У Хатыні на Сьцяне жалобы згадваюцца 618 беларускіх вёсак, спаленых фашыстамі ў гады Другой сусьветнай вайны. Многія зь іх трапілі ў кнігу-дакумэнт «Я з вогненнай вёскі», якую стварылі тры пісьменьнікі — удзельнікі тае вайны — Алесь Адамовіч, Янка Брыль і Ўладзімер Калесьнік. У 70-я гады яны аб’ехалі палову Беларусі і запісалі галасы ацалелых у агні людзей. Але ні ў Хатыні, ні ў кнізе мы ня знойдзем паселішчаў, спаленых савецкімі партызанамі. Сярод іх — лясныя вёскі Була і Боркі (Івацэвіцкі раён) і Нацкава (Мастоўскі раён). Сцэнар быў паўсюль аднолькавы. Каб абараніцца ад начных партызанскіх налётаў, вяскоўцы стваралі атрады самааховы. Партызаны кваліфікавалі іх як варожыя. Варожымі лічыліся і цэлыя вёскі, якія падлягалі зьнішчэньню разам з жыхарамі. Карная апэрацыя ў Нацкаве адбылася на дасьвецьці 16 сакавіка 1943 году. Успамінаюць тыя, каму пашчасьціла выжыць у той дзень.
Іван Мялешка (80 гадоў): «Партызаны ішлі па вёсцы адразу з двух канцоў, ішлі і палілі хаты. Стралялі кулямі запальнымі, стрэхі ж тады саламянымі былі. І факеламі падпальвалі. Наша хата стаяла трохі збоку. І помню, падышоў адзін, тыцнуў факелам пад страху, і ўсё, загарэлася. Маці ледзь пасьпела нейкую адзежыну вынесьці. У нас такі Васіль Сіруць быў, ён і ўстанавіў, каб мужыкі па чарзе дзяжурылі. Прыйдзе чарга — бяры вінтоўку і ідзі на ноч. І куды дзенесься? Днём немцы ходзяць, а ўночы — партызаны. Партызаны забіралі ўсё, што пад руку пападалася, як казалі, лён чэсаны і нячэсаны. А тады білі людзей бязьвінных. Чалавек уцякае — значыць, баіцца, яго раз — і забілі. На ўсё сяло пару хатаў цэлых засталося. Яшчэ ж халадно было, дык у адной хаце чалавек сорак начавалі. А потым бацька выкапаў зямлянку».
Лідзія Бялт (79 гадоў): «Партызанамі камандаваў такі Булак, ён з Вострава быў, пасьля героем хадзіў. Зь іх былі партызаны, як зь мяне балерына. Не пасьпявала сьцямнець, як яны прыходзілі абіраць людзей. І тады прыйшлі і давай біць усіх падрад — бабаў, старых. Самаахоўцы тыя адразу паўцякалі ў балота — ніводзін не загінуў, а невінаватых людзей пабілі. Дзеда майго забіў партызан Лабойка, потым ён у Мастах жыў, забіў разрыўной куляй, у дзеда ўся галава разьляцелася... Як пачалі страляць, маці ўзяла мяне і майго малога брата пад рукі і — цераз вуліцу. А там партызан на нас ружжо наставіў: „Бл... маладая, усіх пераб’ём!“ Мы назад вярнуліся. А як сталі гарэць будынкі, мы дымам прайшлі і схаваліся ў паграбы на задворках. Старэйшыя выглядвалі і гаварылі, чыя хата гарэла. Тады Ўладзіка Касача забілі, Бадуна забілі, бабу адну забілі, а дзіця малое ў люльцы згарэла. А ўсяго 27 чалавек тады пагібла. І партызаны ж мясцовыя былі — з суседніх вёсак, з Малькавічаў, Курылавічаў. Мы і цяпер заводзімся з курылаўцамі. Яны нам: „Вы — самаахоўцы“. А мы ім адказваем: „А вы — бандзіты!“ І гэты пры тым, што наша вёска памагала партызанам. Скажуць, я памятаю, шкарпэткі вязаць — вяжуць шкарпэткі. Заказалі аўчыны сабіраць — сабіралі аўчыны. А потым тыя аўчыны аказаліся ў Курылавічах, у хаце аднаго з партызанаў — Хрыпкай яго называлі. Курылаўскія бабы казалі: „У Хрыпкі паўнюсенькі надворак аўчынаў!“ А я ж то ведала, чые тыя аўчыны. Яны ўсе пасьля вайны хадзілі ў нашай адзежы. Немцы таго не выраблялі, што партызаны... Ня так ваявалі зь немцамі, як самі з сабою».
Марыя Сіруць (80 гадоў): «Гэта пад раніцу было. Гайдашоў Пятрусь ледзь пасьпеў у дзынгалку зазваніць, у рэйку, а яму — кулю ў патыліцу. Бацька якраз каня запрагаў, ён ня быў у самаахове, ён увогуле бальшавіком быў. А партызан на кані па вуліцы ехаў... Каму хочацца вераб’я забіць, а каму чалавека. От і ён — пыльнуў безь нічога-ніякага, і ўсё. Самаахоўцы нас абаранялі, а партызанам гэта не наравілася. Сёньня Нацкава самаахову зрабіла, там Займішча зробіць — каму гэта панаравіцца? Я вам так скажу: партызаны былі няроўныя. Каторыя былі партызанамі, а каторыя — карацелямі, бандзітамі, от».
Аляксей Таўкун (80 гадоў): «Майго бацьку тады тожа забілі, а ён ружжа ня браў ні проці партызанаў, ні проці каго. Мы сядзелі ў яме. А тут гараць хаты, хлявы. „Пайду, — кажа — скаціну выпушчу.“ Толькі вылез з пограба — падышоў партызан, т-р-р-р — і усё. Я пайшоў, знайшоў маці і сказаў, што бацьку забілі. Маці пахавала бацьку, і засталіся мы — ні кала, ні двара. Дзякуй Богу, знайшоўся добры чалавек, узяў нас да сябе, у яго і жылі, пакуль старэйшы брат падрос і выкапаў зямлянку... Каб я ведаў таго бандзіта, хто бацьку зьвёў на той сьвет, я б яго і сёньня забіў, рука ня ўздрыгнула б. Нас малых пяцёра засталося, як я яму прасьціў бы? Потым на нас як пляма была — усё самаахоўцы і самаахоўцы, куды ні пайдзі. Гэта мы як бы ішлі супраць савецкай уласьці, раз самаахову зрабілі. Я помню таго партызанскага камандзіра, Булака, ён потым у Дзярэчыне жыў. Ён сваю жонку забіў, што яму было чужых людзей шкадаваць...»
Трагэдыя вёскі Нацкава не заўважаная раённай кнігай «Памяць, нейкага мэмарыяльнага знаку ў даволі шматлюднай і сёньня вёсцы мясцовая ўлада ўсталяваць таксама не парупілася. Разам з Марыяй Сіруць наведаўшы вясковыя могілкі, дзе на многіх помніках дата сьмерці адна — 16 сакавіка 1943 году, — мы з гарадзенскім прадпрымальнікам і пісьменьнікам Валянцінам Дубатоўкам едзем далей. На памежжы Гарадзенскай і Берасьцейскай абласьцей, у Івацэвіцкім раёне знаходзім вёску Була. Яе жыхары спачатку ўспрынялі нас насьцярожана, але потым разгаварыліся.
Алена Анішчык (85 гадоў): «Зразу жылі спакойна, а потым паявіліся партызаны. А ў Буле самаахова была, бралі аружжа, каб партызаны ў сяло не прыходзілі. Але партызаны хітрыя, падпалілі хату солтыса — па-вулічнаму яго Грыц звалі. Ён сам у Косаве жыў, тут толькі сям’я. А потым ішлі па вёсцы і стралялі ў каго папала, многа пабілі людзей нявінных. Ад солтысавай хаты другія загарэліся, і пайшло. Усё сяло выгарала, тры ці чатыры хаты засталося. Мы самі ня ведалі, куды бегчы. Выносіш з хаты што, а куля ляціць ды заб’е цябе. А ішоў адзін партызан і кажа: вашу хату мы паліць ня будзем, сядзеце ціха. Звалі яго Шагун Міхаіл, я яго помню, дай, Божа, яму здароўечка. А якія былі самаахоўцы? Іх уласьць прымушала браць аружжа і ахоўваць Булу. Тады людзі жылі як спутаныя, ня ведалі, куды ісьці. Адзін брат у партызанах, а другі ішоў у паліцыю. Хай Бог крые. Сёньня паглядзіш, як ва Ўкраіне, дзіва што там такое робіцца».
Уладзімер Бурдзь (79 гадоў): «Я ж табе кажу — удзень немцы, уночы партызаны. Немцы бралі яду, але за душу ня трэсьлі. А партызаны ўсё граблі, карову апошнюю забіралі. Казалі пасьля, Бумажкоў быў у іх камандзірам. У іх загад быў — паліць усё. Мы хаваліся ў дзядзькі, дык партызан праз сундук яго параніў у грудзі. А я малы быў, шкадаваў яго, цяжка глядзець, як чалавек пры табе памірае. Каб сёньня, дык вылечылі б, а ў вайну дзе таго доктара знойдзеш? Мы, малыя, на агароды выбеглі і так спасьліся. А пасьля ў Прадзелкі выехалі жыць. Бо тут не было дзе. Пару хатаў засталося, што бляхай крытыя. Партызаны стралялі ўсіх, хто пападзе пад рукі, такое права было — вайна. А проці слова скажы — застрэляць».
З Булы лясною дарогаю мы кіруемся ў недалёкую вёску Боркі, дзе паўтарыўся той самы страшны сцэнар: аблава на солтыса, самаахова, партызанскі «бліцкрыг». З васьмідзесяці хатаў ацалелі толькі шэсьць. У першага нашага суразмоўцы цікавімся, колькі загінула людзей.
Мікалай Новік (83 гады): «Чалавек пад дваццаць, ня менш, пабілі. Зь лесу як прыйшлі, дык нехта пачуў, што казалі — бі старога і малога. Забіралі ўсё, гэта я яшчэ панімаю, есьці ж і ў лесе трэба. Але каб так зьдзявацца! Мсьціцялі народныя... Ня мсьціцялі, а грабіцялі. Людзі як маглі хаваліся, а хто не схаваўся — куля ў лоб. Маю сястру, Новік Тацьцяну, усяго 18 гадкоў ёй было, застрэлілі пры хаце, каб не адцягнулі — згарэла б... Каб і сёньня хто падказаў, хто зь іх жывы застаўся, я б зь яго скуру драў і саліў... Што вы... Такая красавіца была, 18 гадоў. Чым ён думаў, калі страляў? Я так лічу, што за чалавека горшага зьвера няма. Гэта ж не якая-небудзь дзікая жывёліна, чалавек, 18 гадоў... Дзе яна была, тая праўда? І сёньня яе няма, і колькі жыць буду — яе ня будзе».
Мікалай Сідаровіч (82 гады): «Я ведаю, што адзін з атрадаў быў імя Шчорса. У нас солтысам рабіў Антон Мікалайчык, стаялі літоўцы і сваіх было чалавек дзесяць — самаахоўцаў. І як рашылі партызаны Боркі ліквідзіраваць, дык тры атрады ішлі. А з краю вёскі варта стаяла, адзін з вартавых стрэліў і параніў камандзіра партызанскага атраду, і той даў каманду — біць усіх без разбору. Яны думалі, што самаахоўцы будуць уцякаць на Любішчыцы, там перакрылі дарогу, а тыя дунулі ў лес, і сьлед прастыў. То спагналі злосьць на людзях. А людзі спачатку не ўцякалі, нашы хлопцы для партызанаў зброю зьбіралі і перадавалі ў лес. Таму і не хаваліся. А тыя не разьбіраліся, хто свой, хто чужы. Забілі 56 чалавек. А хаты толькі тыя засталіся, каторыя пад чарапіцай. Нас, малых, потым сваякі забралі ў Любішчыцы, і я там пры немцах два класы скончыў».
Люба Гегеня (84 гады): «Прыбягае мама ў хату, а нас на печы чацьвёра: „Уцякайце, дзеці, гарым!“ Мы выскачылі, залезьлі ў пограб, а сьнег ад агню растаў, і мы ў вадзе ледзяной сядзім, ужо дым нас задушвае ў пограбе. Мама вылезла і ўпала... Тады забілі маму, бабу, яна ў хаце згарэла, дзьвюх маміных сёстраў мужыкоў, бацька майго родную сястру. Прыехала з Падстарыні радня, бацька труну зрабіў, не габлявалі, не абівалі, туды маму палажылі, бабу — попел сабралі... Засталіся на папялішчы голыя, як стаім — ні апрануць няма чаго, ні зьесьці. Выкапаў бацька яму, накрыў. Мы там і зімавалі, і жылі ў той зямлянцы. І, прасьцеце, вошы нападалі, і кароста нейкая, і галадавалі — усё перажылі... А неяк пасьля вайны было вясельле ў Борках. І Бобік з Падстарыні (такое прозьвішча — Бобік), які быў у партызанах, прагаварыўся, што Марышку, так па-вулічнаму звалі маму, ён сваёй рукою палажыў... А мой брат Цімох пачуў гэта, прыходзіць да мяне і кажа: „Люба, я таго Бобіка абалью бензінам і спалю!“ Я стала прасіць: „Цімох, яго Бог накажа, не палі, бо самога зловяць і пасадзяць“... Помню, як мы, сіроты, хадзілі сваіх мамаў „будзіць“. Пойдзем на могілкі, грабем зямлю і плачам: „вылазьце, нашто нас пакінулі, забірайце нас з сабою“. Хтось пачуе, прыйдзе: „ідзеце дадому, мамы вашы зь зямлі ня вылезуць“. От так мы і пражылі тую вайну».
З таго часу прайшло больш за сем дзясяткаў гадоў. Час нібыта лечыць. Але не заўсёды. Успамінаючы свае мясцовыя хатыні, васьмідзесяцігадовыя дзяды, ужо нямоглыя, былі гатовыя помсьціць за сьмерць блізкіх, бабулі часта не маглі гаварыць — плакалі... На адвітаньне я прачытаў сваім суразмоўцам верш Ларысы Геніюш «Партызаны», які заканчваецца радкамі: «Край мой любы, жытні і курганны, / на няласцы нелюдзяў чужых. / І калі мне кажуць — партызаны, / жудасна мне робіцца ад іх». І жыхар вёскі Боркі Мікалай Сідаровіч, які хадзіў пры немцах у беларускую школу, пацьвердзіў: «Усё праўда. Так і было». Відаць, немагчыма такімі фактамі дапоўніць трохтамовую гісторыю партызанскага руху, што выходзіла яшчэ за савецкім часам. Таму мусіць быць напісаная новая гісторыя. Сьведкі яшчэ жывуць.
