Пра Макса Шчура даўно ўжо варта было б напісаць нешта сур’ёзнае, ледзь не манаграфічнае — настолькі вялікі і аб’ёмны ягоны даробак паэта, празаіка, перакладчыка, крытыка. Хоць справа, вядома, не ў аб’ёме (хапае на Беларусі талмудзістаў), а ў пэўнага кшталту выключнасьці гэтага літаратара — ці нават самавыключанасьці яго з цэнтрабежнага руху найноўшай літаратуры.
Шчур, падаўшыся яшчэ ў мінулым тысячагодзьдзі ў вымушаную палітычную эміграцыю, мне бачыцца прадаўжальнікам традыцыі пісьменьнікаў-жыцьцятворцаў, якія выбудоўваюць міт з уласнага існаваньня, выводзячы адзінкавую біяграфію на ўзровень «асобы паэта як такога». Творчасьць як біяграфія (і наадварот) становіцца справай жыцьця і пакліканьнем — аднак не для прэпаратарскага садамазахісцкага задавальненьня ад сузіраньня сваёй шматкаштоўнай асобы пад мікраскопам. Хутчэй гэта агульнаэстэтычнае расчараваньне ў самой ідэі літаратуры-жанглёркі (вобразамі, жанрамі, мэтрамі і рыфмамі).
Нешта вось такое мне надумалася пасьля чытаньня новай паэтычнай кніжкі Макса Шчура «Летні час», якая выйшла нядаўна ва ўкраінскім Тэрнопалі. Прычым я чакаў ад яе зусім ня гэтага. Бо, маючы папярэднія яго кнігі «Раньні збор» і «Амальгама», прывык да ягонага віртуознага вэрсыфікатарства, даведзенага ў сваёй экспэрымэнтальнасьці амаль да ўскрайку магчымасьцяў сылябатонікі. Ён і пачынаў у Берасьці ў 1990-я рэфарматарам-бунтаром супраць традыцыі і ўжо ж канечне быў далёкі ад агульных тэм беларушчыны — новаадкрыты, нядаўна дазволены расейскі паэтычны падпольны авангард тады завабіў шмат каго зь беларускіх лірыкаў. Потым у Шчура былі гады, як той казаў, пошукаў — ускладненьня сынтаксісу, канцэптуальнага канструяваньня паэтычных зборнікаў, рабіць якія давялося ўжо на чужыне, самвыдатаўскім чынам, далёка ад «шырокай чытацкай аўдыторыі». І ўсё гэта магло б зачыніцца ў поўны гермэтызм і пустэльніцтва. І гэта было б лягічна.
Кніжкай «Летні час», на мой погляд, абвяшчаецца нейкі іншы Шчур. Яму ўжо ня трэба нікому нічога даводзіць, яму абыякава, што падумаюць пра яго. Паэзія стаецца працягам асадкі й рукі — ня больш і ня менш за тое. Без прэтэнзій на сусьветнае панаваньне і разуменьне:
Не, крый мяне божа, я вам не паэта,
гаворка з былым для мяне — самамэта.
Хто піша для славы, забавы, навукі —
мне цалкам да задніцы. Сьцяг ім у рукі.
Такой разьняволенасьці Шчуру раней бракавала, як на маё суб’ектыўнае меркаваньне. І нават найгалоўнейшая ягоная тэма — уласная эміграцыя — у гэтай кніжцы прыглушаная самаіроніяй і, больш за ўсё, успамінамі. Хрэстаматыйна-анталягічная «туга па Радзіме» працінае кожны чацьверты верш. Гэта трызьненьне якімсьці «залатым векам», зразумелым і гарманічным, за які лірычны герой чапляецца ў першым-лепшым выпадку: трызьненьне Берасьцем:
Празь няведаньне іншых мудрот,
у адказ на прынятыя санкцыі
дождж наклікаў на Прагу смурод
берасьцейскай чыгуначнай станцыі...
Менскім інтэрнатам:
У ціхай вёсцы сьпіцца ўдзень, бы ў інтэрнаце,
Што застаецца на вакацыі пусты.
Самота: мой прыватны ордэн Цынцынаці.
Скажу астатнім, што «падцягваю хвасты».
Ды насамрэч хачу пажыць, як ганаровы
прафэсар, госьць... Сфальшую сам сабе залік.
Я курс зямны прайшоў хіба што да паловы,
а ўжо экзамэн выніковы заваліў.
Аднак лянуюся ісьці на пераздачу —
мне не патрэбны анічый ужо дыплём,
я лепш пасплю — прынамсі ў сьне цябе пабачу,
далёкі менскі інтэрнат, мой родны дом.
Ці нават Вільняю 1990 года, куды патрапіў разам з бацькам:
...Мяжа — умоўная, і вершнік той жа самы,
і Каліноўскі ў разначынскім шынялі —
не даставалі нашай мапы з-пад крыса мы,
каб за чужых нас тут, дальбог, не прынялі.
Блукалі, шчасныя ў душы зьбівацца з тропу —
дом быў паўсюль маім трынаццаці гадом...
Тады здавалася, што дом — гэта Эўропа.
Цяпер здаецца, што Эўропа — гэта дом.
Дзяцінства тут змыкаецца з агульным культурным бэкграўндам аўтара, што і ператварае звычную тэму ў «твар, скрыўлены інтэлектам»: «Прыехала Каляда на белым кані...»
Аб’ехаць сонца на кані-зямлі
разоў пад сотню, а звычайна — меней:
на большае дазволу не далі
нам ні бацькі, ні дробязь у кішэні.
Мы з радасьцю дзіцячаю ляцім,
хоць лепш з каня б на лебедзь пераселі —
але імя нязвыклае, Страцім,
змушае нас трымацца каруселі.
(дарэчы, адзін зь лепшых «пасьлябагдановіцкіх» вершаў, як на мяне — без алейна-атрутных вадаспадаў; хаця і з стрэмкаю ў шостым радку).
Менавіта што высьненая аўтабіяграфічная гармонія і выпакутаваны стрыманы пазытыў (ня блытаць з «пазытыўчыкам») складаюць асноўны зьмест кніжкі. Безумоўна, ня ўсе вершы тут праходзяць хімчыстку: у свой уласны малітваслоў я ўключыў бы штук пятнаццаць (на тонкі зборнік у 67 старонак тое немалая лічба). Але ўдалыя вершы — гэта іншая песьня. Мяне проста ўразіла, што бунтар-Шчур піша пра зіму, вясну і восень, Купалу і Чарота, мінакоў на вуліцы, котку, бутэльку на падваконьні — то бок носіць у сабе (яшчэ і) такі постакмэістычны, традыцыйны для беларускай паэзіі «фраерскі набор», каб стаць бліжэй да народу, і тады, маўляў, да цябе «пацягнуцца тварожныя масы». Ужо ад каго-каго чакаў бы, але не ад Макса Шчура. Але ў тым і навіна — і для яго самога, і для чытача беларускай паэзіі.
