Выкарыстаньне беларускай мовы ў афіцыйным ужытку працягвае зьніжацца, затое родная мова робіцца больш папулярнай у сфэры нефармальнай адукацыі і грамадзкіх праектаў.
Беларускамоўных школьнікаў усё меней
Дашкольная і школьная адукацыя: 10% дашкалятаў і 14% школьнікаў выхоўваюцца і навучаюцца ў беларускамоўных групах і клясах.
Паводле статыстычнага зборніка «Образование в Республике Беларусь, 2015», у дашкольных установах — дзіцячых садках — на беларускай мове выхоўваюцца 43 тысячы дзяцей (10%).
Колькасьць школьнікаў, якія вывучаюць усе прадметы на беларускай мове ў школе, за апошнія чатыры гады зьнізілася зь 19% да 14%.
Таксама скарачаецца колькасьць абітурыентаў, якія абралі беларускую мову на цэнтральным тэставаньні. У 2015 годзе беларускую мову здавалі толькі 24% выпускнікоў, 76% — расейскую. У 2007 годзе суадносіны былі раўнейшымі: 42% выпускнікоў здавалі тэст па беларускай мове і 58% па расейскай.
Старшыня Таварыства беларускай школы Тамара Мацкевіч кажа, што ў сфэры фармальнай адукацыі сытуацыі зь беларускай мовай ужо няма куды пагаршацца. Але ўжываньне беларускай мовы пашырылася ў сфэры нефармальнай адукацыі, у першую чаргу, настаўнікаў:
«Фактычна ўсе такія праграмы, якія вядуцца недзяржаўнымі арганізацыямі, ТБШ — гэта праграмы „Актыўная ацэнка“, „Мэдыяадукацыя“ — усе вядуцца на беларускай мове, настаўнікі ўспрымаюць гэта пазытыўна, і ня тое, што пярэчаньняў не ўзьнікае, наадварот, толькі пазытыўныя эмоцыі.
Зразумела, што ў тых сфэрах, на якія ня могуць уплываць ні самі настаўнікі, ні грамадзкія арганізацыі, ні бацькі — гэта сфэра фармальнай адукацыі — там сытуацыя не палепшылася, а наадварот, пагоршылася. Можна сказаць, што ўжо няма куды пагаршацца.
У гэтым годзе, як і ў мінулым, закрылася каля 100 школ, у асноўным сельскіх, малакамплектных.
Зь іншага боку, у Баранавічах узьнікла асяродзьдзе беларускамоўнае бацькоўскае, таксама ў Лідзе. Не здаюць пазыцый 5 беларускамоўных менскіх гімназій, там вельмі вялікія конкурсы на паступленьне. Гэта сьведчыць пра тое, што калі б дзяржава дазволіла стварыць ня 5, а 25 беларускамоўных гімназій, туды б таксама былі б конкурсы. І гэта — падстава для аптымізму: ня ўсё ў нас страчана».
Зараз у Менску 5 беларускамоўных гімназій (нумары 4, 9, 14, 23 і 28), 2 школы (нумары 60 і 190), 1 беларускамоўная кляса — у 68-й школе.
Ні ў адным з абласных цэнтраў беларускамоўных школ няма. З 36 тысяч школьнікаў Берасьця толькі чацьвёра навучаюцца ў беларускамоўнай клясе — 5 «Г» 29-й сярэдняй школы.
Маленькія перамогі
Бацькі дзьвюх школьніц з Баранавіч паўтара года дабіваліся адкрыцьця беларускамоўнай клясы ў адной з гарадзкіх гімназій. Для гэтага ім давялося напісаць дзясяткі лістоў у розныя інстанцыі — гарвыканкам, аблвыканкам, Міністэрства адукацыі, пракуратуру. І нават сустрэцца з намесьнікам міністра адукацыі.
Адзіная ў горадзе беларускамоўная кляса — 6 «Г» — пачала працаваць у гімназіі № 4 толькі з другой чвэрці. Спачатку ў ім вучыліся толькі дзьве дзяўчынкі — Яся Малашчанка і Аліса Філіпчык. Зусім нядаўна да іх далучыўся трэці вучань — Арсень Пісарчык.
Вышэйшая адукацыя: выключна на беларускай мове навучаецца 0,1% студэнтаў
Паводле інфармацыі Нацыянальнага статыстычнага камітэту, у вышэйшых навучальных установах Беларусі на расейскай і беларускай мове, хоць гэта мог быць адзін прадмет з ўсяго навучальнага цыклю, у 2014 — 2015 гадах навучаліся больш за 149 тысяч студэнтаў (41%), на расейскай мове каля 212 тысяч (58%).
Чыста на беларускай мове ў краіне навучаліся 300 студэнтаў — гэта 0,1% ад агульнай колькасьці, у 2013 — 2014 іх было 600, то бок, удвая больш — 0,2%.
Гэтыя лічбы супадаюць і з дадзенымі Таварыства беларускай мовы, сьцьвярджае старшыня грамадзкага аб’яднаньня Алег Трусаў:
«Мы зрабілі маніторынг ВНУ. На некаторых факультэтах 25 — 30% прадметаў выкладаецца па-беларуску. Я ніколі ня ведаў, што на некаторых факультэтах Берасьцейскага ўнівэрсытэта выкладаюць 25% прадметаў на беларускай мове, на журналістыцы — 60%. У тым жа Ўнівэрсытэце культуры, дзе я працую, на пэўных факультэтах і 30, і 40% прадметаў выкладаюць па-беларуску.
На гістфаку ёсьць беларускамоўная плынь, якая навучаецца па-беларуску. У Гарадзенскім мэдунівэрсытэце шмат выкладчыкаў таксама выкладаюць прадметы па-беларуску. Так што, казаць, што ў нашых унівэрсытэтах беларуская мова не гучыць — гэта няпраўда. Гучыць. І мы ніяк ня дзячым выкладчыкам, якія прынцыпова выкладаюць па-беларуску. А іх не адна сотня. Так што ня ўсё страчана.
Пры канцы году арганізованая ініцыятыўная група па стварэньні беларускамоўнага ўнівэрсытэту. Абраныя тры сустаршыні — Аляксандар Мілінкевіч, Уладзімер Колас і я. І мы думаем на пачатку году падаць на рэгістрацыю — як прыватнага беларускамоўнага ўнівэрсытэту».
20 год таму Таварыства беларускай мовы з дапамогай экспэртаў распрацавала канцэпцыю нацыянальнага ўнівэрсытэту, дзе выкладаньне вялося б выключна на беларускай мове, і сабрала 50 тысяч подпісаў у падтрымку. Аднак гэтая ініцыятыва дагэтуль не была падтрыманая на дзяржаўным узроўні.
Страты: набор на беларускую філялёгію скараціўся ўдвая
За апошнія 5 гадоў больш як у два разы скараціўся набор на беларускую філялёгію. У 2010 годзе Белдзяржунівэрсытэт на дзённую форму навучаньня набіраў 60 студэнтаў (48 бюджэт і 18 на платнай аснове). У 2015 годзе — ужо толькі 20 і толькі на бюджэт. У абласных цэнтрах сытуацыя яшчэ горшая — аддзяленьні беларускай філялёгіі проста закрываюць.
І яшчэ адно параўнаньне: у 2015 годзе на кітайскую філялёгію ў БДУ набор вышэйшы за беларускую — 30 месцаў.
Законаў па-беларуску няма, карыстайцеся аўтаперакладам!
Пры канцы году па-беларуску нарэшце загаварылі дэпутаты. Беларускамоўная дыскусія ў Палаце прадстаўнікоў адбылася пры абмеркаваньні праекту Кодэксу аб культуры.
Намесьнік старшыні міжнароднай камісіі Палаты прадстаўнікоў Віктар Фясак сказаў 3 сьнежня Радыё Свабода, што для таго, каб родная мова часьцей гучала паўсюдна, у тым ліку і ў Авальнай залі, трэба прытрымлівацца аднаго абавязковага правіла:
Неабходна проста гаварыць на беларускай мове. І больш нічога не патрэбна.
«Неабходна проста гаварыць на беларускай мове. І больш нічога не патрэбна. Я карыстаюся беларускай мовай. Калі хтосьці са мной пачынае гаварыць па-беларуску, я абавязкова адказваю яму таксама на роднай мове. І дзе можна ініцыяваць размову па-беларуску, я заўжды гэта раблю».
За апошнія 10 гадоў на беларускай мове Палатай прадстаўнікоў быў прыняты толькі адзін заканадаўчы акт па-беларуску — у 2008 годзе «Закон аб Правілах беларускай артаграфіі і пунктуацыі».
Намесьнік старшыні ПЦ «Вясна» Валянцін Стэфановіч зьвяртаўся ў Канстытуцыйны суд Беларусі, Палату прадстаўнікоў, Савет Рэспублікі, Вярхоўны суд, Вышэйшы гаспадарчы суд, Савет Міністраў і Адміністрацыю прэзыдэнта — са зваротам выдаваць усе нарматыўна-прававыя акты на дзьвюх дзяржаўных мовах — беларускай і расейскай.
Адказ начальніка галоўнага дзяржаўна-прававога ўпраўленьня Адміністрацыі прэзыдэнта Аляксандра Мaцельскага ўразіў: чыноўнік прапануе карыстацца перакладам на сайце Нацыянальнага цэнтра прававой інфармацыі. А ў Савеце рэспублікі ўвогуле мяркуюць, што дзяржава мае права выбару, на якой мове выдаваць нарматыўна-прававыя акты.
Начальніка ўпраўленьня рэдакцыйна-выдавецкай работы Нацыянальнага цэнтру прававой інфармацыі Натальля Судзілоўская адказала, што на сайце прававой сыстэмы «Эталён» прадугледжваецца аўтаматычны пераклад законаў на беларускую мову. Аднак гэтыя пераклады не зьяўляюцца афіцыйнымі, у іх шмат памылак і недарэчнасьцяў. Да таго ж, анлайн сыстэма «Эталён» платная. Калі ж у грамадзяніна на гэта сродкаў няма, Натальля Судзілоўская раіць запісацца ў публічную бібліятэку, дзе сэрвісам можна скарыстацца бясплатна.
Мову папулярызуюць энтузіясты
Грамадзкія ініцыятывы па вывучэньні, папулярызацыі беларускай мовы растуць, як грыбы пасьля дажджу, перакананы старшыня Таварыства беларускай мовы Алег Трусаў:
Цікавасьць да мовы розных слаёў насельніцтва рэзка павялічылася.
«Цікавасьць да мовы розных слаёў насельніцтва рэзка павялічылася. Лакмусавая паперка — гэта курсы, спартоўцы, іншыя, хто раней цікавасьці да мовы не выяўлялі. У цэлым у Менску і вялікіх гарадах цікавасьць да мовы павялічылася. Гэта станоўча».
Беларуская кампанія Gurtam, што мае шырокую геаграфію партнэраў па ўсім сьвеце, падрыхтавала да Міжнароднага дня роднай мовы відэаролік «32 акцэнты беларускай мовы». Людзі з розных кропак плянэты чытаюць па-беларуску верш Уладзіміра Караткевіча «Дзе мой край».
Застаюцца папулярнымі шматлікія курсы беларускай мовы. «МОВА НАНОВА» істотна пашырыла геаграфію. Акрамя сталіцы, бясплатныя заняткі праводзяцца ў Астраўцы, Бабруйску, Баранавічах, Берасьці, Віцебску, Горадні, Гомелі, Магілёве і Маладзечне.
Штотыдзень курсы наведвае каля 650 студэнтаў. Ад кастрычніка 2014 году выдадзена больш за 1400 студэнцкіх білетаў.
У верасьні Асацыяцыя Эўрапейскага Бізнэсу арганізавала курсы дзелавой беларускай мовы. Цяпер у новым фармаце: за кубачкам духмянай кавы ва ўтульнай кавярні Café del Parco.
І тая ж Асацыяцыя Эўрапейскага Бізнэсу ініцыявала стварэньне працоўнай групы па перакладзе на беларускую мову пакета тыпавых дакумэнтаў, неабходных для вядзеньня бізнэсу. Адмыслоўцы падрыхтавалі беларускамоўныя шаблёны дзесяці найбольш ужывальных дакумэнтаў: акта выкананых прац, даверанасьці, дамовы камісіi, дамовы куплі-продажу, дамовы на аказаньне паслуг, загаду аб прыёме на працу, пратаколу, працоўнай дамовы, рахунку-фактуры і статуту.
Беларускія спартоўцы загаварылі на беларускай мове
Журналісты склалі Топ-10 вядомых беларускамоўных спартоўцаў: гэта баскетбаліст Аляксандар Куль, баксёры Віталь Гуркоў, Зьміцер Валент і Юрась Булат, легкаатлетка Аліна Талай, плыўчыха Аляксандра Герасіменя, яхтсмэнка Тацяна Драздоўская, футбаліст Віталь Радзіёнаў.
Бягуньня з бар’ерамі Аліна Талай распавяла:
«У мяне былі вельмі добрыя выкладчыкі беларускай мовы, літаратуры, гісторыі Беларусі, мы размаўлялі па-беларуску пастаянна. Так што, гэта ў мяне са школы. Я прачытала шмат твораў па-беларуску, і зь дзяцінства мая маці вучыла чытаць па-беларуску. Мне падаецца, кожны адукаваны чалавек ведае мову, але з-за недахопу практыкі гэта забываецца. Мне падаецца, гэта, як і здаровы лад жыцьця, павінен быць трэнд, каб мова стала моднай. Тады адраджэньне пачнецца крок за крокам. Я чула, што зараз нават гісторыя і геаграфія Беларусі выкладаюцца па-расейску. Хацелася, каб больш было беларускай мовы. Зь іншага боку, добра, што мы можам размаўляць і па-расейску, мы можам быць такімі „яднальнікамі“ Расеі, Польшчы, Чэхіі, Славакіі, Украіны. Клёва, калі нацыя ведае не адну мову».
Таксама складзены і Топ-10 беларускамоўных клюбаў, куды ўвайшлі і «Цмокі» з «Крумкачамі».
Мабільныя сеткі «ствараюць надзейныя сувязі»
На працягу трох месяцаў больш за 3 тысячы менскіх школьнікаў сталі ўдзельнікамі акцыі «Чытаем па-беларуску з velcom». Праект ахапіў 32 агульнаадукацыйныя школы беларускай сталіцы, а таксама дзьве школы для дзяцей з асаблівасьцямі разьвіцьця. Школьнікі сустрэліся зь дзіцячымі пісьменьнікамі, ляўрэатамі Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь Уладзімерам Ліпскім і Раісай Баравіковай, акторам і тэлевядучым Юрыем Жыгамонтам, публіцысткай і паэткай Тацянай Сівец, музыкам, лідэрам гурта Recha Андрусём Такіндангам.
Апошняя акцыя — перадкалядны ўрок у 59-й школе правёў вядомы баскетбаліст, дырэктар па маркетынгу БК «Цмокі — Менск» Аляксандар Куль і пісьменьніца-казачніца Алена Масла.
Начальнік аддзелу карпаратыўных камунікацый кампаніі velcom Вячаслаў Сьмірноў адзначыў:
Сацыяльны праект „Чытаем па-беларуску з velcom“ ярка прадэманстраваў вялікую цікавасьць, самае галоўнае, саміх вучняў да такога фармату вывучэньня беларускай мовы і літаратуры.
«Сацыяльны праект „Чытаем па-беларуску з velcom“ ярка прадэманстраваў вялікую цікавасьць, самае галоўнае, саміх вучняў да такога фармату вывучэньня беларускай мовы і літаратуры. Гэты праект атрымаўся ўдвая больш пасьпяховым, паколькі аб’яднаў галоўныя напрамкі карпаратыўнай сацыяльнай адказнасьці нашай кампаніі — падтрымку беларускай нацыянальнай культуры і дапамогу дзецям».
А беларускі апэратар МТС распрацаваў эксклюзіўны сэрвіс па вывучэньні беларускай мовы. У лістападзе ён разаслаў абанэнтам рэкляму паслугі па вывучэньні беларускай мовы:
«Будзь сьвядомым — размаўляй па-беларуску! Набірай *888# і падключы эксклюзіўны сэрвіс па вывучэньні беларускай мовы».
Рэкляма
І хоць многія ўсясьветныя і айчынныя брэнды сталі выкарыстоўваць у рэкляме сваіх тавараў і паслуг беларускую мову, па некаторых падліках, доля беларускамоўнай рэклямы ў нашай краіне не перавышае 3%.
У той жа час паводле дасьледаваньня міжнароднага агенцтва сацыяльных і маркетынгавых дасьледаваньняў, замоўленага грамадзкай кампаніяй «Будзьма беларусамі!», 56% беларусаў пазытыўна ацэньваюць беларускую мову ў рэкляме, 60% падтрымліваюць выкарыстаньне роднай мовы ў афармленьні гарадоў і вітрын.
Сёлета ўжо ў шосты раз праводзіўся Фэстываль беларускамоўнай рэклямы «Ad.nak». Усяго ў конкурсе было 23 намінацыі — ад стрыт-арту і віруснай рэклямы да прынтоў і сацыяльнай рэклямы.
Кіраўнік праекту Marketing.by, арганізатар фэстываляў беларускамоўнай рэклямы «Ad.nak» Сяргей Скараход заўважае:
«Скажу так: пакуль беларускасьць, а не беларуская мова запатрабаваная сярод брэндаў, і больш па візуалізацыі з ужываньнем беларускіх сымбаляў (вышыванкі, арнамэнты ды іншыя элемэнты). Мова, на жаль, застаецца на другім пляне пасьля візуальных выяваў, якія выкарыстоўваюць брэнды. Што да мовы, сытуацыя амаль не мяняецца, ня так шмат беларускамоўнай рэклямы. Але ва ўладальнікаў брэндаў стала больш сьвядомасьці, асэнсаванасьці. Раней гэта было, каб вылучыцца сярод расейскамоўнай рэклямы, а зараз ужываньне ўсяго беларускага — гэта ўнутраная запатрабаванасьць уладальнікаў бізнэсу, маркетолягаў. І гэта такі асэнсаваны крок, які абнадзейвае».
ІТ-сфэра
Пашырэньне беларускае мовы ў ІТ-сфэры (і ня толькі ў ёй) адбываецца ў асноўным дзякуючы высілкам асобных людзей, то бок, ініцыятывы зьнізу.
Тры энтузіясты зьбіраюцца стварыць анлайн-гульню і мабільную праграму MovaCup.BY, дзеля гэтага яны распачалі збор грошай на сайце Uley.by. Ініцыятар праекту Зьміцер Ключко распавёў:
Мы хочам стварыць вэб-плятформу і iOS-праграму, дзе можна будзе ў форме гульні адгадаць пераклад словаў і праўдзівасьць гістарычных фактаў.
«Мы хочам стварыць вэб-плятформу і iOS-праграму, дзе можна будзе ў форме гульні адгадаць пераклад словаў і праўдзівасьць гістарычных фактаў. Праект выйшаў у фінал конкурсу Social Weekend».
За два месяцы трэба сабраць паўтары тысячы даляраў.
Першую кампутарную гульню на беларускай мове сёлета пачала прадаваць найбуйнейшая амэрыканская крама. Гульня пра рыцараў «Легенды Айзэнвальду» ад менскіх праграмістаў стала першай RPG, што ў афіцыйным рэлізе мае беларускамоўную вэрсію.
Намесьніца старшыні Таварыства беларускай мовы, навуковы супрацоўнік Інстытуту мовазнаўства Нацыянальнай акадэміі Навук Алена Анісім кажа, што беларуская мова ўсё часьцей зьяўляецца ў сацыяльных сетках, фэйсбуку, экспэртка сьцьвярджае, што грамадзтва стала больш прыхільным да беларускай мовы ў самых розных сфэрах:
«З нашага супрацоўніцтва зь фірмай „Новы паварот“ зьявіўся чарговы дыск па правілах дарожнага руху з вэрсіяй на беларускай мове. Гэта значыць, што, рыхтуючыся да атрыманьня правоў кіроўцы, можна выкарыстоўваць беларускую мову. І гэтыя прадукты ёсьць ужо ў многіх аўташколах. Застаецца толькі, каб наша Дзяржаўтаінспэкцыя ўвяла гэту вэрсію зь беларускай мовай у экзамэнацыйных кампутарах».
Слоўнікі, пераклады
Паводле дадзеных Белстату, у 2014 годзе ў Беларусі на расейскай мове было выдадзена 82,8 % кніг і брашур, на беларускай — 10,1%.
Тым ня менш, сёлета зьявілася некалькі ўнікальных перакладаў усясьветных шэдэўраў на беларускую мову.
Славуты карэла-фінскі эпас «Калевала» перакладзены непасрэдна зь фінскай, мовы арыгіналу. Гэта самы вялікі друкаваны паэтычны твор на беларускай мове за ўсю гісторыю — каля 600 старонак. Пераклад зрабіў Якуб Лапатка:
«Скажу наўпрост: гэта галоўная праца майго жыцьця. Па-першае, велізарны вершаваны аб’ём, па-другое, працаваў я без замовы і нават без спадзеву, што гэта калі-небудзь пабачыць сьвет. Ідэя некалі ўзьнікла паміж намі трыма — Зьмітром Коласам, Лявонам Баршчэўскім і мной. Можа, ня надта сур’ёзна, але я ўсё ж працаваў. І вось праз колькі гадоў сказаў: мальцы, ну вось вам пераклад. Толькі, кажу, я ўжо болей пальцам не варухну, шукайце самі, як выдаць. Лявон пагадзіўся: добра, давай я адрэдагую. І зрабіў, праўда, паўгода пакутаваў. А я, калі ўзяць чыста тэхнічна, рабіў пераклад 2,5 году. Толькі сам пераклад, бо да гэтага была падрыхтоўка — настройваўся, чытаў, спрабаваў. Пералапаціў вялізную колькасьць рознай навуковай літаратуры, хоць ні чорта яна мне не дапамагла. Праца, вядома, зроблена, калясальная, няма чаго саромецца».
Зьявіўся пераклад рамана Фрыдрыха Ніцшэ «Так сказаў Заратустра». Пераклад зь нямецкай на беларускую зрабіў Васіль Сёмуха. Па-беларуску выйшла і другая кніга «Нататак пра Шэрлака Холмса» Артура Конан Дойл, зьбеларушчаная перакладчыцамі і перакладчыкам, якія аб’ядналіся вакол анлайн-часопісу «ПрайдзіСвет». Гэта народны праект, людзі талакой зьбіралі праз краўдфандынг-плятформу грошы на выданьне.
Дзякуючы супрацоўніцтву са швэдзкай амбасадай, у дзіцячай сэрыі «Каляровы ровар» акурат перад Калядамі па-беларуску выйшла кніжка «Пэтсан і Фіндус сьвяткуюць Каляды» швэдзкага пісьменьніка і ілюстратара Свэна Нурдквіста, а таксама кніга пра чарговыя прыгоды самастойнай і вынаходлівай каровы і яе сябра, хвалька і нахабы Крумкача «Мама Му ў басэйне» Юі Вісландэр. Перакладчыца — Надзея Кандрусевіч.
Што да слоўнікаў, ня мае прэцэдэнту ў беларускай даведачнай літаратуры англа-расейска-беларускі слоўнік «Хакейная лексыка». Гэта першая спроба падаць беларускую тэрміналёгію хакею ў супастаўленьні з ангельскай і расейскай. Складальнік аб’ёмістага збору хакейнай тэрміналёгіі — Мікола Касьцюкевіч, які пасьпяхова ўвасабляе нязвыклы сымбіёз «паэта і культурыста».