Некалі ў дзяцінстве, апантаны паталягічнай прагай чытаньня, я чытаў усё спадраду і ў нейкай кніжцы вычытаў, што «пацешныя і вясёлыя прыгоды рыцара дона Кіхота нас вучаць дабрыні і адданасьці задуманай справе...» Высакародныя мушкецёры, магутныя рыцары, справядлівасьць — усё гэта было прывабна і цікава. І я вырашыў вучыцца дабрыні і адданасьці справе. Вядома ж, справе Леніна-Сталіна. Тым болей, што аўтар артыкула натхнёна апавядаў пра "драпежную эксплюатацыю" гішпанскіх сялянаў, ня меней «драпежную заваёву Амэрыкі», пра наступ «бяздушнага капіталізму» і запэўніваў, што дон Кіхот змагаўся менавіта з усім гэтым. Мая чыстая піянэрская душа ўзгарэлася, і кнігу я здабыў, ужо не памятаю, дзе я знайшоў яе — ці то ў школьнай, ці то у вясковай, а можа ў расонскай бібліятэцы.
Мноства дзівосных імёнаў не спалохала мяне. Тым болей, што прыгоды і праўда былі пацешныя, хоць і дурнаватыя. Але адданасьці я не знайшоў, ці не зразумеў, і на многія гады забыўся і на рыцара «бяз страху і заганы», і на ягоныя подзьвігі. У памяці засталася бойка зь ветракамі ды няўдалая спроба заступіцца за хлопчыка-падпаска, якога пасьля ад’езду дона Кіхота на горкае яблыка зьбіў гаспадар менавіта за гэтае заступніцтва.
Толькі праз шмат гадоў, маючы добры перакладчыцкі досьвед, я ўзяўся за «кнігу тысячагодзьдзя» ўсур’ёз. Кожны творчы чалавек марыць зрабіць што-небудзь манумэнтальнае: актор сыграць ролю Гамлета ці Атэла, мастак — пераўзыйсьці «Мону Лізу» і г.д. Я не выключэньне. Тым болей, што мяне абурае самы часты папрок у адрас беларускай мовы — гэта адсутнасьць перакладаў самых значных твораў сусьветнай літаратуры. Хаця гэта ня так. На Беларусі існуе выдатная школа перакладу. Дасьведчанасьць, веды і майстэрства нашых перакладчыкаў ніякім чынам не саступаюць славутым расейскім перакладчыкам накшталт Гнедзіча, Жукоўскага, Лазінскага, як і нікому іншаму. Былі сэрыі перакладной літаратуры, якія зараз зьліквідаваны, вядома ж, «па просьбах трудзяшчыхся». Таму я і ўзяўся за «Дона Кіхота», а потым за «Калевалу».
Дон Кіхот зачараваў мяне. Перш за ўсё сваёй мовай. Мне спадабалася яе старадаўняя і адначасова сьвежая лексыка, вабіла магчымасьць нанесьці на беларускі тэкст гэтую лёгкую паціну архаікі. І кажуць, што мне гэта ўдалося. Мяркуйце самі: "Яму вельмі падабаліся мудрагелістыя выказваньні герояў..." "Разумнасьць вашай неразумнасьці, якая на мой разумны погляд заслабляе мой розум так, што я лічу разумным паскардзіцца на вашу велічную прыгажосьць«. Альбо такое: «Высокія нябёсы, якія ўздымаюць багавейна вашу багавейнасьць пры дапамозе зорак нябесных, робяць вас вартымі ўсіх тых вартасьцяў, якія вартыя вашай велічы». Праўда, нядрэнна? Урыўкі ды асобныя разьдзелы друкаваліся ў Польшчы ў Сакрата Яновіча, у хрэстаматыях сусьветнай літаратуры для беларускіх школаў і ў ЗША, у альманаху «Беларус». Чыталіся на Сэрвантаўскіх чытаньнях, праўда, мяне не спыталі і туды не запрасілі. Але гэта ўжо справа дзясятая. Перакладчыкі заўсёды застаюцца ў ценю аўтараў. Тым болей, што ўсе пераклады на беларускую мову я рабіў па свайму ўласнаму выбару, не атрымліваючы ніякіх заказаў. Так было і з «Сінухе эгіпцянінам», і з «Калевалай» ды іншымі творамі.
Пачаць я пачаў, і пачаў нібыта нядрэнна, але закончыць ня змог. Я ніяк ня мог уцяміць нешта галоўнае ў гэтай кнізе. Няясны цень нечага важнага лунаў на кожнай старонцы, але майму разуменьню не даваўся. Чалавечае мысьленьне па большасьці плоскае. Мы робім глыбакадумны выгляд і стараемся адшукаць у гэтай кнізе таямнічы «глыбінны сэнс». Мы спагадліва ляпаем па плячы мінулыя стагодзьдзі. Мы і праўда ведаем больш пра тыя часы. Але нічога ў іх не разумеем. І хаваем гэтае неразуменьне пад разумным выглядам як ад сябе, так і ад усіх астатніх. А ведаць і разумець — зусім розныя рэчы. Я прайшоў праз гэта.
Мяне чыста фізычна стаміла бясконцая чарада, скажам наўпрост, бязглуздых подзьвігаў дона Кіхота. Каб пераклад атрымаўся, перакладчык павінен ужыцца ў сваіх герояў, пасябраваць зь імі, альбо, як мінімум, адчуваць да іх сымпатыю,іначай атрымаецца не мастацкі пераклад, а своеасаблівы лексыкон, літаральны і бяздушны. Ні сяброўства, ні сымпатыі я не адчуў. Я стаміўся шкадаваць няшчаснага ідальга. Пачынаючы кожны разьдзел (я пераклаў усяго 12), загадзя ведаў, што зараз бедалага ўчыніць што-небудзь неверагоднае. Хай сабе ў імя дабрыні і справядлівасьці, але ніякім чынам не на дабро і справядлівасьць.
Апрача таго, мяне глыбока ўразілі адчай і роспач гэтай кнігі. Але па сталым роздуме я зразумеў сваю памылку. Адмова дона Кіхота ад сваіх фальшывых ідэалаў, навеяных «бясконцым чытаньнем брыдкіх рыцарскіх кніжак» і ператварэньне яго ў Алонса Кіхану Добрага (Alonso Quijano el Bueno) ніякім чынам не сымбалізуе гібель тых самых ідэалаў дабрыні і чалавечнасьці. Прасьвятленьне дона Кіхота перад сьмерцю, на мой погляд, азначае ўразуменьне таго, што тварыць дабро і абараняць справядлівасьць трэба стоячы на зямлі, а не лунаючы ў атрутных выпарэньнях прыгожых словаў, за якімі звычайна хаваюцца самыя мярзотныя намеры. І гэтая ісьціна ідзе і даходзіць да нас праз стагодзьдзі, і парасткі дабрыні ўсё ж прабіваюцца праз нашы жорсткасьць, бяздумнасьць і бяздушнасьць. У тым і заключаецца веліч і аптымізм гэтай на першы погляд трагікамічнай кнігі. Менавіта дзякуючы чалавечнасьці раман стаў кнігай тысячагодзьдзя. Безумоўна, прачытаць нешта «пра шпіёнаў» значна лягчэй, чым удумвацца ў старонкі гэтага раману.
Але чытаць яго будуць. Будуць чытаць, мысьліць, абдумваць і бачыць ня толькі вар’ята, які кідаецца на ветракі, а чалавека, які хацеў бы зрабіць добро, але не ведаў як. Сэрвантэс не павучае нас, ён зусім не законанастаўнік. Ягоная кніга — не падручнік практычнай дабрамыснасьці. Гэта крык роспачы і болю ад таго, што чалавек занадта позна ўсьведамляе няправільнасьць сваіх дзеяньняў, што ягоныя добрыя намеры прыводзяць да нядобрых наступстваў. А аптымізм і надзея на лепшае якраз заключаюцца ў тым, што Алонса Кехада Добры імкнецца паправіць тыя памылкі, што нарабіў дон Кіхот. Тое, што я напісаў — не ісьціна ў апошняй інстанцыі, гэта толькі мая думка, думка чалавека, які прачытаў увесь раман як па-гішпанску, так і па-руску. Ды яшчэ і перакладаў яго на беларускую мову. Са мной можна не пагаджацца. Бо творы такога маштабу падобныя да алмазаў зь безьліччу зіхоткіх граняў. І кожная грань адкрываецца для кожнага чытача новым бляскам. Я спадзяюся, што, магчыма ўсё ж, наступіць той час, калі мы сапраўды пасябруем з донам Кіхотам.
Якуб Лапатка
