкавыскам. Ад людзей з народу можна яшчэ і не такое пачуць.
М.С.: Я выйшаў з тэатру зь дзіўным пачуцьцём, што пабачыў самога Максіма Гарэцкага. Настолькі сцэнічны вобраз у турэмнай ватоўцы выклікаў глядацкі давер. Наколькі неабходны на сцэне быў Гарэцкі-наратар?
М.К.: Гарэцкі ўзьнік ужо ў самым канцы працы. Мы ж напісалі практычна тры варыянты п’есы.
У тэатральным мастацтве патрэбен своеасаблівы «мантажны клей», які склейвае асобныя сцэны ў адно цэлае. І вось вобраз Гарэцкага выканаў такую ролю.
У.А.: Пра іх Мікалай Пінігін сказаў, што яму ўсё спадабалася, што гэта вельмі цікава, можна ставіць, але гэта ня той Гарэцкі, якога ён бачыць у кнізе. Тады мы напісалі чацьвёрты варыянт. Ён прачытаў і сказаў: «Дадайце сюды зь першых варыянтаў тое, тое і тое».
М.К.: Гэта якраз гаворыць пра складаны шлях аповесьці на сцэну. Некаторыя рэчы трэба было агучваць менавіта голасам Гарэцкага. Бо яны настолькі прапісаныя літаратурна, што не маглі стаць рэплікамі герояў на сцэне. Да таго ж у тэатральным мастацтве патрэбен своеасаблівы «мантажны клей», які склейвае асобныя сцэны ў адно цэлае. І вось вобраз Гарэцкага выканаў такую ролю.
М.С.: У Гарэцкага вельмі адметная мова. Я ўсё чакаў, калі гераіня Тамары Міронавай, расказваючы пра бальшавіцкія захапленьні свайго Васіля, прамовіць фразу: «Гамоняць а гамоняць ды шашакаюцца». Не дачакаўся. Сцэна патрабавала ўніфікацыі мовы?
У.А.: З-за мовы мы з Максімам найбольш спрачаліся. Бо ён хацеў цалкам захаваць мову Гарэцкага. А я супраціўляўся: ня будзе ж глядач у тэатар са слоўнікам хадзіць! Але ўрэшце мы ўсё ж знайшлі паразуменьне. Большая частка «смачных» словаў засталася і ў спэктаклі.
Мова Гарэцкага вельмі арганічная. (...) Для мяне гэта было прынцыпова: каб мова Гарэцкага гучала максымальна.
М.К.: Мова Гарэцкага вельмі арганічная. Такое адчуваньне, калі чытаеш яго ці калі гучаць рэплікі са сцэны, што Гарэцкі проста хадзіў па Магілёўшчыне з дыктафонам і запісваў моўныя выразы, а потым жыўцом устаўляў іх у тэкст. Для мяне гэта было прынцыпова: каб мова Гарэцкага гучала максымальна.
М.С.: Спэктакль спадабаўся віцэ-прэм’еру Натальлі Качанавай, якая была на прэм’еры. Цераз вуліцу ад Купалаўскага тэатру сядзіць яшчэ адзін высокі чыноўнік. Вы б хацелі, каб ён паглядзеў «Дзьве душы»?
У.А.: Хай бы паглядзеў. Але хіба гэта нешта ў ім зьменіць? Думаю, што ў тым будынку, пра які ідзе гаворка (па суседзтве з тэатрам знаходзіцца Адміністрацыя прэзыдэнта. — Рэд.), большасьць супрацоўнікаў ня ведае, хто такі Максім Гарэцкі. Я ня ўпэўнены, што яны хоць раз былі ў Купалаўскім тэатры.
М.К.: Ня думаю, што гэта рэальная сытуацыя — убачыць таго высокага чыноўніка ў Купалаўскім тэатры.
М.С.: Сто мэтраў усяго прайсьці...
М.К.: Такой сытуацыі проста быць ня можа. Хаця, як бачыце, віцэ-прэм’ер на спэктаклі пабывала. Скажу без падколваньня: відаць, і там ёсьць сапраўдныя тэатралы.
Нешта я ня бачыў службовых аўтазакаў каля Купалаўскага, не было «тэатралаў» у плямістай форме і ў залі.
У.А.: Памятаеце, міністар унутраных спраў казаў, што яго «амапаўцы» заўзятыя аматары тэатру. Але нешта я ня бачыў службовых аўтазакаў каля Купалаўскага, не было «тэатралаў» у плямістай форме і ў залі.
М.К.: Мы б пазналі іх па характэрных фрызурах і слухавых апаратах са сьпіралькай за вухам.
М.С.: Сцэнічнае жыцьцё «Дзьвюх душаў» толькі пачалося — прайшлі толькі два паказы. Дзеля чаго як мага большай колькасьці нашых суайчыньнікаў варта паглядзець гэты спэктакль?
М.К.: Каб пачаць суперажываць героям у іх праблемах, якія, як я ўжо казаў, нікуды зь Беларусі ня зьніклі. Перад кожным разумным чалавекам і сёньня стаіць пытаньне, з кім яму быць. Калі кожны чалавек будзе ставіць перад сабой такое пытаньне, то крок у пэўны бок ён зробіць.
У галовах большасьці беларусаў Данецк і Львоў могуць суіснаваць адначасова.
У.А.: Мяне ва Ўкраіне часта пытаюцца, ці магчымыя ў Беларусі свой Данецк і свая Галіччына. І я адказваю, што ў галовах большасьці беларусаў Данецк і Львоў могуць суіснаваць адначасова. Гэта і ёсьць, па вызначэньні Гарэцкага, «дзьве душы» беларуса. І адна з мэтаў спэктакля — каб людзі прааналізавалі свой стан, зразумелі анатомію свайго мозгу, анатомію сваіх душаў. Бо пакуль што ў кожным з нас — дзьве душы, у кожным з нас жыве свой Ігнат Абдзіраловіч.
