Нэнад Пэіч
Падчас апошняй штотыднёвай рэдакцыйнай нарады нашага радыё, калі мы абмяркоўвалі пытаньне асьвятленьня тэрактаў у Парыжы, адна калега сказала: «Мы ўсе адчуваем сябе вінаватымі! Я ведаю, што многія з нас саромеюцца або баяцца выходзіць з дому. Пра гэта мы таксама павінны сказаць нашым слухачам». Само сабой зразумела, што мая калега — мусульманка. Я разумею яе.
Дваццаць гадоў таму, у 1995 годзе, пасьля разьні ў Срэбраніцы, зьдзейсьненай сіламі басьнійскіх сэрбаў, іншы калега сказаў мне: «Я ня ведаю, што рабіць. Я не зрабіў нічога дрэннага, але я адчуваю сябе вінаватым, я ня ў стане глядзець маім сябрам-мусульманам у вочы». Само сабой зразумела, што мой калега быў праваслаўным сэрбам. У тым самым годзе Харватыя прымусіла сэрбскую меншасьць пакінуць краіну, і я апынуўся ў падобнай сытуацыі, таму што я не знаходзіў апраўданьня для гэтага дзеяньня. Само сабой зразумела, што я — харват-каталік.
Ці існуе калектыўная віна?
Калектыўная адказнасьць у выглядзе калектыўнага пакараньня часта выкарыстоўваецца ў якасьці дысцыплінарнай меры ва ўстановах закрытага тыпу, такіх як турмы. Гэта практыкавалася ў таталітарных грамадзтвах і ў ваенны час. Фашысты ўжывалі калектыўную адказнасьць у Другой сусьветнай вайне, зьнішчаючы мірных жыхароў у помсьце за забітых салдатаў. Этнічных немцаў у Сярэдняй і Ўсходняй Эўропе зрабілі калектыўна адказнымі за злачынствы нацыстаў і выгналі іх з некалькіх краінаў пасьля вайны.
У 2013 годзе прэзыдэнт Расеі Ўладзімір Пуцін падпісаў указ, паводле якога сем’і і сябры асуджаных тэрарыстаў маюць несьці фінансавую адказнасьць за шкоду, прычыненую ў выніку дзеяньняў гэтых тэрарыстаў. Рэгіянальны чачэнскі парлямэнт сёлета пайшоў яшчэ далей, падаўшы ў Дзяржаўную Думу РФ законапраект, які прадугледжвае сур’ёзныя тэрміны турэмнага зьняволеньня для сем’яў тэрарыстаў.
Заканадаўства ў сучасных дэмакратычных грамадзтвах карае вінаватых у зьдзяйсьненьні злачынстваў, але рашуча адхіляе прынцып калектыўнай віны.
Але ці ёсьць, або ці павінна быць, калектыўная адказнасьць?
Гэта праўда, што мільёны людзей у Парыжы і па ўсёй Францыі прайшлі 11 студзеня, каб выказаць сваю агіду да тэрарызму, як гэта зрабілі тысячы ў іншых краінах, у тым ліку многія мусульмане.
Але гэтага недастаткова.
Ласана Батхілі, мусульманін родам з Малі, працаўнік парыскага кашэрнага супэрмаркету, зрабіў значна больш. Ён вывеў як найменей 15 кліентаў у падвальны маразільнік пасьля таго, як ісламісцкі баявік увайшоў у краму 9 студзеня, і такім чынам выратаваў ім жыцьцё.
Ісламскі або праваслаўны радыкалізм перамагаюць не заявамі лідэраў, а такімі дзеяньнямі, прыклад якіх паказаў Ласана Батхілі.
Гэта працэс, які пачынаецца ў школах, сем’ях, мячэцях і цэрквах. Многія з журналістаў нашага радыё адзначылі, што ў пятнічных пропаведзях у мячэцях у Эўразіі ў дзень 9 студзеня тэрарыстычная атака ў Парыжы ня згадвалася наўпрост.
Не было антытэрарыстычных пратэстаў такой велічыні, як мы бачылі ў Парыжы, ні ў Пакістане, ні ў Нігерыі. Рада муфтыяў Расеі «гнеўна асудзіла» атаку ў Парыжы, але, як здаецца, частку віны ўсклала і на супрацоўнікаў Charlie Hebdo. «Магчыма, грэх правакацыі ў нашым сьвеце ня менш небясьпечны для захаваньня міру, чым грэх тых, хто на гэтую правакацыю здольны паддацца», — заявіў гэты рэлігійны орган. «Абраза пачуцьцяў вернікаў зьяўляецца недапушчальнай, недапушчальнай у такой самай ступені, як любая праява экстрэмізму».
Першай ахвярай становіцца праўда
Ці «грэх» абразы нечых пачуцьцяў сапраўды роўны тэрарыстычнай атацы?
Яшчэ раз паставім пытаньне: што з калектыўнай адказнасьцю? Ці бацькі тэрарыстаў, іх сябры і іх настаўнікі адчуваць адказнасьць?
Мяркуючы па колькасьці тэрарыстычных атакаў на працягу апошніх 10 гадоў — мы ўсе пацярпелі няўдачу ў гэтых адносінах. Недзе пад 3600 чалавек былі забітыя ў выніку тэрарыстычных атакаў у 2000 годзе Летась было амаль 18 000 ахвяраў. Ці мы ў СМІ адказныя за цытаваньне безадказных палітыкаў, якія сваімі прамовамі распальваюць нянавісьць? Ці наадварот, мы занадта часта ігнаруем такія прамовы? Ці мы сапраўды думаем, што дастаткова паставіць лёзунг «Je suis Charlie» на нашых вэбсайтах або экранах тэлевізараў? Замоўчваньне нянавісьці зьяўляецца злачынствам.
Папулісты і тыя, хто выступае супраць імігрантаў і чыя папулярнасьць якіх, паводле апытаньняў, гвалтоўна расьце ва ўсёй Эўропе, нават не чакалі, каб даведацца прозьвішчы тэрарыстаў, а вырашылі адразу, каго вінаваціць за забойства 17 чалавек у Парыжы.
Герт Вільдэрс, галяндзкі палітык, якія чакае суду па абвінавачваньні ў распальваньні расавай нянавісьці, заявіў, што Эўропа цяпер «у стане вайны», і заклікаў да «дэ-ісламізацыі» заходніх грамадзтваў. У Вялікабрытаніі лідэр Партыі незалежнасьці Найджэл Фараж паставіў пад сумнеў тое, што ён назваў «грубай палітыкай мультыкультуралізму» у Эўропе. Яшчэ перад тэрарыстычнай атакай на рэдакцыю Charlie Hebdo чэскі палітык-папуліст Томіё Акамура, чыя партыя (Золак наўпроставай дэмакратыі) мае 14 дэпутатаў у 200-мандатным чэскім парлямэнце, заклікаў чэхаў прыйсьці з сабакамі і сьвіньнямі — гэтыя жывёлы лічацца нячыстымі ў ісламе — пад мячэці.
Існуе прымаўка, што праўда становіцца першай ахвярай вайны. Палітыкі, рэлігійныя лідэры, журналісты — калі яны спрыяюць распальваньню нянавісьці або калі яны нічога ня робяць супраць гэтага — могуць стаць такімі ахвярамі. Ці жыхары аўганскай вёскі апраўдваюць забойства толькі таму, што яны ня любяць сатырычныя карыкатуры? Хто ім пра гэта скажа акрамя мясцовага імама?
Папулісты і тэрарысты рупяцца аб тым самым — яны хочуць забраць у нас права быць індывідамі і загнаць нас у групы, абмежаваўшы нашу ідэнтычнасьць да мусульман, праваслаўных, каталікоў, габрэяў і гэтак далей.
Найбольшая памылка, якую могуць зрабіць палітычны рэжым, СМІ або любы чалавек — гэта паставіцца да тэрарызму як да калектыўнага злачынства. Падыход «яны зрабілі гэта супраць нас» можа прывесьці да вайны. І гэта менавіта тое, чаго якраз цяпер баяцца мае сябры-мусульмане.
Тэрарысты імкнуцца пасеяць страх і нянавісьць. Калі страх пераможа, пераможа і тэрарызм. Мусульмане павінны заклікаць да пакараньня тэрарыстаў з Парыжу і Пэшавару у ня меншай ступені, чым сэрбы павінны настойваць на пакараньні адказных за разьню ў Срэбраніцы.
Мае калегі з Цэнтральнай Азіі, Сэрбіі і я сам можам спаць спакойна. Мы не зрабілі нічога дрэннага. Мы не павінны адчуваць сябе вінаватымі. Няма чагосьці такога як калектыўная віна, але і сам лёзунг «Je Suis Charlie» — недастатковы.
Нэнад Пэіч — галоўны рэдактар і супрэзыдэнт Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода.
