[Арыгінал публікацыі 12/11/2010]
Сам па сабе кожны чыньнік у гэтым сымбіёзе – аднамерны. Найвялікшае намаганьне мастакоў завяршаецца рэзананснай выставай. Посьпех філёлягаў схаваны ад публікі за сьценамі Акадэміі. Паэты змагаюцца на слэмах, а сьпіны гісторыкаў зьніклі ў смузе мінуўшчыны. Усе яны занадта ўкаранёныя ў сваіх прафэсійных сфэрах, каб можна было ўявіць сабе іх супольнае дзеяньне. Зрэшты, уявіць можна. Так яно й бывае, калі ў іх яшчэ -- пара станаўленьня, калі яны жыва цікавяцца справамі адны адных, калі яны – школьнікі або студэнты.
Тое, што мы ў Беларусі прызвычаіліся называць адраджэньнем – гэта й ёсьць па сутнасьці сымбіёз. Агульнавядома, што найбольш пасьпяховыя дзеячы адраджэньня ў адной асобе спалучалі розныя прафэсійныя заняткі. Вось вам вялікі Леанарда – мастак, прыродазнаўца, інжынэр – “унівэрсальны чалавек” і найбольш яскравы прыклад чалавека адраджэньня. А цяпер перанясем гэты прынцып на студэнцкую грамаду -- і атрымаем Беларускую Майстроўню, фэномэн якой тлумачыцца тым самым сымбіёзам розных галінаў культуры, гуманітарнай навукі і публічнага дзеяньня.
Калі б у Майстроўні сабраліся толькі філёлягі, ці толькі мастакі, ці толькі архітэктары, усё скончылася б навуковай канфэрэнцыяй, ці рэзананснай выставай, ці неверагодным праектам рэстаўрацыі старога храма, але ня больш за тое -- у сэнсе, гэты подзьвіг ня выйшаў бы ў публічную сфэру і ня стаў бы ўрэшце прадуктыўным палітычным дзеяньнем.
Героі сёньняшняй “Вострай Брамы” найлепшым чынам увасабляюць той майстроўскі сымбіёз. Гэта філёляг Зьміцер Саўка і мастак, літаратар і архітэктар Артур Клінаў. Аднаклясьнікі з 61-й менскай школы, якія патрапілі ў Майстроўню ў 1982 годзе.
Саўка: “Прыгадваецца 1982 год у нашым асяродзьдзі. Мы тады ўвогуле чуліся ў ізаляцыі, прызнацца. Мелі такі беларускі гурт у школе. Артур быў, яшчэ некалькі хлопцаў. І мы чуліся адзінымі беларусамі ў сьвеце, якія ўсьведамляюць сваю беларускасьць. Гэта ў школе, дзясятая кляса.
“САЛІДАРНАСЬЦЬ” ПАДШТУРХНУЛА
61-я школа. Цяпер гэта трэцяя гімназія пэдагагічная, у якой колькі ні спрабавалі, не ўдалося нічога беларускага пасеяць, хоць яна і пэдагагічная... І там мы з 1980 году “муцілі ваду”. Тады патрошачку і беларускасьць пачала прачынацца ў нас.
У нас у двары быў хлопец, яго дражнілі калхозьнікам.
Для мяне гэта ўвогуле тэма не чужая. Бо заўсёды, калі езьдзіў на вёску да маці, потым вяртаўся ў Менск, для мяне гэты кантраст расейска-беларускі быў, я б так сказаў, абуральны. Я адчуваў ненармальнасьць. Чаму там гавораць па-беларуску, а ў горадзе па-расейску? У нас яшчэ ў двары быў хлопец, яго дражнілі калхозьнікам. Ён ня так гаварыў па-расейску, як астатнія. І вот мне яго шчыра было шкада. Я не разумеў, навошта гэта, і чаму гэта”.
Дубавец: Славутая беларуская талерантнасьць – асобная тэма. Мабыць, з усіх эўрапейскіх краін толькі ў нас азіраюцца на чалавека, які гаворыць па-іншаму, у тым ліку па-беларуску. І толькі ў нас гатовыя абурацца незразумелай мовай іншага. Але рыса гэтая, так бы мовіць, “благопріобретенная”, бо яшчэ да вайны ў БССР было аж чатыры дзяржаўныя мовы, а на вуліцах гарадоў чуваць было і польскую, і ідыш, і, натуральна, беларускую. Водгульле той шматмоўнасьці яшчэ можна было спаткаць у Менску ў 1980 годзе, калі Зьміцер і Артур у сваёй школе на бульвары Шаўчэнкі “муцілі ваду”.
Саўка: “Гэта мы са спадаром Клінавым там баламуцілі напару”.
Клінаў: “Пачалося з польскай “Салідарнасьці”. Яна скаталізавала сытуацыю. Нейкія ў нас былі антысавецкія настроі і да гэтага. Ну, у прынцыпе наша кляса і ўвогуле наша школа, яна... Я вырас у габрайскім квартале. І наш раён – бульвар – таксама быў усё ж такі габрайскі раён. У нашай клясе шмат было габраяў. І такі антысавецкі настрой, ён лунаў. А як пачалася “Салідарнасьць”, гэта стала выкрышталізоўвацца. Яна на мяне асабіста вельмі моцна паўплывала. Мы тады прыйшлі ў школу з чорнымі павязкамі. Памятаеш гэта?”
Саўка: “Так. Абвесьцілі вайсковае становішча ў Польшчы, і мы такім чынам пратэставалі. Так што Мар’я Ізрайлеўна, наша клясная кіраўнічка, проста ня ведала, што з намі рабіць. Настаўнікі хадзілі да яе, каб яна нас урэзоньвала. Да дырэктара гэта не даходзіла. Але ў любым выпадку мы былі такім цэнтрам неспакою.
Дарэчы, наконт Мар’і Ізрайлеўны. Калі ў нас быў рамонт у школе, то прынесьлі дзеці, каб засьцяліць падлогу, газэты. І ў адной газэце было ўсё палітбюро, як гэта звычайна тады друкавалася зь нейкай чарговай нагоды. І Мар’я Ізрайлеўна паглядзела, што нехта паклаў газэту з партрэцікамі – усім палітбюром і кандыдатамі – на падлогу, і падабрала тую газэту і склала ціхенька. Чалавек ведаў, у якім сьвеце жыве. А можа, заўтра хтосьці й стукне...”
Дубавец: Некалькі гадоў перад тым мне выпала гадавацца ў суседнім раёне – на Круглай плошчы. Між іншым, гэта таксама быў “габрайскі” квартал, і ў маёй клясе ў 50-й школе ці не палова былі габрайскія дзеці. Зразумела, што яны былі не зусім такія, як усе астатнія. І праз гэта ім даводзілася часьцяком цярпець зьдзекі й дыскрымінацыю. Але, разам з тым, ад іх і не патрабавалася такой адданасьці сыстэме, як ад астатніх, правільных славяна-савецкіх дзетак. І таму ў кватэрах у маіх габрайскіх аднаклясьнікаў часьцяком панаваў скепсіс і дысыдэнцкі настрой. Напэўна, далей ад Круглай плошчы гэты настрой пранікаў і ў негабрайскія сем’і, а дзе-нідзе набываў і беларускую нацыянальную афарбоўку.
Саўка: “Для мяне гэтыя дзьве лініі вельмі рана сышліся разам. Мой дзядзька быў перасьледаваны за саветамі, у тым ліку і так званаю карнаю псыхіятрый. Ён вельмі моцны быў інжынэр, начальнік лябараторыі на заводзе Арджанікідзэ. Гэта флягман савецкага "эвээмабудаўніцтва", умоўна кажучы. Дзядзька мой Леанід Іванавіч Саўка. Ён заўсёды меў антысавецкія погляды. Ён іх хаваў, але, відаць, недастаткова старанна. І аднаго разу ўзьнік на гэтай глебе канфлікт. Словам, яго выжылі з прадпрыемства, зламалі чалавеку жыцьцё. Але, нягледзячы ні на што, пры любой нагодзе ён мне на кухні між іншага, як бацька выйдзе, каб бацька ня чуў, казаў: вот ты разумееш, што ўсе гэтыя размовы пра камунізм, гэта ўсё лухта?.. І для мяне гэта быў чалавек, які расплюшчыў мне вочы на ўсё. Мы як бы разумелі гэты ідыятызм, але ён настолькі быў арганічны для нас, што мы не ўсьведамлялі, што гэта ідыятызм.
А наконт беларушчыны... З чацьвертай клясы я прыяжджаў да бабулі на вёску, я гаварыў па-беларуску. Вёска Сенькавічы Івацэвіцкага раёну, Берасьцейская вобласьць. Дык вось, пасьля чацьвертае клясы для мяне ўжо існавала тэма беларушчыны. І калі яшчэ далучылася палітычная нота, яно вельмі хутка выкрышталізавалася ўва мне, і злучыліся гэтыя дзьве плыні: беларуская і антысаветызм”.
Клінаў: “На мяне, канечне, паўплываў бацька. Бо ён быў катэгарычна па-антысавецку настроены ўсё жыцьцё. І тады якраз я пачаў зь ім бліжэй камунікаваць. І ён распавёў пра нашу сям’ю, як рэпрэсавалі прадзеда. А як яно спалучылася зь беларушчынай? Я думаю, вельмі арганічна. Бо калі ты ўжо маеш нейкі такі вось дысыдэнцкі настрой... фактычна, нейкага такога дысыдэнцтва маскоўскага ўзору ў нас не было. У нас дысыдэнцтва мела нацыянальную плынь, гэта быў нацыянальны супраціў. Гэта было наша беларускае дысыдэнцтва. І натуральна, калі ты нейкі такі настрой маеш, то ты рана ці позна патрапляеш у нацыянальнае кола. Пачыналася дысыдэнцтва, а потым з часам адкрывалася новая інфармацыя, гісторыя гэтага краю, што тут стагодзьдзямі рабілася. І тут пачыналася ўжо іншае – пачуцьцё справядлівасьці, несправядлівасьці і жаданьне нешта зьмяніць...”
ГУКАНЬНЕ ВЯСНЫ
Саўка: “На момант з 1980 да 1982 году мы варыліся і ўжо пераварыліся ва ўласным соку і шукалі кантактаў. Мы, з аднаго боку, усьведамлялі, што павінны быць яшчэ людзі, якім гэта баліць у 10-мільённай краіне. А, зь іншага боку, мы такіх людзей ня ведалі. І вось аднаго разу неяк дайшло да нас, што будзе ў Заслаўі нейкае сьвята. Зьбяруцца беларускія нацыяналісты. Божа ты мой, дык мы самі беларускія нацыяналісты! У нас крылы вырасьлі: паляцім, прыедзем туды, паглядзім, што там адбываецца. Так мы адной цудоўнай веснавой ранічкі і паехалі ў Заслаўе. Блукалі сярод тых валоў гарадзішча. І раптам маладыя людзі, нехта ідзе. І першы, каго я пабачыў, гэта Сокалаў-Воюш. Я кажу Артуру: вось паглядзі, які ідзе нацуга. Ён быў прыгожы, бялявы, у строі беларускім. Проста заглядзецца. І мы адразу падышлі, я падышоў і пачаў зь ім гутарку”.
Клінаў: “Гэтае сьвята якраз, той дзень на мяне зрабіў незабыўнае ўражаньне. Гэта была такая маніфэстацыя, нешта абсалютна іншае, я такога проста ніколі ня бачыў. Такой колькасьці людзей, якія так мысьляць, як і ты, ці блізка. Дзень быў ня сонечны, звычайны пахмурны дзень. Такая вільгаць ранішняя. Мы паехалі, такія загаворшчыкі, бо гэта ж было быццам нелегальна. Пэўная такая была рамантычная інтрыга. Кансьпірацыя. Прыяжджаеш, і дзе гэтыя людзі? І вось яны зьяўляюцца, і ты бачыш, што гэта ж цудоўныя людзі, прыўкрасныя, гэта супэрскія людзі! Яны сьпяваюць па-беларуску і размаўляюць па-беларуску. І, канечне, гэта проста было нешта неверагоднае.
Потым мы са Зьмітром сталі заходзіць у Майстроўню. Але на сцэну я, прынамсі, не вылазіў. Мы хутчэй назіралі з галёркі за тым, што адбывалася. Але мы пачалі ўжо кантактаваць. Мы прыходзілі да Вінцука на хату. Гэта быў унікальны чалавек, унікальных ведаў. Ён проста ўсё ведаў, што датычыцца Беларусі і мог распавесьці, і гэта было так захапляльна. Там і кніжачкі, прычым кніжачкі нелегальныя, канечне. І мы нават уключыліся ў друкарскую працу. Ён нам даваў нэгатывы. І мы тут у мяне ў хаце ў ваннай з гэтых стужак гэтыя кніжачкі друкавалі на фотапаперы. Ну, канечне, друкавалі і чыталі, бо гэта ж было проста адкрыцьцё, гэта ўсё пераварочвала. Мы ж ведалі адну гісторыю, а тут аказваецца, што праўда іншая... Гэта была якраз дзясятая кляса.
Саўка: “І далей ужо чэрвень 1982-га, да Вінцука прыходзілі. Я прывёў Лявона Юрэвіча да Вінцука. Пазнаёміў яго з Сокалавым. І так паступова мы ўцягваліся, далучаліся да гэтага кола.
ЛЯВОН ЮРЭВІЧ
Я сустрэў Лявона Юрэвіча якраз той вясною. Пачуў, што нейкі хлопец з нашага раёну – пераможца ў Менску алімпіяды па беларускай мове і літаратуры. Я ім зацікавіўся. І аказалася... На УПК я хадзіў, навучальна-вытворчы комплекс/камбінат. І там хлопцы зь іншых школаў Цэнтральнага раёну кажуць: а мы ведаем. У яго была мянушка Пушкін. Характэрная як для літаратара. І кажуць: ведаем мы Пушкіна. І яны пазнаёмілі мяне з ім. Мы пачалі сябраваць. Я, прызнаюся, ня ведаў, куды паступаць. А ён кажа: я іду на філфак. І я фактычна за кампанію пайшоў зь ім на філфак. Мы шчасьліва туды не паступілі.
Я не скажу, што я быў добра падрыхтаваны. Што да Лявона Юрэвіча, то яго проста мэтанакіравана завалілі свае ж. Ягоная мама працавала ў пэдагагічным унівэрсытэце, а ён пайшоў наўмысна ў БДУ, каб не сказалі, што чалавек скарыстаў свае магчымасьці... У любым выпадку, мы не паступілі, і год я правучыўся ў школе-краме. Вучыўся працаваць на касавым апараце. І ў гэты час наведваў падрыхтоўчыя курсы ў БДУ і, натуральна, рэгулярна наведваў розныя зборкі, дзе прысутнічала Майстроўня. Там пазнаёміўся, напрыклад, зь Сяргеем Шупам. І сёньня найярчэй з гэтых нашых сьпевак, якія вяла спадарыня Ларыса Сімаковіч, памятаю, як мы сьпявалі сьпеў уніяцкі нейкага стагодзьдзя “Алелюя”. Там было толькі адно слова “алелюя”. І памятаю, як няпроста было гэта рабіць. І мы якраз з Шупам рэпрэзэнтавалі барытоны...
Вельмі памятаюцца спробы закладаньня Таварыства беларускай школы, калі да нас прыйшоў Івашкевіч. Ён зрабіў уражаньне надзвычай суровага маладога чалавека. Ну, напрыклад, дыскутавалі мы такое пытаньне: ці мусіць сябра ТБШ ужываць выключна беларускую мову. Віялета Ефіменка кажа: у мяне сваякі жывуць ва Ўкраіне, у Расеі. Яны проста не зразумеюць, ды й традыцыі такой няма. Ці Ігар Міклашэвіч таксама казаў: ці настолькі мы мусім быць адназначна беларускімі ў любой сытуацыі?.. Віктар Івашкевіч казаў: толькі і выключна, гэта адзіны шлях – быць няўхільным і непахісным. А Сокалаў Сяржук кажа: ну, калі ўжо так сталася, што яны не разумеюць па-беларуску, то трэба на трасянцы...
Я паступіў у 1983 годзе на філфак БДУ. Паступаў адзін, безь Лявона Юрэвіча. Лявон змушаны быў пайсьці ў пэдагагічны, і паступіў. Ну, а я ўжо быў больш-менш падрыхтаваны і ня меў такога спарынг-партнэра, які ў некаторых людзей выклікаў пякотку”.
Дубавец: Зьміцер пяць гадоў вучыўся на філфаку, удзельнічаў у Майстроўні. Потым пачалася перабудова, і на факультэце яны стварылі суполку Фонду культуры. Суполка даглядала магілы славутых беларусаў на Вайсковых могілках у Менску.
Саўка: “Памятаецца ў зьвязку з гэтым, як мы там фарбавалі, прыбіралі, у тым ліку магілу Ігнатоўскага. І ня ўсе маглі прыйсьці, але адгукнуўся Славамір Адамовіч. І мы разам зь ім гэтую справу і рабілі”.
Клінаў: “Я, канечне, зьбіраўся паступаць у Тэатральна-мастацкі, таму што хацеў быць мастаком. Да таго ж Тэатральна-мастацкі – гэта быў самы моцны асяродак нацыянальны, нацыянальнага супраціву. Але зь першага разу не паступіў і, каб год не губляць, пайшоў на архітэктуру. На архітэктурны факультэт БПІ. Ну, і пачаў вучыцца, і неяк так уцягнуўся. Але потым у мяне настала такая паўза, пайшлі захапленьні авангардызмам, пацыфізмам, гіпі... Даўгія валасы, тусоўкі... Пайшла іншая тэма, і я на некалькі гадоў выпаў. Трошкі адышоў, скажам так, пайшоў у экзістэнцыйны пошук. Ну, і потым празь нейкі час вярнуўся.
КАРАНІ РОДУ
Маці мая была інжынэрам-праграмістам, партыйная. Працаголік. Усё жыцьцё аддала двум рэчам – працы і мне. А бацька быў спартоўцам і мастаком. У маладосьці займаўся боксам, майстар спорту па боксе. Потым ён займаўся мастацтвам прыкладнога характару. Рабіў нейкія замовы для калгасаў, саўгасаў, нейкіх інстытуцыяў. Тое, што тады называлася халтурай. Але гэта давала яму вельмі на той час прыстойныя грошы. Ну, і так ён гэтым усё жыцьцё займаўся”.
Саўка: “Тата нарадзіўся ў Менску ў 1931 годзе. Іхны дом – гэта былы панскі дом, які засялілі пасьля рэвалюцыі паспалітым людам – сёньняшні двор Нацыянальнага банку. Туды трапіць немагчыма. Пасьля вайны дом не ацалеў. Бацька мой нарадзіўся ў сям’і камуністаў з 1924 году.
Аднак дзед мой, Іван Маркавіч Саўка, прайшоў праз розныя выпрабаваньні. Паходзіць з Асіповіцкага раёну, зь мястэчка Сьвіслач, зь сям’і плытагона. Але сам мусіў з малога веку зарабляць на сябе. Быў у тракціры палавым. Потым, калі падрос, трошкі нейкіх грошай зьявілася, яшчэ за царскімі часамі, разам зь сябрам зрабілі буфэт у пажарным дэпо, інакш кажучы, спрабаваў зарабляць камэрцыяй. Пазьней удзельнічаў у першай сусьветнай вайне. Быў у нейкага графа-лётчыка ад’ютантам. І граф той вазіў яго з сабой, бо лічыў, што мой дзед – ягоны талісман. Ну а як выбухнула рэвалюцыя, савецкія часы надышлі, ён, відаць, вырашыў, што найлепшыя пэрспэктывы дасьць партыйнасьць. Быў адным зь першых камсамольцаў у Бабруйску, і там пазнаёміўся з маёй бабуляю, якая была ў дакумэнтах Яўгенія Адольфаўна, а ў сапраўднасьці Гэня Рыва.
Тату яе звалі Абэль. Яны паходзілі зь мястэчка Сянна. Бабуля мая габрэйскага паходжаньня, дачка рабіна. Такая тыповая для тых часоў лучнасьць беларуса і габрэйкі. І так яны перабраліся ў Менск і ўжо ў Менску народжаны быў мой бацька. Бацька скончыў у Маскве ўнівэрсытэт і потым вярнуўся да сваіх бацькоў і тут сустрэў маю маму. Мама прыехала ў Менск у 1957 годзе – на вялікія будоўлі. Прыехала зь вёскі Сенькавічы Івацэвіцкага раёну. Вяскоўка, для якой расейская мова была па сутнасьці чужою, і гарадзкое жыцьцё чужым. Ну, і так яны знайшлі адзін аднога, такія сышліся полюсы. Але мне здаецца, так і будавалася беларуская нацыя. З усіх гэтых нітачак”.
ПІКЕТ
Дубавец: У чэрвені 1984 году Артур і Зьміцер сталі ўдзельнікамі першага пікету, які майстроўцы ладзілі на знак пратэсту супраць руйнаваньня будынка старога менскага тэатру.
Клінаў: “Я тады вучыўся на архітэктуры. Гэта быў, здаецца, другі курс. Зноў жа, калі мы кажам пра адчуваньне вострай несправядлівасьці і да гісторыі, і да мовы, і тое ж было з архітэктурай, бо горад проста зьнішчалі. Ну, ідзем мы са Зьмітром гэтым чэрвеньскім вечарам у бок вуліцы Леніна (а гэты будынак даўно быў агароджаны), і тут мы ідзем і бачым, што яго ўжо зносяць”.
Саўка: “Мы проста йдзем і сустракаем Алеся Костку. І ў выніку мы паўсталі на прыступках, якія вядуць да плошчы Свабоды ад скрыжаваньня Інтэрнацыянальнай і Леніна і пачалі скандаваць “Руйнуецца помнік гісторыі”. Доўга мы гэтым ня здолелі займацца. Дастаткова хутка, праз 5-10 хвілінаў прыехаў “казёл”, і з “казла” міліцыянты выскачылі і пачалі выхопліваць хлопцаў. Па-мойму, першы, каго схапілі, быў Вінцук. І Вінцук адразу пачаў ім працягваць пашпарт. Маўляў, хочаце высьветліць асобу? – Калі ласка. Яны, абсалютна не зважаючы на ягоны пашпарт, скруцілі яго і павялі. Неўзабаве прыйшла чарга і на нас з Артурам. Нас пасадзілі ў “казла” і завезьлі на вуліцу Інтэрнацыянальную, 13”.
Клінаў: “Далей быў пастарунак. Там сабралі ўсіх...”
Саўка: “Трынаццаць чалавек нас”.
Клінаў: “Мы там нешта доўга сядзелі, бо адпусьцілі ўжо ноччу”.
Саўка: “І выпускалі па адным, па два. Мне здаецца, выпусьцілі гадзіны каля трэцяй нас. І мы яшчэ пачакалі Алену Клімовіч. Бо яна жыла на Азізава, у нашым раёне бульвара Шаўчэнкі. І правялі яе.
Нас дапытвалі, паралельна мяне і Артура, два сьледчыя. Нарэшце нас выпусьцілі і пасьля для нас пачаліся дастаткова цяжкія часіны”.
Клінаў: “Бо розгалас быў вялікі ў горадзе. На той час такая акцыя... Гэта быў выключны прэцэдэнт. Бо на той час такога проста яшчэ не было. Ясна, што спусьцілі па навучальных установах разабрацца. І было пытаньне аб выключэньні. Ну, напрыклад, мяне з архітэктурнага. Але ня выключылі, бо тады на архітэктурным вельмі прыстойныя дзядзькі працавалі. Там былі і Ангелаў, і Трацэўскі. Яны ўсё разумелі і былі такіх самых настрояў. І былі абсалютна салідарныя з тым, што мы зрабілі, таму спусьцілі гэта... Карацей, я застаўся на архітэктурным. Але ціск быў, канечне”.
Саўка: “Мне казалі так: стаіць пытаньне пра ваша выключэньне. Можа, Піпчанка казаў, намесьнік дэкана. Аднак для нас гэта скончылася ўсё ж такі дастаткова ціха”.
Дубавец: Гэтым разам ціха, але, што да Зьмітра, дык зусім пазьбегнуць прэсінгу з боку сыстэмы яму не ўдалося. Вось эпізод, зьвязаны з выдадзенай у Лёндане кніжкай Алега Бембеля “Родная мова і маральна-эстэтычны прагрэс”.
Саўка: “Мяне выклікалі ў галоўны корпус на другі паверх, у вельмі вялікі кабінэт, у якім чакалі два чалавекі. Гэта год, відаць, 1986. Адзін маёр КГБ, другі, мне здаецца, капітан КГБ. Яны рэпрэзэнтаваліся. Адзін зь іх меў прозьвішча Гаркавы. Другое прозьвішча, расейскае, я не запомніў. І яны на мяне спрабавалі ажыцьцяўляць ціск, проста вэрбаваць.
Усё там разгарэлася з прычыны распаўсюду кніжкі Алега Бембеля – хадзіла тады па руках у перадруку. І сапраўды, я пры дапамозе Лявона Юрэвіча і ягонага брата, цяпер, на жаль, нябожчыка Юрася, якраз гэтую кніжку перадрукоўвалі, Юрась яе апраўляў. І ад мяне патрабавалі, каб я тое, што маю, той асобнік, каб здаў у КГБ, інакш мяне чакае выключэньне. Я змушаны быў гэта зрабіць. Прыйшоў у будынак КГБ, на прахадную. Там мяне сустрэў капітан Гаркавы, чарнявы такі мужчына, і забраў гэтую кнігу. Гэта было маё выкупленьне за тое, што мяне пакінуць у спакоі. Доўга яны мяне схілялі да супрацы. Не схілілі, паведамляю. Дакладаць на сваіх аднадумцаў і сяброў я не згадзіўся. І адразу была немінучая расплата. Па навуковым камунізьме я атрымаў "тры" на дзяржаўным іспыце і такім чынам аўтаматычна пазбыўся магчымасьці атрымаць чырвоны дыплём. Я займаўся выключна на пяцёркі, быў самым пасьпяховым студэнтам на курсе”.
Дубавец: Трыццаць гадоў таму Клінаў і Саўка ўтварылі сымбіёз мастака і філёляга і такім чынам далучыліся да адраджэньня, да Майстроўні, дзе прынцып унівэрсальнасьці быў галоўным. Мастакі там сьпявалі і танчылі, філёлягі гралі ў спэктаклях...
Мне нават падумалася, што, маючы ў руках гэты гістарычны прыклад адраджэнскага сымбіёзу, яго можна было б паўтарыць. Калі, вядома, канчатковае слова за сымбіёзам, а не за тым, у якім парадку леглі на небе зоркі, і які сёньня ў краіне дзьме вецер.
Саўка: “Майстроўня, калі я скажу, што гэта была кузьня беларушчыны, можа гэта будзе нават замала сказаць. Для мяне само знаёмства з Майстроўняй было сьведчаньнем таго, што так, як я адчуваю, як думаю, вось гэтае пачуцьцё гістарычнай справядлівасьці, што яно ўласьцівае ня толькі мне. Дзясяткі талковых яркіх маладых людзей мысьляць так, як я. Я пачынаў праз Майстроўню бачыць, што ўся Беларусь абуджаецца, што мы сіла, мы заўтрашні дзень Беларусі”.
Клінаў: “Безумоўна, Майстроўня была той пясчынкай, якая папала ў нейкі фізіялягічны раствор ці ў нейкае асяродзьдзе і якая пачала працэс крышталізацыі. Бо звычайна нейкае асяродзьдзе, нейкая прастора ёсьць, але няма нейкай кропачкі, вакол якой пачнецца нейкая хімія, нейкі рух. Вось яна й была кропкай крышталізацыі”.
УСЕ ПЕРАДАЧЫ СЭРЫІ “ГІСТОРЫЯ АДНАГО ЦУДУ”
Сувязь з аўтарам праз dubaviecs@gmail.com.
