Папраўдзе першай агульнаэўрапейскай валютай быў талер.
У канцы XV ст. празь недавер да ранейшых здэвальваваных манэтаў спатрэбіўся трывалы срэбны эталён. У 1518 годзе мынца чэскага графа Шцепана Шліка ў Яхімаве (па-нямецку Joachimstal — даслоўна Яхімаў дол) пачала біць ёахімсталеры, адкуль і пайшла назва талер. Талер стаў валютай міжнароднага гандлю і пайшоў па сьвеце.
Больш як 450 гадоў таму пачалі біць нашыя ўласныя талеры. Віленская мынца („манэтны двор“) пачала годную справу ў 1564 годзе і доўга біла вялікія манэты вагой 29 г срэбра высокай пробы (Жыґімонт Аўгуст абвяшчаў выпуск талераў раней, але гэта ўсё ж была, паводле энцыкляпэдыі „Археалёгія і нумізматыка Беларусі“, толькі дэклярацыя).
Срэбная манэта лічылася роўная залатому дукату. Талеры білі і ў Горадні. На тэрыторыі Беларусі талер як манэта ўжываўся да ХІХ стагодзьдзя, а як адзінка вымярэньня грашовых сумаў — і да ХХ.
Яго білі і ў Кароне Польскай, і ў розных княствах сярэднявечнай Сьвятой Рымскай імпэрыі, і ў Нідэрляндах, і ў Скандынавіі. На ягоны ўзор гішпанцы ўвялі даляр, які трапіў за акіян, — і так узьнік даляр ЗША, цяпер асноўная рэзэрвовая валюта сьвету.
Беларускі ж талер (варыянт вымаўленьня — таля́р) застаўся ва ўдзячнай памяці людзей як ідэальная грашына, трапіў у прыказкі ды фальклёр. „Слоўнік гаворак паўночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча“ фіксуе гэтае слова ў Вялейскім, Пастаўскім, Лідзкім, Мастоўскім раёнах. Талер маленькі, а даражэнькі — гэта тое, што па-расейску „мал золотник, да дорог“.
У велічальных песьнях на Каляды або Вялікдзень гаспадароў хаты ідэалізуюць: дзеткі як кветачкі, гаспадыня — бы сонца, а ў гаспадара галава розумам насыпана і кашуля каштуе тысячу талераў. Дый уся даўняя Беларусь — рамантычная краіна талераў, як бачыў яе сьветлай памяці Зьміцер Сідаровіч.
А вось фальклёрная ілюстрацыя да зьмены гістарычных эпох і прыходу рускага міру:
|
Былі ў мяне талеры — усе патаялі, былі бумажкі — аставіў у Машкі, быў мундзір на семдзесят дзір, лату на лату саджу, а дзеньгі на водку шчаджу. „Цар Мамай“, народная драма. Запісаў у 1960 г. К. Кабашнікаў на Случчыне |
Талер быў дарагі. Казак у народнай песьні прадае каня за розныя каштоўнасьці паводле наступнага курсу:
Прадам цябе, косю,
За дробныя дзеньгі,
За талер бяленькі,
За мёд, за гарэлку,
За красную дзеўку.
У фальклёры і літаратуры бытавала таксама іншая форма слова. Клясык беларускага мовазнаўства Браніслаў Тарашкевіч ў перакладзе Міцкевічавага „Пана Тадэвуша“ трымаўся пэўных моўных узораў. Ключнік Гервазы Рубайла супакойвае Зосю, каб не баялася вызваленьня Тадэвушам сялянаў — маўляў, не зьбяднее:
|
А Стольніка скарбец, укрыты ў зямлі ад грабежы, |
Клясык беларускай паэзіі нашаніўскае пары Алесь Гарун:
Праз гадзіну, — час кароткі
Баўтрамею доўгім здаўся, —
Сьвет з ваконца паказаўся
У карчомцы пана Ноткі.
„Ну вот, бацьку, гаварыў ты!
Зараз зьлезем, купім гáры
I заплацім тры таляры —
Мы ня любім жаднай крыўды".
(жартоўны абразок „Канец Паўлючонка“).
Незабыўнай рыфмай купім гáры — тры таляры Гарун не пакідае нам сумневу ў народнасьці апошняга слова. Націск у ім мог перасунуцца ці пад уплывам польскіх ускосных склонаў (talar — talary; заўважма, што па-чэску і па-славенску tolar), ці зь іншай прычыны, але ў беларускай клясычнай літаратуры гучыць яно так.
А як па-беларуску называць цяперашняга заакіянскага нашчадка талераў-таляраў? Эвалюцыя ягонага імя такая: Daler у ніжненямецкай і ў скандынаўскіх мовах, падобна па-нідэрляндзку, і ўрэшце па-ангельску dollar.
Вось жа ў клясычнай „Нашай Ніве“ братоў Луцкевічаў і Купалы тое слова пішацца пераважна зь мяккім л: даляр і доляр (аканьне тады не заўсёды пазначалі). Ангельска-беларускі слоўнік Валянтыны Пашкевіч, што выйшаў ужо ў наш час, дае даляр. Прытым, што аўтарка жыла ў Паўночнай Амэрыцы. Чаму даляр? Тут марна шукаць асаблівасьцяў амэрыканскага вымаўленьня. Гэта рэха беларускае назвы любімых народам таляраў-талераў.
Карацей, пакуль да таго эўра дойдзе, някепска было б хоць колькі гадоў пакарыстацца беларускім талерам.
