Пра назву
Прыгожая, напоўненая шматлікімі сэнсамі назва не ахоплівае ўвесь зьмест гэтае багатае кнігі. Непасрэдна яна стасуецца да першых разьдзелаў. Астатнія, бы вэктар, расходзяцца далёка ад роднае вёскі Мора ў розных накірунках, але зь ёю часта перасякаюцца. Згадаем наведваньне яе з паэтам Эдвардам Стахурам і славістам Земавітам Фядэцкім. Ня толькі добры пачастунак за сталом гасьціннае радні, але і прыгажосьць прыроды, беларускае песьні назаўсёды засталіся ў памяці гасьцей, бо адгукнуліся ў іх сэрцах згадкамі пра сваё: «Мінулі многія гады ад нашага супольнага выезду, і мне здаецца, што Земавіт Фядэцкі знайшоў крыху Лідчыны на Беласточчыне».
А калі ўпершыню аўтар апынуўся ў тыднёвым рэйсе па Балтыйскім моры, то не згадаць, што ён «марскі чалавек», зразумела ж, ня мог: «Авалодала мною радасьць, што я, хлапец з Мора, ня толькі мора ўбачыў зь берагу, але бачу яго цяпер з палубы такога слаўнага польскага карабля... Стаю на палубе і захапляюся, як нос карабля, быццам плуг ральлю, разрэзвае марскія хвалі». Ня мог аўтар, сын селяніна-хлебароба, не параўнаць у думках водную стыхію з жыцьцядайнай працай на зямлі.
«Агулькі»
У першым разьдзеле, «У адроджанай краіне», перад вачыма чытача праходзіць жыцьцё беларускае вёскі на Беласточчыне дваццатых гадоў, перажытае малым хлопчыкам і пераасэнсаванае асобай сталага веку. Нястачы, нялёгкая праца, нэндза і хваробы суправаджалі насельнікаў сялянскіх хатаў.
Ды ня хлебам адзіным жылі і ў іх. З жалем канстатуе аўтар: «З культурным жыцьцём у вёсцы было вельмі дрэнна. Адзін толькі раз на працягу ўсяго міжваеннага 20-цігодзьдзя дарослая моладзь, заахвочаная настаўнікам, ставіла ў школе п’есу на польскай мове». Прагу духоўнага жыцьця наталялі царкоўныя сьвяты. Асабліва ўрачыста сьвяткаваліся Каляды і Вялікдзень. «Уся вёска, ад малога да старога, на Каляды з гвяздаю і безь яе хадзіла па дварах, віншуючы гаспадароў, сьпяваючы велічальныя калядныя песьні... Ня менш урачыста сьвяткавалі сяляне веснавыя Велікодныя сьвяты».
І зразумела, багаты фальклёр жывіў людзкія душы, ратаваў ад зьнямогі, здымаў стому, суцішваў боль. Колькі красы ў дзявочых сьпевах, што несьліся ў прастору летняе ночы, у абрадавых песьнях, жніўных, вясьнянках, якія суправаджаліся цікавым дзействам-чынам: «А як жа ўрачыста абыходзілі сяляне вясною з хрэсным ходам свае палеткі, шчыра молячыся, каб Усявышні даў ім багаты ўраджай».
Успамін «Вёска Мора ў міжваенны пэрыяд» пісьменьнік заканчвае вершам «Агулькі». Так называе народныя песьні. У слове перапляліся і ласкавы сэнс, і заклікальнае, песенна-гучнае агу, бо клікалі сьпевы кудысьці ўдалечыню, ад нялёгкае штодзённасьці. Выказваліся ў іх жаданьні маладых сэрцаў, напоўненых прагай сустрэчы з вясноваю радасьцю абуджэньня ўсяго жывога, чаканьнем пачуцьця, сьветлай надзеяй:
Красуні-дзяўчаты
Цудоўна сьпявалі.
На лаўках ля хаты,
Бывала, сядалі,
І песьні-вясьнянкі
Ліліся па вёсках,
Да самага ранку
Плылі адгалоскі.
Усё гэта ў мінулым. Таму зразумелы настальгічны матыў, бо няма ўжо ў тых вёсках моладзі «з голасам звонкім», бо адыходзяць у свой вечны дом бабулі, якія «возьмуць з сабою навечна агулькі».
У цемры
Хваробы не абміналі хлопчыка ад самага нараджэньня. «Пакутаваў я ад грознай хваробы — трахомы, хранічнага захворваньня сьлізістай абалонкі вачэй. Хвароба ўелася ў мае вочы да такой ступені, што паражаў мяне найменшы праменьчык сьвятла. Чатыры гады сядзеў я ў нізенькай дзедавай хаце з малымі акенцамі, шчыльна завешанымі дзяружкамі. Калі толькі нехта прыадкрываў краёчак дзяружкі і ў хату трапляў прамень сьвятла, я ніцма падаў на падушку, закрываючы ёю свае хворыя вочы». Чатыры гады хлопчык ня бачыў сонца, неба, дзённага сьвятла. Якое страшнае пакараньне! Але якой жа прыгажосьцю раскрыўся перад ягонымі загоенымі вачыма белы сьвет, што падаўся «надзвычай маляўнічым, дзівосным і глыбока запаў у памяць».
Сьмяротная хвароба
Ёю былі ў тыя часы сухоты, надзейнага леку ад якіх не існавала. У бедных сялянскіх хатах, перапоўненых, халодных, хвароба хутка знаходзіла сабе ахвяраў. Сёньня цяжка ўявіць такое: на печы жывуць трое малых хлопчыкаў і да іх на кватэру зьяўляюцца яшчэ двое. Сам аўтар, які ўсё гэта перажыў, ня можа даўмецца: «Аж дзіў бярэ, як мы ўсе там памесьціліся».
Тыя стрыечнікі засталіся сіротамі: ад сухотаў памёр бацька, меўшы толькі 35 гадоў. Хата была перапоўнена сухотнымі заразкамі. Але ніхто пра тое не турбаваўся. Ніхто ня думаў пра небясьпеку, што навісла над дзецьмі. І нават калі стала, здавалася б, відавочным, што Віктар захварэў (аслабеў, кашляў, пляваў крывёю), дарослыя асабліва не хваляваліся. Ставілі звыклы дыягназ: «Відаць, прастудзіўся, сынок».
Нічога не заставалася маладому арганізму, як самому змагацца са сьмяротным ворагам. Такія цуды зрэдку здараліся. Без усялякіх лекаў, без належнага харчаваньня і ў невыносных бытавых умовах хлопчык выжыў.
Толькі ў сталым веку даведаўся, што меў гэтую сьмяротную на той час хваробу.
Панчохі
Розныя школы давялося наведваць прагнаму да навукі хлопчыку. Пачатковую польскую ў Моры, польскую сямігодку і беларускую дзесяцігодку ў Орлі. Розныя настаўнікі і розныя іх мэтодыкі засталіся ў памяці. Першы, Эдуард Бітэль, запомніўся тым, што не цураўся фізычнага пакараньня вучняў, якія вытлумачылі гэта ўплывам гаваркога прозьвішча: Бітэль, таму і б’е.
А скіраваў пачынаючага паэта на шлях беларушчыны настаўнік беларускай мовы Пётр Кароткі. І хоць памятаецца хлопчыку прыкры выпадак, калі атрымаў двойку па дыктоўцы, імкнучыся дапамагчы сябру, усё ж за ўрок нацыянальнага ўзгадаваньня застаўся ўдзячным гэтаму чалавеку на ўсё жыцьцё. На сьмерць маладога настаўніка ад сухотаў адгукнуўся ён вершам «Памяці Пятра Кароткага».
Бадай, самы кранальны ўспамін пра чалавечнасьць і спагаду зьвязаны з арлянскай дзесяцігодкай. Дзякуючы намаганьням завуча, змог «сын кулака» купіць чаравікі. Але з-пад кароткіх штонікаў выглядалі голыя лыткі. Настаўніца матэматыкі, габрэйка Лея Юнгерман заўважыла гэта: «На дварэ мароз, а ты, дзіця, прастудзісься так слаба апрануты». Прынесла яму цёплыя ваўняныя гольфы — панчохі да каленяў, чым сагрэла ня толькі босыя ногі хлопчыка, але і ягоную душу. Сагрэла ня толькі тады, у тым далёкім ужо часе дзяцінства. Бо адчуваецца, што дабрыня яе спагаднага ўчынку грэе пісьменьніка і сёньня. А яшчэ і сёньня баліць ягонае сэрца, калі згадвае ён, як былі зьнішчаныя габрэі ў гады вайны. А між імі і ягоная настаўніца.
Канчук
Іскрынкамі між драматычнае плыні жыцьця мільгаюць гумарыстычныя эпізоды. Як мілая інтэрмэдыя ўспрымаецца гісторыя з канчуком. Плецены скураны раменны канчук застаўся ў іхняй хаце з часоў першай сусьветнай вайны. Гэты прадмет часам выкарыстоўваўся маці як дапаможнік у выхаваньні, калі іншыя мэтады не дзейнічалі на гарэзаў. Але малыя жэўжыкі вырашылі адпомсьціць пякучаму крыўдзіцелю, расправіцца зь ненавісным. Яны парэзалі канчук на малыя шматкі і закапалі на панадворку, пра што ніхто з дарослых ніколі ня ўведаў. Умелі хлопчыкі захоўваць таямніцу.
«У абарону роднага»
Гэты разьдзел у мастацкім пляне прайграе папярэднім. У асноўным тут публіцыстычныя артыкулы, што друкаваліся ў «Ніве». Ім бракуе жывасьці, яркіх дэталяў, лірычнасьці. Але ў пляне пашырэньня, захаваньня ведаў пра адраджэньне беларускага руху, пра асобаў, заангажаваных у гэтым руху, яны вельмі важныя. Выгадна вылучаюцца між іншых цікавым фактычным матэрыялам «Аўтарскія сустрэчы», дзе шмат запамінальных момантаў. Гэта і незвычайная лічба — 250. Столькі кнігаў было падпісана аўтарам пасьля сустрэчы з вучнямі школы ў Пашкоўшчыне. І сьлёзы дзяўчынкі з вёскі Стары Корнін, якой не хапіла кнігі. Зразумела, паэт супакоіў малую абяцаньнем даслаць кнігу поштай. І (быццам у наш час) — забарона дырэктара школы ў Тапалянах на правядзеньне сустрэчы зь беларускім паэтам, бо ня меў ён паперы ад Кураторыі асьветы. А яшчэ лічба 1000. Прыблізна столькі аўтарскіх сустрэчаў правёў Віктар Швэд з чытачамі. Ня ведаю, ці складзе хто з творцаў у гэтым яму канкурэнцыю.
Асобы і лёсы
Мноства людзей, таленавітых, вядомых, прайшло праз жыцьцёвы шлях Віктара Швэда. Пра кожнага зь іх аўтар знайшоў магчымасьць згадаць. Гэта і вядомыя асобы: сьпявак Міхась Забэйда-Суміцкі, пісьменьнікі Максім Танк, Уладзімер Караткевіч, Аляксей Карпюк, Яўген Міклашэўскі, літаратуразнаўцы Ўладзімер Казьбярук, Серафім Андраюк і інш. Гэта і малавядомыя, сьціплыя працаўнікі на ніве беларушчыны, зь якімі разам шчыраваў у часе свае працы ў Беларускім грамадзка-культурным таварыстве. Часта артыкулы заканчваюцца вершамі-прысьвячэньнямі. Ня ўсе яны з мастацкага гледзішча аднолькавае вартасьці. Часьцей гэта вершаваны пераказ жыцьцёвых падзеяў, выказваньне сяброўскае павагі. Але сустракаюцца і глыбока лірычныя творы. Такім паўстае прысьвячэньне Міхасю Забэйду-Суміцкаму «Ляці, мая песьня», навеянае талентам артыста. Верш быў створаны ў часе запісу кружэлкі сьпевака ў Варшаве:
Чароўных роднай песьні слоў
Не загубілі нават межы:
Яна вярнулася ізноў
З далёкай Прагі ў Белавежу.
За ўсімі гэтымі згадкамі паўстае вобраз аўтара, чалавека незвычайнай дабрыні, зычлівасьці і сьціпласьці. Пішучы пра іншых, захапляецца ён шчырай адданасьцю беларускай справе, таленавітасьцю. Ніколі не згадаў нічога прыкрага, непрыемнага. Уменьне бачыць у людзях толькі добрае — найпершая прыкмета асабістае дабрыні.
«Замежныя падарожжы»
Разьдзел узнаўляе ўражаньні ад наведаных мясьцінаў, далёкіх і ня вельмі, дзе аўтар быў ня проста староньнім назіральнікам, а дапытлівым, удумлівым вандроўнікам, які многа вынес з тых падарожжаў. Не без прыгодаў, крыху сьмешных, крыху недарэчных, адбылася першая паездка ў Гародню. Дарэчы, менавіта так, як большасьць нас, гарадзенцаў, называе аўтар наш горад. На разьвітаньне шпурнуў ён «у хвалі бурлівага Нёмана польскую залатоўку». І правільна зрабіў: неаднойчы пазьней паэт вяртаўся сюды.
Аўтар ня проста «спажывае» падрыхтаванае для замежнікаў, што ўмелі рабіць у савецкай краіне. Ён здольны ўгледзець, зразумець сапраўднасьць, непрыкрытую сьвяточным бляскам. Так, у фэстывальнай Маскве лыжкай дзёгцю стала просьба «прыкамандзіраванай камсамолам для апекі над польскай дэлегацыяй» студэнткі не гаварыць пра тое, як іх добра кормяць. Дзяўчына была галодная і нат зайсьці ў тую сталовую ня мела права.
Асаблівы сантымэнт мае аўтар да Вільні. І гэта зразумела. Калі ж улічыць, што горад — гэта людзі, то Віктару Швэду асабліва пашанцавала: у Вільні ён сустрэўся з даўнім знаёмым Аляксеем Анішчыкам і мастаком Пётрам Сергіевічам.
Падарожжа ў далёкую Англію ўзбагаціла аўтара знаёмствам зь біскупам Чаславам Сіповічам, айцом Аляксандрам Надсанам і іншымі беларусамі.
Эмігранты...
...на роднай зямлі. Гэты гістарычны парадокс закранае тых, хто нарадзіўся і ўсё жыцьцё жыве на сваёй зямлі, а ў вачох ня надта адукаваных і ня вельмі культурных людзей успрымаецца як эмігрант, што за савецкім часам лічылася ледзьве не злачынствам. Ва ўспамінах некалькі разоў мільгае згадка пра такіх «эмігрантаў». У кантэксьце аўтарскіх развагаў пра становішча беларускае меншасьці ў Польшчы пасьля вайны чытаем: «Зь Беларусьсю не было кантактаў, ды наогул нас, беларусаў, пражываючых у Польшчы, лічылі там тады эмігрантамі» [1, с. 293].
Таму нядзіўна пачуць такое ад намэнклятурных камсамольскіх дзеячаў у часе Сусьветнага фэстывалю моладзі і студэнтаў у Маскве. Зразумела, што аўтар, дэлегат гэтага форуму, імкнуўся наладзіць сувязі зь беларускай дэлегацыяй. Шчыра распавядаў ён пра беларускі рух у Польшчы, пра БГКТ, «Ніву», беларускія школы. А ў адказ пачуў: «К сожалению, нам неинтересно встречаться с белорусскими эмигрантами». Прагучала як прысуд, хоць і крыху падсалоджаны «сожалением».
Здымкі Шмат гавораць уважліваму чытачу здымкі. Іх мноства. Згадаем два. На вокладцы кнігі аўтар — чалавек інтэлігентны, у вачох сьвеціцца шчырая ўсьмешка, мудрасьць і дабрыня. Такім ведаем яго.
А вось здымак малога хлопчыка ў гарцэрскай форме. Старая вынашаная кашуля з чужога пляча ня надта ўпрыгожвае дзяціну. Асабліва кідаецца ў вочы недахват аднаго гузіка на каўнерыку, які сьцягнуўся, паменшаў. Ды ня здольная гэтая непрэзэнтабельная вопратка засланіць прыгажосьць дзіцяці, ягоныя мілыя, сьветлыя вочы, якія глядзяць даволі насьцярожана, бо нештодзённаю была справа зазіраць у фотааб’ектыў. Не псуе хлопчыка нат пастрыжаная налыса галоўка.
Апошнія старонкі...
...кнігі пра адлік новага часу. «Напрадвесьні ІІІ Рэчы Паспалітай», пачатак свабоды і дэмакратыі. Гэты пачатак, як слушна сьцьвярджае аўтар, у кожнага свой. Для кагосьці гэта падзеі ў Гданьску, для іншых — падзеньне Бэрлінскай сьцяны ці развал Савецкага Саюзу. Для многіх беларусаў Беласточчыны, і для аўтара таксама, гэта дзень адкрыцьця помніка на магіле Алеся Гаруна ў Кракаве.
Шторазу, чытаючы студэнтам лекцыю пра творчасьць гэтага пакутнага паэта, паказвала здымак з тае падзеі. Але ня ведала пэўна, хто і што стаіць за тым знакавым для беларускага Адраджэньня чынам. Вось жа, паўстаў помнік дзякуючы найперш Юрыю і Алегу Латышонкам, падтрымцы многіх неабыякавых асобаў. Віктар Швэд перадае свае ўражаньні: «Тая атмасфэра, перакананьне, што я прымаю ўдзел у чымсьці вельмі важным, асталіся незабыўнымі. Здавалася мне, што калі сярод нас зьявіўся вельмі малады чалавек, якім тады быў Алег Латышонак, і зрабіў такі незвычайны ўчынак, гэта абазначае толькі пачатак новага». Прыемна даведацца, што былі там і нашы шаноўныя гарадзенцы Данута Бічэль і Аляксей Пяткевіч.
Дзякуючы такому фіналу, кніга не навявае смутнага матыву разьвітаньня. Ён яшчэ доўжыцца — шлях Віктара Швэда з Мора ў горад, у вялікі сьвет. Шлях беларускага паэта са сваім родным словам, асьвечаны шчырай любоўю.
