Сёньня завяршаецца выбарчая кампанія 2015 году. На якія яе адметнасьці, адрозьненьні ад папярэдніх вы зьвярнулі б увагу? Чым яна вам запомніцца? На гэтыя пытаньні шукаюць адказы аналітыкі Аляксандар Фядута і Валер Карбалевіч. Зь імі гутарыў Юры Дракахруст.
Фядута: Больш за ўсё запомніцца тым, што ўпершыню я ў якасьці выбаршчыка не цікавы нікому — ні ўладзе, ні апазыцыі. Можна спрачацца, што лепей — удзельнічаць або ня ўдзельнічаць у гэтых выбарах. Але ўлада кажа мне, што ўсё вырашана, і вырашана большасьцю галасоў, і твой голас нам не патрэбны. А апазыцыя ў асобе штабу Тацяны Караткевіч кажа: усё выдатна, мы рыхтуемся да наступных парлямэнцкіх выбараў, і таму мы таксама не зацікаўленыя ў актыўнай частцы выбаршчыкаў, хто хоча — хай прыйдзе і прагаласуе.
Дракахруст: Валер, які ваш адказ на гэтае пытаньне? Чым, на ваш погляд, гэтая кампанія адрозьніваецца ад папярэдніх і чым яна запомніцца?
Карбалевіч: Гэтая кампанія найперш адрозьніваецца вонкавым фонам. Па-першае, гэта эканамічны крызіс, адчувальны амаль для кожнага грамадзяніна Беларусі. Другое — украінскі крызіс, украінскія падзеі, якія вельмі моцна паўплывалі на беларускае грамадзка-палітычнае жыцьцё, на беларускую сьвядомасьць, стварылі пэўныя страхі і фобіі, якія вельмі эфэктыўна выкарыстоўвае Аляксандар Лукашэнка. І ў сувязі з гэтымі ўкраінскімі падзеямі вынікі гэтых выбараў былі настолькі татальна наканаваныя, прадвызначаныя, што, мусіць, няма ў Беларусі ніводнага чалавека, які б ня ведаў, чым скончацца гэтыя выбары — хто на іх «пераможа».
Яшчэ адна асаблівасьць — гэта крызіс у апазыцыі. Такога крызісу, такога расколу, такой сваркі, такіх абвінавачаньняў у здрадзе і супрацы з уладамі раней на прэзыдэнцкіх выбарах не было.
І яшчэ — велізарным аб’ёмам датэрміновага галасаваньня і ўвогуле беспрэцэдэнтнымі захадамі ўладаў для мабілізацыі выбаршчыкаў.
Дракахруст: Валер, вы сказалі, што на гэтых выбарах усё прадвызначана. Я недзе прачытаў дасьціпную формулу, што пры дэмакратычным ладзе невядома, хто пераможа на выбарах, але потым вядома, што будзе рабіць кожны, калі пераможа. А пры аўтарытарным ладзе наадварот — вядома, хто пераможа, але невядома, што ён будзе потым рабіць. Дык што, на ваш погляд, будзе рабіць пасьля выбараў іх пераможца? Усебеларускага сходу сёлета не было, ягонае бачаньне будучыні не было сфармуляванае. На выбарчым участку ён сёньня сказаў, што гатовы да любых пераўтварэньняў. А да якіх менавіта? Што такое Лукашэнка пасьля 11 кастрычніка 2015 году?
Карбалевіч: Ня думаю, што ён будзе моцна адрозьнівацца ад таго Лукашэнкі, які быў да 11 кастрычніка, але некаторыя прагнозы можна зрабіць. Напрыклад, на выбарчым участку ён сказаў, што ўсё, у 20:00 для апазыцыі канчаецца ўсялякая свабода, усялякая лібэралізацыя, і краіна вернецца ў сваё звычайнае, нармальнае становішча, то бок за любы выхад на вуліцу апазыцыя будзе вельмі жорстка рэпрэсавацца. У гэтым сэнсе гэта канец палітычнай лібэралізацыі, якая была падчас выбарчай кампаніі.
Калі казаць пра эканоміку — пад уплывам перамоваў з МВФ, пад уплывам патрабаваньняў фонду нейкія касмэтычныя, можна сказаць, рэформы і дзеяньні будуць зробленыя. Як далёка гатовы пайсьці сапраўды Лукашэнка — я тут вельмі сумняваюся, я ня веру ў структурныя рынкавыя рэформы пад кіраўніцтвам Лукашэнкі, таму што існая мадэль зьяўляецца аптымальнай для ўтрыманьня ўлады. У адносінах з Расеяй — пачнецца жорсткі торг па пытаньні пра расейскую авіябазу, а ў адносінах з Эўрапейскім Зьвязам працягнецца працэс нармалізацыі. Я думаю, што да канца гэтага месяца санкцыі эканамічныя і візавыя адносна Лукашэнкі і вышэйшых чыноўнікаў будуць зьнятыя.
Дракахруст: Аляксандар, а на ваш погляд — што такое будзе Лукашэнка пасьля гэтых выбараў? Як сьпяваў Віктар Шалкевіч, ваш зямляк, «Куда жа цяпер, о ядры яе маму, краіну сваю павяду?». Вы падчас выбарчай кампаніі пісалі пра яшчэ аднаго магчымага і імавернага пераможцу гэтых выбараў — пра Ўладзімера Макея. Ён сапраўды пераможа?
Фядута: Я думаю, што ён цалкам можа перамагчы, таму што ў панядзелак, заўтра, хутчэй за ўсё на чатыры месяцы будуць скасаваныя санкцыі, і гэта будзе такі кароткі ланцужок, на якім Захад паспрабуе чатыры месяцы трымаць Аляксандра Рыгоравіча. І вядома, што Аляксандар Рыгоравіч — гэта такая палітычная жывёліна, якую колькі ні трымай на кароткім ланцужку, але ў пэўны момант ён сарвецца і паляціць невядома куды. Вось і на гэты раз, хутчэй за ўсё, ён сарвецца і паляціць невядома куды, і пра гэта, насамрэч, ён шчыра сказаў сёньня на выбарчым участку, калі сказаў тое, што працытаваў спадар Карбалевіч — што ў 20:00 усё і скончыцца. 20:00 — гэта такая лічба нібыта ў казцы пра Папялушку — наша дэмакратычная карэта, у якой цяпер усе едуць, ператворыцца ў гарбуз.
Дракахруст: Аляксандар, а вось ведаеце, мы, калі гаворым — хто куды пойдзе, звычайна ўяўляем такую дылему — ці застанецца тое, што ў нас ёсьць, ці зробім рэформы, як там Бальцаровіч, як там у Літве. Сёлета адбыліся выбары ў Казахстане. І пасьля іх спадар Назарбаеў сфармуляваў нейкую праграму рэформаў. Гэта праграма аўтарытарных рэформаў, гэта не праграма дэмакратызацыі, лібэралізацыі, але гэта праграма нейкіх усё ж істотных пераўтварэньняў. У свой час у Беларусі была формула «экспарт — жыльлё — харчаваньне». Яна не дэмакратычная формула, але гэта нейкія арыенціры. Цяпер у Лукашэнкі ёсьць такія нейкія арыенціры? Хай не дэмакратычныя, але адказ на гэтае пытаньне, якое ў свой час так іранічна сфармуляваў Шалкевіч.
Фядута: Не. Няма ў яго адказу. Справа ў тым, што ён чакае ад Захаду не фінансаваньня рэформаў, а грошай, якія дадуць магчымасьць, каб гэты рэжым нерэфармаваны мог існаваць далей. Ён не ўяўляе сабе — як можна правесьці нават аўтарытарныя рэформы бяз страты ўласнай улады. А ўлада для яго сёньня ўяўляецца сапраўды ўсім, яму трэба пратрымацца яшчэ, зь яго пункту гледжаньня — мажліва, менавіта таму пра гэта сказала спадарыня Караткевіч, — яшчэ два тэрміны.
Дракахруст: Валер, вы вось ужо сказалі пра глыбокі крызіс у апазыцыі. Сапраўды, здаецца — раней ніколі не было такіх жарсьцяў паміж рознымі плынямі апазыцыі — адны, якія ўдзельнічалі ў выбарах, я маю на ўвазе каманду Караткевіч, і іншая частка, амаль уся астатняя частка апазыцыі, якая байкатавала, практыкавала акцыі пратэстаў, апошняя акцыя пратэстаў адбылася ўчора ў Менску. На ваш погляд, якія вынікі гэтых двух шляхоў і ў што яны ператворацца далей? Сёньня агучыць Ярмошына нейкія лічбы за Караткевіч. Умоўна кажучы — два адсоткі. Ці, умоўна кажучы — пятнаццаць адсоткаў, наўрад ці болей. І што далей? Яна стане лідэрам апазыцыі, якая яе цярпець ня можа? Ці нешта іншае будзе з гэтай плыньню?
Карбалевіч: Я нагадаю, што ў нас у наступным годзе ў Беларусі адбудуцца парлямэнцкія выбары, і ў пэўным сэнсе, калі сапраўды Караткевіч атрымае нават ад Цэнтравыбаркаму даволі вялікую лічбу, то можна неяк такую лічбу і такі адсотак і такую палітычную вагу не расьцярушыць і пратрываць хаця б да парлямэнцкіх выбараў. Таму я думаю, што менавіта кампанія выбараў у Палату прадстаўнікоў дае пэўны шанец і адной частцы апазыцыі, і другой.
Але калі казаць больш шырока і глыбока, то зразумела, што абедзьве часткі апазыцыі знаходзяцца ў такім канцэптуальным крызісе, то бок няма добрага выйсьця, няма стратэгіі і тактыкі, што рабіць у гэтай сытуацыі. Адказ на гэтыя пытаньні, якія даюць палітыкі — маўляў, пашыраць кола ўдзельнікаў палітычнага працэсу — не павялічвае давер да таго, што можа рабіць апазыцыя. Але, дарэчы, сытуацыя такая аб’ектыўная — гэта сытуацыя крызісу, калі аўтарытарны рэжым выкідае апазыцыю з сыстэмы, а стаўка на Плошчу зьнікае пад нэгатыўным уплывам украінскага Майдану, і што рабіць у гэтай сытуацыі — адказу няма.
Дракахруст: Аляксандар, можа, у вас ёсьць адказ? Уявім сабе нават, што будзе агучана, што Караткевіч атрымала 15 працэнтаў. У што можна канвэртаваць, ператварыць гэтыя працэнты? Я памятаю, як неўзабаве пасьля вызваленьня Міколы Статкевіча Павал Якубовіч, выступаючы па БТ, сказаў: ну дык, можа, чалавеку заняцца стварэньнем сапраўды моцнай партыі, стварыць структуры па ўсёй краіне — будзе з кім размаўляць. Для каманды «Гавары праўду», для каманды Караткевіч гэта рэальна? Ці размова можа ісьці толькі зноў жа пра наступныя парлямэнцкія выбары, на якія Аляксандар Лукашэнка хоча — прапусьціць, не захоча — не прапусьціць. А тое, што ва ўсім сьвеце называецца палітычнай працай — яна для каманды Караткевіч магчымая? І ці магчымая ўвогуле ў Беларусі?
Фядута: Я нагадаю пра сытуацыю пасьля выбараў 2006 году, калі дзеля таго, каб зарэгістраваць грамадзкую, нават не палітычную, структуру пад Аляксандра Мілінкевіча, патрабаваўся візыт у Беларусь спадара Хавіера Саляны, у той момант — адной зь першых, калі ня першай асобы Эўрапейскага Зьвязу на міжнароднай арэне. І зразумела, што нават пасьля гэтага займацца палітычнай справай спадару Мілінкевічу не далі. Мы бачылі гэта падчас мінулых парлямэнцкіх выбараў, калі чалавека, які быў сапраўды адным з самых рэйтынгавых апазыцыйных палітыкаў, нават не зарэгістравалі кандыдатам у дэпутаты.
Вы, спадар Валер, лічыце, што са спадарыняй Караткевіч будзе ня так? Я думаю, што, хутчэй за ўсё, калі нават будзе ня так, то адбудзецца тое, што адбылося са спадарыняй Вольгай Абрамавай, якая сапраўды працавала на сваёй перадвыбарчай акрузе і зь ёй не працавала ні апазыцыя (нягледзячы на тое, што яна была амаль што адзіная апазыцыянэрка ў парлямэнце двух скліканьняў). Яна была нікому наагул не цікавая, апрача ўласных выбаршчыкаў у яе акрузе.
Я думаю, што, хутчэй за ўсё, так будзе і з штабам Тацяны Караткевіч. Мажліва, будзе нейкі цуд, і Аляксандар Лукашэнка скажа: ну вось я ўсё роўна сыходжу, і на наступныя выбары трэба імітаваць пэўную дэмакратыю, каб майму наступніку было трохі лягчэй. Тады — так, зарэгіструюць нейкую партыю, але і гэтая партыя таксама будзе, на мой погляд, на жаль, маргінальная.
Дракахруст: Ну а зараз да другой плыні апазыцыі, якая, так бы мовіць, як ні дзіўна, аб’яднала амаль усіх, акрамя каманды Караткевіч, і ў пэўным сэнсе супраць каманды Караткевіч. Гэтая плынь адстойвала ігнор ці байкот выбараў (паколькі байкот быў юрыдычна забаронены, размова ішла пра ігнор — знайшлі такі эўфэмізм).
Як вядома, паводле афіцыйных дадзеных, выбары адбыліся, ужо ў сярэдзіне дня было абвешчана, што прыйшло больш за палову выбаршчыкаў, былі фантастычныя лічбы датэрміновага галасаваньня. Але калі браць дадзеныя незалежнага назіраньня, то яны ня сьведчаць пра тое, што выбары не адбыліся. Так, яны фіксуюць шмат парушэньняў, шмат разыходжаньняў у яўцы, але гэта разыходжаньні не ў разы і нават не на дзясяткі працэнтаў, ад сілы дзесяць працэнтаў.
Што будзе рабіць гэтая «прабайкотная» апазыцыя? Рыхтаваць байкот парлямэнцкіх выбараў 2016 году? Ладзіць акцыі пратэсту? Ствараць нейкія структуры, як спадар Якубовіч параіў спадару Статкевічу?
Карбалевіч: Тое самае можна сказаць і пра гэтую частку апазыцыі. Нейкай зразумелай, яснай стратэгіі і тактыкі няма. Ідэя байкоту нарадзілася, мне падаецца, зьнянацку, па ходу, калі высьветлілася, што той самы Лябедзька ці Калякін не сабралі 100 тысяч подпісаў. Таму гэта такая тактычная рэакцыя на гэтую сытуацыю. Што рабіць далей? Думаю, тут таксама адказу няма, тут той самы канцэптуальны крызіс, таму што далей працягваць практыку байкоту падчас выбараў у Палату прадстаўнікоў ня вельмі рацыянальна...
Дракахруст: Валер, прабачце, а як не працягваць? Справа ў тым, што ўсю гэтую кампанію гаварылася, што ўвогуле хадзіць на такія выбары амаральна. Хіба яны стануць іншымі?
Карбалевіч: Я хачу зьвярнуць увагу на тое, што калі, напрыклад, Анатоль Лябедзька, адзін з актыўных прыхільнікаў тактыкі ігнору, калі ён пачаў выбарчую кампанію, пачаў зьбіраць подпісы, ён моцна адбіваўся ад тых людзей, якія заклікалі да байкоту, ад эмігранцкіх палітыкаў, казаў, што ў выбарах трэба ўдзельнічаць — дзеля таго каб прадэманстраваць усім, што ўлады выбары фальсыфікуюць, што ўлады парушаюць працэдуру і правілы. А потым, калі ён не сабраў подпісаў, ягоная рыторыка даволі значна памянялася.
Таму я думаю, што гэта ўсё ж такі больш сытуацыйнае рашэньне. А потым, калі вярнуўся Мікола Статкевіч, гэтая плынь узмацнілася і зьявілася нават надзея на вулічныя акцыі — і яны зьявіліся. То бок гэта нейкая сытуацыйная рэакцыя. Падчас выбараў у Палату прадстаўнікоў, я думаю, большая частка апазыцыі ў іх будзе ўдзельнічаць.
Дракахруст: Аляксандар, гэтая плынь, куды яна — ну, калі не павядзе краіну — што яна будзе рабіць? Удзельнічаць у наступных выбарах, байкатаваць іх, або нешта іншае? Магчыма, неяк зьменіцца міжнародная сытуацыя? Валер казаў, што гэтыя выбары ў пэўным сэнсе апынуліся ў ценю Ўкраіны — а што, калі зьменіцца сытуацыя ва Ўкраіне і ў грамадзтве будуць іншыя настроі?
Фядута: Ведаеце, насамрэч справа ў тым, што плыні гэтай няма. Таму што, як вы сапраўды сказалі на пачатку гэтага пытаньня, гэтая супольнасьць палітыкаў узьнікла не за нешта, а супраць чагосьці — супраць Караткевіч. І не асабіста Караткевіч, а супраць удзелу ў выбарах па-за сьпінай у тытульнай нашай апазыцыі, партыйнай апазыцыі.
Я думаю, што нейкую кааліцыю зрабіць будзе немажліва, і зрабіць моцную партыю таксама будзе немажліва, таму што ніхто з тытульных старшыняў партыяў пад Статкевічам не складзе сваю партыю, і куды яны пойдуць? У нас жа няма палітычнага і сацыяльнага ліфту для былых апазыцыйных палітыкаў. Яны маргіналізуюцца. І тое, што мы атрымалі пасьля 11 кастрычніка, — гэта зьнішчэньне ўсялякай апазыцыі, таму што тыя, хто не падтрымаў Тацяну Караткевіч цяпер, не падтрымаюць яе і пасьля выбараў. Фактычна, у вачах большай часткі палітычна актыўных, апазыцыйных грамадзянаў яна сапраўды выглядае як здраднік.
Што рабіць у гэтым выпадку? Я асабіста ня ведаю, таму што я ня ведаю, ці ёсьць нейкі плян у спадара Статкевіча. Я ня ведаю, што будзе рабіць Някляеў. Я ведаю толькі тое, што, нават не сабраўшы подпісы, Лябедзька і Калякін лічаць сябе палітычнымі лідэрамі, што палітычныя партыі не паставяць перад імі нават пытаньня пра ратацыю — тое, што адбываецца ў любым выпадку. А старыя палітыкі, якія застаюцца на чале партыяў, — гэта зноў старыя крыўды, якія будуць замінаць, перашкаджаць палітычнай апазыцыі аб’яднацца.
