Матэматык Барыс Кіт, якому ў панядзелак споўнілася 105 гадоў – жывое сьведчаньне таго, якой касмапалітычнай некалі была Беларусь. Пра гэта сёньня піша Фэлікс Акерман у адной з найбуйнейшых нямецкіх газэт Frankfurter Allgemeine Zeitung.
Цэнтр для старых габрэйскай абшчыны на вуліцы Борнгаймскі Вал у Франкфурце — жывы кавалак Сярэдняй Эўропы. Па абедзе варшавянка Зоф’я Скшэшэўска пляткарыць па-польску з Элізай Высоцкай зь Любліну, а Ман Ромэк, які зьявіўся на сьвет у 1920 годзе ва Ўкраіне, спакойна дрэмле побач.
А гэтым часам старэйшы на дзесяць гадоў Барыс Кіт усхвалявана расказвае пра тое, як ён у 1928 годзе паступаў ва ўнівэрсытэт. «Пасьля сканчэньня Наваградзкай гімназіі мне было ясна, што я буду паступаць у Віленскі ўнівэрсытэт. Але чарга на гістарычны факультэт была такая даўгая, што я не задумляючыся запісаўся на фізыка-матэматычны». І гэты безвалосы стары дадае, падміргнуўшы: «І так я стаў найслаўнейшым беларусам усіх часоў».
Пасьля сканчэньня вайны Барыс Кіт зрабіў кар’еру матэматыка ў Злучаных Штатах. Сваімі разьлікамі ён спрыяў разьвіцьцю пілятаванай касманаўтыкі ў рамках праграмаў НАСА. «Гэта наш чалавек зь Месяца, — жартуе сястрычка. — Барыс — наша тутэйшая зорка». Але як беларус зь Літвы трапіў праз Злучаныя Штаты ў габрэйскі дом для старых у Франкфурце?
Барыс Кіт, які нарадзіўся ў 1910 годзе ў Пецярбургу, ахвотна — і не ўпершыню — расказвае сваю гісторыю. Калі ён у нейкі момант ня можа прыпомніць нейкі эпізод, яму дапамагае сястра-сядзелка, маладзейшая за яго на 60 гадоў. Сама яна паходзіць з Рыгі і спэцыяльна для свайго ўлюбёнца «Барысачкі» вывучыла беларускую мову. Зноў і зноў яна чытае яму тыя кнігі, якія былі напісаныя пра яго ў 1990-х гадах. Беларускія інтэлектуалы, такія як пісьменьнік Васіль Быкаў, пасьля падзеньня Савецкага Саюзу адкрылі для сябе жыцьцё гэтага матэматыка як жывое сьведчаньне існаваньня беларусаў-грамадзянаў сьвету. Рэспубліка Беларусь стала незалежнай толькі ў 1991 годзе — Кіт марыў пра гэта паўстагодьздзя.
Без геройства
У доме на Борнгаймскім Вале гавораць на ідышы, іўрыце, па-расейску, па-нямецку і па-польску, аднак Барыс і да сёньня найахвотней гаворыць па-беларуску. Яшчэ студэнтам ён увязаўся ў палітыку і за гэта адседзеў у 1931 годзе кароткі тэрмін у сумнавядомай віленскай турме Лукішкі. Яшчэ падчас навукі ва ўнівэрсытэце ён ужо пачаў працаваць настаўнікам у Віленскай беларускай гімназіі. Некаторыя здарэньні з тых часоў Кіту асабліва запомніліся: «У тэатры на Пагулянцы польская гімназія Юліюша Славацкага адзначала пачатак школьнага году. Гэта было 1 верасьня 1935 году. Беларускую гімназію далучылі да польскай, бо тады ў Польшчы ўжо не павінна было быць ніякіх меншасьцяў. І так я, 25-гадовы беларус, сядзеў на афіцыйнай цырымоніі польскай гімназіі. Наверсе сядзелі вучні, нанізе настаўнікі. Дырэктар, які мяне яшчэ ня ведаў, падышоў да мяне і паслаў наверх. А я яму з гордасьцю сказаў: Я — новы настаўнік матэматыкі ў вашай гімназіі».
Пры гэтых словах Барыс Кіт адштурхоўваецца і ад’яжджае на сваім крэсьле-качалцы назад. Вярнуўшыся да стала, ён падрабязна расказвае, як ён падчас савецкай акупацыі ад восені 1939 да чэрвеня 1941 году ў якасьці школьнага інспэктара адчыняў адну за адной беларускія школы, каб дзеці ў сваёй роднай краіне маглі вучыцца на роднай мове. Падчас нямецкай акупацыі ён зноў пачаў настаўнічаць. Адна сцэна, якая і праз 70 гадоў ня страціла для Кіта сваю важнасьць, адбылася ў канцы 1942 году ў адным мястэчку паміж Вільняй і Віцебскам: «Вуліцы былі заваленыя целамі забітых габрэяў. Да мяне падышоў нейкі немец і запатрабаваў ад мяне, каб мае вучні прыбралі мёртвых з вуліц. Я адмовіўся падпарадкавацца, тады немец выцягнуў пісталет і навёў на мяне». Барыс Кіт расказвае гэта безь ніякага геройства, голас у яго спакойны, позірк ясны: «Побач стаяў мой былы вучань Адам Дасюкевіч, якога нямецкія акупанты прызначылі бургамістрам мястэчка. У апошні момант мяне адпусьцілі. Мой вучань запэўніў, што целы прыбяруць людзі з гарадзкой управы».
Пазьней яго арыштавала СС паводле падозраньня ў супрацоўніцтве з савецкімі партызанамі. Пра арышт ён успамінае неахвотна: «Кожны дзень я паміраў новай сьмерцю. І так 30 дзён. Камэра была ў падвале пастарунку гестапа ў мястэчку. Бальшыня габрэяў былі даўно забітыя. Тых, каго знаходзілі ў схованках, прыводзілі сюды і празь некалькі дзён расстрэльвалі. Жыхары кідалі праз вокны камэры буракі і бульбу — бо нас кармілі толькі нейкай рэдкай поліўкай. І кожны дзень расстрэльвалі больш за тузін закладнікаў».
Мястэчка разьмяшчалася паблізу вялікіх лясоў і балотаў, у якіх хаваліся партызаны. Прадукты харчаваньня яны забіралі ў жыхароў навакольных вёсак. Немцы ўжывалі прынцып калектыўнай адказнасьці, палілі вёскі і публічна каралі сьмерцю закладнікаў. Кіт ужо быў гатовы да таго, што і ён будзе расстраляны. Але як і раней, у апошні момант яго ўратаваў былы вучань. Нягледзячы на арышт, яму ўдалося зноў атрымаць працу настаўніка і нават заснаваць у Маладэчне гандлёвы інстытут.
Спачатку НАСА, пасьля Франкфурт
З наступам савецкіх войскаў ён уцёк з сваёй маладой сям’ёй на Захад. Кіт ведаў, што ў Савецкім Саюзе ён будзе асуджаны як калябарант. У 1944 годзе ён спачатку прыехаў у Ляндаў. Дзеля блізкасьці беларускай і ўкраінскай моваў ён неўзабаве ўжо выкладаў матэматыку ва ўкраінскай гімназіі ў Мюнхене. У 1948 годзе ён перабраўся з жонкай і дзіцем у Злучаныя Штаты, дзе ён замацаваўся як матэматык. Цана, якую ён заплаціў за сваю працу ў амэрыканскім касьмічным агенцтве: яму нельга было падтрымліваць ніякія кантакты з роднай Беларусьсю.
У 1972 годзе ён прыехаў у дасьледніцкую камандзіроўку ў Франкфурт — і застаўся там выкладаць у амэрыканскім унівэрсытэце. Тут ён пазнаёміўся з адной жанчынай з Украіны, якая да сёньня захоўвае яму вернасьць. «Я ніколі не хацеў, каб мы зьехаліся жыць разам. Таму мы ўсё яшчэ застаемся парай». Пасьля таго, як Кіту споўнілася 100 гадоў, яму ўсё больш і больш стаў патрэбны дагляд. Цэнтар для старых габрэйскай абшчыны падаўся яму прыдатным у якасьці новага дому, расейская мова тут — адна з рабочых моваў. І хоць Барыс Кіт вырас у хрысьціянскай сям’і, ён быў прыняты з усёй сардэчнасьцю. Да абеду яго наведвае сястра-сядзелка з Рыгі, якая чытае яму кнігі, па абедзе да яго прыходзіць яго ўкраінская жонка, каб пабыць зь ім пару гадзінаў.
Гасьцей Барыс Кіт па-ранейшаму сустракае моцным поціскам рукі. І далей расказвае свае неверагодныя гісторыі пра жыцьцё сярэднеэўрапейскага настаўніка паміж Гітлерам і Сталіным і пра сваю амэрыканскую мару. Ёсьць у Барыса Кіта яшчэ й іншыя гісторыі, якія ён ня хоча расказваць: Як ў 1941 годзе неўзабаве пасьля нямецкага нападу на Савецкі Саюз у яго нарадзіўся сын. Як ён у 1944-м, сам таго ня ведаючы, назаўсёды разьвітаўся з бацькамі. Як ён прыехаў у Мюнхен выкладаць ва ўкраінскай гімназіі, як ён пазнаёміўся з сваёй першай жонкай і чаму ён яе пакінуў.
Магчыма, гэтыя гісторыі ня ўпісваюцца ў вялікі аповед пра беларуса, які запускаў у космас ракеты і пры гэтым заставаўся верны сваёй роднай краіне.
