Мастак Гулін: У міліцыі рэакцыя на мае акцыі адна — прэвэнтыўна затрымаць

У фільме Люіджы Мілярдзі «Made in BY» апісаная гісторыя мастака Міхаіла Гуліна, якога ў 2012 годзе затрымалі, судзілі, а ў выніку звольнілі з працы ў БНТУ, дзе той выкладаў малюнак. Затрымалі ж Міхаіла і ягоных асыстэнтаў за тое, што яны на Кастрычніцкай плошчы разьмясьцілі некалькі геамэтрычных фігур, каб іх сфатаграфаваць. Як распавялі Гуліну праваахоўнікі падчас затрыманьня, яго і ягоных памочнікаў зарэгістравалі камэры КДБ, а міліцыянты палічылі мастацкі пэрформанс палітычным флэшмобам. Відавочна, таму затрымлівалі асыстэнтаў Гуліна жорстка, а ў аддзеле міліцыі яшчэ і зьбілі.

Цяпер мастак супрацоўнічае зь некалькімі галерэямі ў Менску, выстаўляецца таксама за мяжой. Манумэнталіст паводле адукацыі, стварае на замову вітражы і фрэскі для забясьпечаных беларусаў. Гэтых твораў, праўда, не падпісвае і лічыць іх рамяством.

На запрашэньне арганізатара фэстывалю дакумэнтальных фільмаў пра правы чалавека «Адзін сьвет» Міхаіл Гулін выступіў у Празе пасьля прэм’еры фільму італьянскага рэжысэра Люіджы Мілярдзі «Made in BY», які той зьняў у Беларусі.

З мастаком Міхаілам Гуліным мы паразмаўлялі пра страх уладаў перад незалежнымі творцамі і страх грамадзтва перад уладамі, «чорныя сьпісы» і самацэнзуру, а таксама пра тое, што здарыцца, калі мужчына ў ружовай сукенцы зьявіцца з таблічкай «Я — ня гей» у цэнтры Менску.

— Чаму ўлады баяцца незалежных творцаў, незалежных асяродкаў культуры, мастацтва?

— Гэтыя людзі не праяўляюць сябе як палітычныя актывісты, шмат хто не выказвае ўвогуле сваіх палітычных перакананьняў. Чым яны небясьпечныя? Ты разумееш, што гэтых людзей не прыручыць. Ім не патрэбны «Лексус» ці трохпакаёвая кватэра ў цэнтры Менску. На гэтых людзей няма рычагоў ціску, іх нельга купіць, ім патрэбная творчасьць, ім трэба займацца сваёй справай. Сытуацыя падаецца небясьпечнай яшчэ і таму, што цяпер вельмі многія мэдыі — мастацтва, музыка, тэатар, кіно — зараджаныя на пошук тэмаў неадназначных, крытычных. Мастак выкарыстоўвае розную мову — і ў гэтым сэнсе мастацтва небясьпечнае тым, што яно непадкантрольнае. Тут няма адзінай канцэпцыі, адзінай палітыкі, адзінага дзяржаўнага ідэалягічнага слоўніка і даведніка, дзе прапісана, як трэба паступаць.

— Як ты стаў «нядобранадзейным» мастаком?

— Я скочваўся па схіле дастаткова доўга. Калі я прыехаў у Менск у 90-ыя гады, я быў хлопцам з працоўна-сялянскай сям’і з устойлівымі маральна-этычнымі поглядамі. Часткова можна сказаць, што я быў ня тое каб прапрэзыдэнцкі, але ляяльны юнак. Усё адбывалася само сабой. Я не шукаў аніякіх канфліктаў ці канкрэтных тэмаў. Я проста зразумеў — што б ты ні рабіў, у нас можна наткнуцца на канфлікт, незалежна ад таго, наколькі ты гэтую сытуацыю правакуеш.

— Ты правакуеш сытуацыю?

— Не, не. Не заўсёды.

— Але ты мастак-акцыяніст і робіш пэрформансы.

— Безумоўна, правакаваць трэба, таму што акцыянізм і пэрформанс для мяне былі такімі выхадамі як для мастака. Я не хацеў ляжаць у ванначцы, дзе вады па лытку. Ты ляжыш і плюхаесься, намагаесься плыць. Сытуацыя ў краіне складваецца прыкладна такая. Мае дзеяньні як куратара выставаў, акцыі, пэрформансы — гэта акурат жаданьне наліць вады, жаданьне плыць. Першая праблема ў мяне была ўжо ў студэнцтве. Маю працу — «Беларускія канібалы» папрасілі зьняць да прыезду здымачнай групы АНТ — «галоўнага каналу краіны», якая хацела зьняць студэнцкую выставу. Гэта быў групавы партрэт, абмазаны глінай з чырвонымі палосамі. І вось гэтую працу трэба было зьняць з выставы.

Далей адну працу не ўзялі на выставу, пасьля нешта яшчэ і яшчэ. Нядаўна дырэктарка Музэю сучаснага мастацтва папрасіла мяне паказаць свае працы на афіцыйнай выставе. Кажа: «Вы выбераце што-небудзь такое бесканфліктнае, вы ж пішаце жывапіс». А як можна выбраць? Гэта як адрэзаць сабе кіпцюры і выставіць нешта легкатраўнае. Зноў жа наліць вадзічкі па лытку? А я не хачу па лытку, я хачу плыць. Таму пакуль досьвед супрацы з дзяржаўнымі інстытуцыямі не заўсёды бывае пасьпяховы. І не таму што я неяк блякую. Я наадварот вяду падрыўную дзейнасьць знутры. Я ім кажу: «Давайце, я ня супраць, я гатовы выстаўляцца». Але гэтыя людзі, чыноўнікі, так тонка навучыліся адчуваць чужых, іншых, што адразу адсейваюць іх далёка на падыходзе. Адзін мой сябар глядзеў уручэньне нейкай афіцыйнай прэміі і кажа: «Як гэты ці іншы дзеяч культуры ўзяў ды не адмовіўся, ня кінуў гэты ордэн на стол і не сказаў: «Я не магу ўзяць узнагароду з рук прэзыдэнта!». Проста таму што такіх людзей там ня будзе. У цябе няма магчымасьці выказаць свой публічны пратэст, сваю пазыцыю, таму што ты проста туды ня трапіш.

— А ты б узяў узнагароду з рук кіраўніка Беларусі?

— Гэта правакацыйнае пытаньне. Гледзячы які б у мяне быў настрой і якую я выбраў бы тактыку (сьмяецца).

— Дзеля падрыўной дзейнасьці, пра якую ты кажаш.

— Увогуле, альтэрнатыўнай супольнасьці не хапае рупара, чалавека, да якога маглі бы прыслухоўваецца. Не хапае мэгаасобаў. Барадулін, Быкаў — гэта былі апошнія такія асобы. Цяпер такіх дзеячоў культуры ў нас не зьяўляецца. Магчыма, цяпер увогуле ў сьвеце не зьяўляецца такіх людзей — час папросту іншы. Тым ня менш, хочацца не замыкацца ў гета. Хочацца спакойна адысьці ўправа і ўлева і не баяцца таго, што цябе не зразумеюць і ўдараць дубінкай па галаве.

— Але ты выйшаў са сваімі кубікамі ў горад. І цябе затрымалі, асудзілі, звольнілі з працы. Так скончыўся выхад па-за гета?

— Для мяне абсалютна дзікім і страшным было нават не само затрыманьне ці напружаньне вакол акцыі — ісьці далей ці не ісьці. Мы спакойна выставіліся на трох пляцах у Менску — нават на Плошчы Незалежнасьці. Тэарэтычна мы зьнялі дастаткова матэрыялу і маглі не ісьці на Кастрычніцкую плошчу. Але мне як мастаку гэтага не хапіла. Чаму я павінен адмаўляцца? Гэта такая ж плошча, такое ж публічнае месца. У нас няма ніякіх актаў, ніякіх законаў пра тое, што там нельга выстаўляцца.

Самае цяжкае было для мяне тое, што ўсе былі гатовыя да гэтага. Кшталту: «Ну як, Міхаіл, ну ўсе ж ведаюць». Пачакайце, хлопцы! Давайце тады выступім з ініцыятывай і заканадаўча зацьвердзім, што на плошчы больш за 5 сэкундаў стаяць нельга выстаўляць нічога нельга, валізку паставіць нельга. А гэтыя сьпісы, тайныя дырэктывы, гульні зусім для мяне не зразумелыя. Самае страшнае для мяне, што многія гатовыя гэтым негалосным правілам негалосна падпарадкоўвацца.

— Самацэнзура?

— Так, гэта самае страшнае. На працы мяне на наступны дзень сустрэлі, глядзелі на мяне як на мерцьвяка. Людзі заікаліся, у іх выпадалі з рук асадкі. «А як вы прыйшлі, Міхаіл? Мы ўжо замену зрабілі на тыдзень». Я кажу: «Пачакайце, я прабыў ва ўчастку дзень, мяне адпусьцілі, я гатовы працаваць». І дзесьці паўмесяца працаваў. Я тады малюнак у студэнтаў вёў. У адзін дзень я зразумеў, што я ўжо звольнены. Рашэньне было прынятае яшчэ тады, калі мяне затрымалі.

— Ці падтрымалі цябе твае студэнты? Зьбіралі подпісы, выказвалі словы падтрымкі?

— Не, гэта ня наш стыль. Я не абвінавачваю студэнтаў у тым, што гэтага не адбылося. Занадта моцныя рычагі ціску мае адміністрацыя, рэктарат. Студэнт — гэта ў прынцыпе такая ж бяспраўная істота, што і пэдагог. Словы падтрымкі былі, але вельмі шмат якія беларусы зьмірыліся з правіламі гульні. Гэта стала нормай. Незалежныя мастакі падтрымлівалі. Адна з рэакцыяў фантастычная была. Літоўскі мастак Юозас Лайвіс паўтарыў акцыю з кубікамі ў Клайпэдзе. А пасьля выдаў каталёг і ўключыў туды гэтую акцыю, зрабіў такі рымэйк.

— Чаму твае калегі зь Беларусі ня выйшлі з такой жа акцыяй? Дзесяць мастакоў з сотняй кубікаў.

— Тут мне складана казаць, таму што баюся быць неаб’ектыўны. Я ня маю права патрабаваць ад сваіх калегаў такой рэакцыі. Многія палічылі, што гэта піяр-ход, папракалі мяне ў гэтай акцыі, што я нібыта падверг небясьпецы іншых людзей. Прычым што звольнілі толькі мяне, а іншыя ўдзельнікі акцыі былі адноўленыя ў сваіх правах і пасадах. Беларускія мастакі вельмі эгацэнтрычныя, індывідуалісты. Практычна ніхто з мастакоў не заяўляе пра сваю палітычную пазыцыю. І не выкарыстоўвае ў мастацтве сваіх палітычных поглядаў.

— Ты таксама гэтага не выкарыстоўваеш, але цябе затрымліваюць нават за геамэтрычныя фігуры.

— Я прытрымліваюся, можна сказаць, анархісцкіх поглядаў, таму для мяне важна даваць гледачам зрабіць высновы самому. Гэтая акцыя была тэстэрам на прадмет індывідуальнай свабоды. Але стала тэстэрам прасторы, што яна несвабодная. Так у той дзень склалася, што нас рэпрэсавалі. Гэта не было нечакана, але гэта было больш, чым я закладаў. Таксама гэтая жорсткасьць, зь якой у нас усё адбываецца. Тыя ж палітвязьні — якія яны тэрміны атрымоўваюць? Рэцыдывісты, забойцы, гвалтаўнікі ня маюць такіх тэрмінаў. За што? За тое, што адзін не дакінуў бутэлькі да расейскай амбасады? Гэта несувымернае пакараньне за тое, што людзі маюць пэўныя перакананьні.

— Калі ты выйшаў на вуліцу з таблічкай «Я — не гей» — пра гэта таксама распавядае фільм італьянскага рэжысэра — тады ў цябе не было праблемаў ці затрыманьняў?

— Трэба сказаць, што гэта быў 2008 год. Цікава, што ты бачыш нават фізычна, як прастора вакол цябе ўсё звужаецца і звужаецца. Раней было 150 квадратных мэтраў вакол цябе. Цяпер засталося пяць-шэсьць мэтраў. Потым застанецца 50 сантымэтраў. Працаваць стала складаней на вуліцы. Раней гэтая сьмеласьць і адкрытасьць была аховай ад неадэкватнай рэакцыі. Як правіла, калі ты ідзеш і нікога не саромеесься са скульптурай ці зь нейкай шыльдай, у нейкім строі, то рэакцыя людзей такая: «Ну, значыць, можна. Ён жа так проста не пайшоў бы». І рэакцыя міліцыянтаў была такая ж — яны проста адварочваліся, рабілі выгляд, што мяне не заўважылі, таму што ня ведалі, як на мяне рэагаваць. Цяпер рэакцыя адна — прэвэнтыўна затрымаць. Але практычна кожная акцыя канчаецца размовамі ці то зь міліцыяй, ці то зь нейкім неадэкватным разьюшаным чалавекам.

Іншая гісторыя здарылася падчас другой акцыі «Я — не амэрыкос». Мяне затрымалі ў «Макдональдзе» на Кастрычніцкай. Увогуле камічная была сытуацыя. Прывялі мяне два «арла» ў апорны пункт, а высьветлілася, што ў іх ключоў няма. Я ім кажу: «Хлопцы, ну вы мяне адпусьціце, раз у вас няма ключоў, ня будзем фіксаваць». І яны мяне адпусьцілі. Але гісторыя атрымала працяг. Я сустрэў апэратарку, якая здымала маю акцыю, і як тады яшчэ зялёны і недасьведчаны акцыяніст, папрасіў яе паказаць відэа, ці зафіксавала яна момант затрыманьня. Мы адышлі пяць мэтраў, уселіся на траву і пачалі глядзець. Раптам да нас падыходзіць ваенны, прадстаўляецца і кажа, што павінен забраць у нас камэру, што тут ваенная пракуратура. Вось ён — свабодны горад Менск.

— Цяпер шмат кажуць пра нейкую адлігу — дазволы на «Дзень вышыванкі», «Дзень роднай мовы» ў Менску. Калі сучаснае мастацтва таксама перастане быць забароненае і стане папулярным?

— Я б не падзяляў усеагульнага аптымізму наконт вышыванак і мовы. Неаднаразова былі выпадкі, калі любую праграму, любое мерапрыемства маглі зьвярнуць. Ня трэба думаць, што наш час назаўсёды. Цяпер прынамсі мне гэта нагадвае дэкаратыўны фасад, які мы, альтэрнатыўныя супольнасьць, таксама сабе будуем. І такім чынам адгароджваемся ад дзяржаўнага фасаду. А ў выніку проста два кардонныя фасады адзін насупраць аднаго. Мы за адным будзем адгароджвацца, а яны за другім. Ці хтосьці ведае, што сядзяць у турме палітвязьні? Давайце зробім апытаньне — нават у цэнтры Менску. Тое самае датычыць мовы і вышыванак. Давайце пойдзем на пэрыфэрыю — мяркую, што там у найлепшым выпадку можна абысьціся лёгкім сполахам. А ў горшым — атрымаць фізычныя пашкоджаньні. Таму ня будзем сьпяшацца з высновамі.