Мілінкевіч: Празь 10 год пасьля Плошчы Каліноўскага я зразумеў, што народная рэвалюцыя ў Беларусі немагчымая. Пакуль што

«Мы спадзяваліся, што стануць заводы і спыняць заняткі ўнівэрсытэты. Мы рыхтавалі сваіх актывістаў на прадпрыемствах і ў ВНУ. Я сапраўды меў надзею, але толькі сама падзея магла паказаць, як усё пойдзе», — лідэр першай беларускай Плошчы, адзіны кандыдат ад апазыцыі на выбарах 2006 году, старшыня руху «За свабоду» Аляксандар Мілінкевіч узгадаў падзеі 10-гадовай даўнасьці і расказаў Свабодзе пра памылкі і дасягненьні, якія былі зробленыя на плошчы Каліноўскага.

— Прайшло 10 год ад выбарчай кампаніі 2006 году, падчас якой вы былі адзіным кандыдатам ад апазыцыі. Што даў той досьвед? Якая выснова была зробленая?

— Асноўная выснова прэзыдэнцкай кампаніі 2006 году — трэба яднацца. У Беларусі жорсткі аўтарытарны рэжым. У нас няма самадастатковых дэмакратычных арганізацыяў, таму, калі не аб’яднаемся, ня маем шанцаў на стварэньне моцнай сілы на прэзыдэнцкіх выбарах. Акурат у 2006 годзе ўдалося аб’яднацца. Вядома, не на 100%, многія працавалі самааддана, а хтосьці без энтузіязму, бо ня іх партыя выйграла Кангрэс. Ну што ж — не бывае, каб усё ідэальна. І сёньня, і 10 год таму важна разумець, што палітыка — поле ня толькі для амбіцыяў, але і для адказнасьці. Я лічу, што Кангрэс дэмакратычных сілаў, які прайшоў у 2005 годзе і які аб’яднаў апазыцыю, быў прыкладам рэальнай адказнасьці беларускіх дэмакратаў.

Апроч ідэі яднаньня, у 2006 годзе быў абсалютна ўнікальны эмацыйны фон — я маю на ўвазе ў час і пасьля выбараў. Была вера і надзея, адчуваньне сілы. Нягледзячы на тое, што намётавае мястэчка зьліквідавалі амапаўцы, настрой у людзей быў вельмі добры, і масавыя акцыі праходзілі яшчэ доўгі час. Мы ў першую чаргу даказалі самім сабе, што можам адстойваць сваю годнасьць, праўду і справядлівасьць. Я ня думаю, што большасьць стала лічыць, што мы зможам лёгка перамагчы рэжым. Але была вера ў тое, што мы вартыя іншага жыцьця, бяз страху, без прыніжэньня, без афіцыйнай хлусьні.

— Чаму апазыцыі не ўдалося дамовіцца на наступных выбарах — у 2010 і 2015 гадах? Што пайшло ня так? Чаму не скарысталі досьвед аб’яднаньня?

— У 2010-м якраз таму, што бракавала адказнасьці, перамаглі асабістыя амбіцыі. Быў парад дэмкандыдатаў. Спробы яднаць апазыцыю вялікімі грашыма праваліліся. Тады ў многіх лідэраў было цьвёрдае перакананьне: на мінулых выбарах адзінаму кандыдату не хапіла рашучасьці — не павёў народ на штурм «пошты і тэлеграфа», а ў нас хопіць. Сёньня відавочна, што штурм Дому ўраду — гэта правакацыя спэцслужбаў з расейскім сьледам. Віна апазыцыі ў тым, што не змагла яе нэўтралізаваць. Хоць спыніць біцьцё шкла — справа простая, дастаткова мець пару дзясяткаў апазыцыйных дружыньнікаў.

У 2015 годзе ўжо ніхто ня верыў у магчымасьць перамогі і не зьбіраўся яднацца. Гэтыя прэзыдэнцкія выбары былі самыя нецікавыя, веры ў сур’ёзную кампанію не было. А калі нельга выйграць, то можна пагуляць у выбары, можна раскруціць сваю арганізацыю, прапіярыць свайго. Але людзям гэта нецікава, і як вынік — далейшая маргіналізацыя дэмакратаў. Дарэчы, чым слабейшая апазыцыя, тым горш яна аб’ядноўваецца.

У 2006 годзе яшчэ было перакананьне, што мы можам паўтарыць досьвед Бялграда, Кіева ці Тбілісі. Я разумею, што сёньня ідэя каляровай (мірнай, народнай) рэвалюцыі дыскрэдытаваная, лічыцца, што гэта ператворыцца ў нешта абавязкова крывавае. Але ў 2006 годзе гэта было ня так.

Цяпер, праз 10 гадоў пасьля падзеяў Плошчы-2006, я зрабіў такую выснову: у Беларусі ва ўмовах жорсткага аўтарытарнага рэжыму каляровая рэвалюцыя спрацаваць не магла. З той прычыны, што ў нас, у адрозьненьне ад Сэрбіі і Ўкраіны, не было прыватных тэлевізійных каналаў і няма апазыцыйных дэпутатаў у парлямэнце. Ва Ўкраіне і ў Сэрбіі не было татальнага страху, які быў у нас. А страх быў вельмі моцны і абгрунтаваны. Яшчэ адна рэч, якую варта браць у разьлік: дэмакратычны кандыдат павінен мець падтрымку прынамсі паловы выбарцаў, чаго нам, на жаль, ня стала ў 2006 годзе.

— Якое самае значнае дасягненьне Плошчы-2006 году?

— Найперш тое, што ня толькі кроў не пралілася, але нават ніводзін валасок зь міліцыянта не зваліўся. Мірны характар пратэсту надае акцыі асаблівую моц. А ўлада, вядома, дзейнічала подла: апазыцыянэраў хапалі яшчэ на падыходах да Плошчы, садзілі ў СІЗА. Усе нашы рэгіянальныя штабы ў дзень выбараў сядзелі ў турме. Сядзела таксама і частка агульнанацыянальнага штабу. Гэта і было дэманстрацыяй нашай маральнай перавагі над рэжымам.

Іншае дасягненьне — гэта пералом у стаўленьні да Беларусі з боку дэмакратычных краінаў. Я патлумачу. Калі мяне абралі адзіным кандыдатам, мяне прымалі прэзыдэнты і прэм’еры розных краінаў, лідэры Эўразьвязу. Цікава было тое, што многія пыталіся, ці беларусы насамрэч хочуць незалежнасьці і дэмакратыі, ці яны цалкам савецкія, ці частка ўсё ж эўрапейцы. А вось пасьля Плошчы такога пытаньня больш ніхто не задаваў. Плошча стала пераломным момантам у стаўленьні да Беларусі. Сьвет пабачыў, што ёсьць людзі, перш за ўсё моладзь, якія, ведаючы, што іх будуць выганяць з унівэрсытэтаў, звальняць з працы, могуць пасадзіць і забіць як тэрарыстаў, выйшлі на вулічны пратэст. Гэтыя людзі абаранілі сваю і нацыянальную годнасьць і прадэманстравалі веру ў нашу эўрапейскую будучыню ў вачах цывілізаванага сьвету. Гэта выключна важнае дасягненьне Плошчы.

— Чаму ў 2006 годзе Плошча не перамагла?

— Быў вельмі прыгожы эмацыйны пратэст актыўных, адукаваных, маладых. Але да нас не далучылася шырокае грамадзтва. Мы не маглі спрагназаваць гэтую падтрымку, але спадзяваліся, што, калі ня будзе арыштаў, зьбіцьця ў першы дзень пратэсту, то спыніцца пару заводаў і шырока выйдуць студэнты. І колькасьць пратэстоўцаў будзе расьці з кожным днём. Так, дарэчы, і было ва Ўкраіне. Але ў нас гэтага ня здарылася. У нас пайшло наадварот — пратэст спадаў. Тут нельга казаць, што гэта мы кепска спрацавалі. Проста людзі ў большасьці не былі гатовыя далучацца. Грамадзянская салідарнасьць і адказнасьць за свой лёс і лёс краіны яшчэ ня сталі нацыянальнай ідэяй.

Але гэта быў важны этап у разьвіцьці дэмакратычных настрояў, у станаўленьні грамадзянскай супольнасьці.

Сёньня, пасьля падзеяў ва Ўкраіне, Плошча можа стаць вельмі небясьпечнай для існаваньня краіны. Вулічныя пратэсты можа справакаваць сама ўлада сваім бязьдзеяньнем у крызіснай сытуацыі. Магчымы сацыяльны выбух ачоліць ня ўлада і, хутчэй, не апазыцыя, а чарговы папуліст, які зь вялікай доляй верагоднасьці будзе заклікаць да вяртаньня ў «сьветлае мінулае», у «русский мир». Менавіта Масква мае найболей шанцаў скарыстацца з магчымага каляпсу нашай эканомікі. Толькі шаленец можа сёньня прапанаваць лёзунг — чым горш, тым лепш. Гэтая зьнешняя пагроза павінна стаць імпульсам да пачатку ўнутранага дыялёгу ў Беларусі: Радзіма ў небясьпецы!

— А ці рыхтаваліся правакацыі ў 2006 годзе?

— Так, і вядомыя канкрэтныя факты. Ноч перад выбарамі я правёў у перамовах з мэтай спыніць рэалізацыю радыкальных сцэнараў. На сустрэчах я казаў, што пратэсты на Плошчы будуць адбывацца паводле сцэнару аднаго цэнтру — нашага штабу. Не сумняваюся — гэта наша заслуга, што тады не пайшлі на штурм уладных будынкаў. Лічу, што рэжым быў гатовы да жорсткіх мераў: на даху Палаца Рэспублікі знаходзіліся снайпэры. Я і сёньня лічу — палітык, які заклікае людзей на вулічныя акцыі, нясе пэрсанальную адказнасьць за іх жыцьцё і здароўе.

— Вам закідаюць, што было памылкай распусьціць людзей увечары 19 сакавіка і ставіць намёты толькі праз суткі — 20 сакавіка...

— 19 сакавіка мы аказаліся тэхнічна не падрыхтаваныя да таго, каб ставіць намёты на Плошчы. Штаб меркаваў ставіць намётавае мястэчка ў парку Горкага, бо лічыў, што ўлады ня пусьцяць людзей на Кастрычніцкую плошчу. Але нас нечакана пусьцілі. А трымаць людзей стоячы цэлыя суткі да наступнага вечара мы палічылі неразумным — мала хто б вытрымаў такі маратон, і пратэст бы пайшоў на спад ужо з прычыны стомленасьці. Разьлік быў на то, што калі пратэстоўцы спакойна разыдуцца, ніхто іх не адвязе ў СІЗА, не паб’е дубінкамі, то яны сьмялей выйдуць на працяг акцыі наступнага дня.

А моладзевыя структуры, якія ў выніку і зрабілі гэтую сымбалічную пратэстную акцыю, змаглі выставіць намётавы гарадок толькі на другі дзень.

— Гэта было рашэньне штабу?

— У штабу было некалькі сцэнараў. Трэба шчыра сказаць, што не было і адзінай думкі наконт намётавага мястэчка, была вялікая дыскусія. Частка лічыла, што Плошча — гэта вельмі небясьпечна для лёсу пратэстоўцаў, іншыя — што гэта выдатная падзея, якую трэба падтрымаць. Гэта натуральна, штаб быў усё ж не тэхналягічны, а вельмі разнастайны, у яго ўваходзілі лідэры розных структураў, а не паліттэхнолягі.

— Тое, што Плошча ў выніку адбылася, — гэта было ваша рашэньне? Моладзь, якая выставіла першыя намёты, раілася з вамі?

— Моладзь дзейнічала самастойна, але мы шчыльна супрацоўнічалі, давозілі намёты, арганізоўвалі харчаваньне, прыносілі цёплыя рэчы, нават спрабавалі ўсталяваць біятуалеты.

— Вашымі самымі моцнымі словамі на Плошчы былі словы пра тое, што народ перамог страх. Якія дачыненьні са страхам у народу цяпер?

— У адной са сваіх прамоваў на Плошчы я сказаў, што адбылася рэвалюцыя духу, я і сёньня так думаю.

Страх — вельмі эфэктыўная зброя ў руках улады. Лукашэнка адпрацаваў дасканала сваё ноў-хаў па стварэньні ўсёабдымнай атмасфэры страху праз просты і эфэктыўны мэханізм: ляяльны — працуеш, не ляяльны — беспрацоўны. Рэалізуецца ён праз сумна вядомую кантрактную сыстэму. Калі ты супраць беззаконьня, супраць нават маленькага начальніка — усё можаш страціць. Вось і ўся прырода страху — яна вельмі прымітыўная, але працуе бездакорна. Перад Плошчай у 2006 годзе быў яшчэ і дадатковы страх. Генэральны пракурор, старшыня КДБ і міністар унутраных спраў краіны неаднакроць папярэджвалі па тэлебачаньні, што тыя, хто выйдзе на Плошчу, будуць разглядацца як тэрарысты. Гэта не была пустая пагроза, а ў нас за тэрарызм можа быць і вышэйшая мера пакараньня. І ўсё ж, калі нават паводле афіцыйных зьвестак, выйшла 34 тысячы чалавек, гэта было вельмі нечакана. Людзі сапраўды перамаглі страх. Я ведаю, што некаторыя разьвітваліся зь сем’ямі, яны ня ведалі, ці вернуцца і калі. Гэта быў пераломны момант у жыцьці тысяч людзей. Так, на Плошчы не было мільёнаў, але найчасьцей лёс краінаў вырашае ня большасьць, а меншасьць, сумленная, мужная і самаарганізаваная частка грамадзтва.

Чаго не хапае беларусам сёньня? Не хапае веры. У сябе, у іншых, у краіну. У тое, што Беларусь можа быць беларускай, эўрапейскай і свабоднай. Гэта першае. Па-другое, уплывае тое, што аўтарытарны рэжым трывае ўжо больш за 20 год. Ёсьць стомленасьць, апатыя. Па-трэцяе, ёсьць значная віна апазыцыі, якая дэманструе безадказнасьць і няўменьне аб’яднацца хаця б фармальна. Напэўна, цяпер дэпрэсіўны час. Дадаўся і фактар Украіны, таму што Эўрамайдан, які спачатку выклікаў станоўчыя эмоцыі, хутка стаў асацыявацца з крывёю і сьмерцю, а таксама зьнешняй агрэсіяй і стратай тэрыторыі. Зьявіўся страх Майдану, страх пратэсту.

— Плошча-2006 пацягнула за сабой безьліч звальненьняў і адлічэньняў. Шмат каму дапамагла праграма Каліноўскага. Якія вынікі яе дзейнасьці за гэтыя 10 год? І ці будзе яна працягвацца?

— У 2006 годзе адлічылі больш за 500 студэнтаў, каля 1500 чалавек з нашай ініцыятыўнай групы страцілі працу. Больш за 1000 чалавек прайшлі праз СІЗА. Праграма Каліноўскага паўстала дзякуючы Плошчы. Калі пачалі браць студэнтаў, я зьвярнуўся праз прысутных журналістаў да дэмакратычных краінаў з заклікам падтрымаць моладзь. Асобны зварот быў да палякаў, якія прайшлі праз ахвяры і турмы пад сьцягамі «Салідарнасьці». За адну ноч польскі прэм’ер і яго дарадцы вырашылі пытаньне стварэньня ўрадавай праграмы імя Кастуся Каліноўскага для рэпрэсаваных беларускіх студэнтаў. І ўжо 30 сакавіка яна была ўрачыста адкрытая. Пасьля яна пашырылася і на моладзь, якая паходзіць зь сем’яў рэпрэсаваных актывістаў. Праграма пасьпяхова дзейнічае па сёньняшні дзень.

У той час у мяне была размова зь сьветлай памяці прэзыдэнтам Польшчы Лехам Качыньскім, які ў адказ на маю падзяку за праграму Каліноўскага сказаў, што марыць, каб рэпрэсіі хутчэй скончыліся, а праграма доўжылася — як падтрымка для самых лепшых беларускіх студэнтаў. Я думаю, што так і павінна быць.

— Арганізацыя, якую вы ўзначальваеце, — рух «За свабоду» — таксама паўстала ў 2006 годзе. Яна стваралася як шырокі агульнанацыянальны рух, які на кантрасьце з малалікімі палітычнымі партыямі аб’яднае людзей, якія за дэмакратычныя перамены. Чаму так не атрымалася?

— Беларусі патрэбны народны рух. Я меў надзею, што Плошча паспрыяе гэтаму. Спадзеў быў на тое, што 90% тых, хто выйшаў на Плошчу, не былі зьвязаныя з палітычнымі партыямі і недзяржаўнымі арганізацыямі. Гэта былі новыя людзі, якія, да таго ж, перамаглі страх, праявілі цьвёрдую грамадзянскую пазыцыю. Аказалася, што гэта нялёгка. Час не дасьпеў у Беларусі для шырокага грамадзкага руху. Ня я ж адзін спрабаваў яго стварыць — але пакуль нікому не ўдалося. Гэта ня робіцца паводле плянаў палітыкаў. Павінны дасьпець умовы, рух павінен быць патрэбны самім людзям. Народны. Фокусаў не бывае.

Кніга Радыё Свабода пра Плошчу 2006 году.