Сёлета спаўняецца трыццаць гадоў, як сьвет пакінуў мастак Пётра Сергіевіч. І, выпраўляючыся з гэтай нагоды на ягоную радзіму, у вёску Стаўрова, я зусім ня цешыў сябе надзеяй, што знайду нейкія палотны знакамітага партрэтыста. Але як пагрукаўся ў першую ж хату, то на вялікае маё зьдзіўленьне гаспадыня, гасьцінная інтэлігентная спадарыня ў акулярах, паказала мне на сьцяну, дзе вісла карціна мастака.
— Добры дзень, пагаварыць хачу.
— Хадзіце ў хату.
— Я журналіст, пішу пра вёскi. Даўно хацеў дабрацца на радзіму Пётры Сергіевіча.
— А вось партрэт.
— Гэта вы?
— Гэта я маленькая. Гэта я са сваёй бабуляй.
— А ў якім годзе гэта напісана?
— Гэта да вайны яшчэ. Я з 37-га году, а я памятаю, як мяне малявалі. Дадуць яйка, якраз на Пасху.
Рэгіна Віршута, так клічуць маю суразмоўцу, паведаміла мне цікавую акалічнасьць біяграфіі мастака. Аказваецца, ягонае імя па бацьку — Аляксандравіч — насамрэч імя па маці.
— Ён нейкім сватам даводзіўся маім бацькам. І яго маці звалася Аляксаша. Аляксандра. А ён сам... У нас тут Чарніца ёсьць, была. Маёнтак. Калісьці там жыў нейкі пан. І гэты пан езьдзіў да гэтай Аляксашы. Ну, і зрабіў гэтага Пецьку Сергіевіча. Пасьля шчэ адзін быў, і трэцяя дачка была, Гэля. І тады ўжо ня стала яна яго прымаць. Трох нажыла і болей зь ім спраў ня мела.
— А пан быў жанаты ці не?
— Жанаты. Езьдзіў на бок туды. З Чарніцы ў Клетарова. Там да вайны фабрыка была, фанэру рабілі. Ён на фабрыку езьдзіў і з гэтай дзяўчынай гуляў.
— Ён незаконнанароджаны.
— Па-за шлюбам. Ён і пішацца Пётар Аляксандравіч. Маці Аляксаша была.
Не падобна да таго, што гэта былі адносіны пана і бядачкі. Трое дзяцей без каханьня не нараджаюцца. А тым больш, усе атрымалі адукацыю. Няйначай, бацька дапамагаў.
— А яны ўсе выбіліся. І ён быў за мяжой, і другі брат у Польшчы, і сястра ў Польшчы ўрачом. Усе тры былі граматныя. Усе тры пайшлі. Можа, пан дапамагаў. Усе тры выбіліся.
Акрамя жывапісу Сергіевіч, аказваецца, яшчэ складаў жартаўлівыя прыпеўкі пра сваіх землякоў.
— Да нас як прыяжджаў — ходзіць па вёсцы, разглядаецца. Як у нас кажуць, веплаваты.
— Веплаваты?
— Ну, няхітры. Ідзе, разглядаецца. Усё яму цікава. Ён жа ж, тут пражыўшы, песьні складаў. Мама мая ўсё пяяла. Ён прыхадзіў заўжды, як прыедзе. І мы да яго езьдзілі. У Вільню. Я помню гэты дом. На Антокалі. Ляжалі такія львы. Жонка была, Стася. Яна чыста па-польску размаўляла. А ён чыста па-беларуску. Кватэра — там тры стэляжы. Карціны ў рамачках. Адна да адной складзеныя. І вось ён дастае карціну і расказвае — гэта жанчыны брусьніку ў лесе зьбіралі. Іншую дастаў — гэта Федзя-партызан. А ці ёсьць гэты дом, гэтыя львы — невядома.
Дом на Антокалі, раскошны асабняк са львамі, і цяпер стаіць на сваім месцы. Вось толькі глядзець на яго абазнанаму чалавеку бяз болю не выпадае. У ідэале там на Антокалі мусіў быць беларускі культурны цэнтар. Пра каштоўнасьць Сергіевічавай спадчыны гаварыць лішне. Але пасьля сьмерці жонкі мастака беларуская дзяржава не парупілася ні аб выкупе гэтага дому, ні аб лёсе карцін. Частку карцін сястра жонкі Стасі вывезла ў Польшчу, частка пыліцца ў запасьніках Літоўскай нацыянальнай галерэі, частка проста зьнікла. Толькі памятная шыльда нагадвае, чым мог быць гэты будынак для беларусаў Вільні. А партрэт маленькай Рэгіны і яе бабулі Гелены таксама, дарэчы, мог зьнікнуць.
— Вайной усіх спалілі. Тут жа ўсё бамбілі. А ў нас былі фікусы вялікія. А мы сядзелі ў акопе. І бутылка з агнём як ляцела, проста ў дом. І загарэўся гэты дом. А я малая плакала, што фікусы згараць. І хата згарэла. А гэта карціна была стаптаная. Мы прыехалі праз чатыры гады. Нашлі яе. Узялі, мама вымыла. Ён прыехаў пасьля вайны, падкрасіў.
— Ён яшчэ вяскоўцаў пісаў каго-небудзь? Ці толькі вам такі гонар?
— Пісаў, але не захаваўшыся. Майго мужыка бацькі быў партрэт.
Стары стаўровец Яўген Драбовіч узгадаў імя бацькі мастака. Не забыліся і прыпеўкі, складзеныя Сергіевічам.
— А як клікалі таго пана?
— Альфонс. А вось фамілію... Бацька знаў. Ён пан такі... Крыху багацейшы за мужыка.
— А адкуль у Пятра Сергіевіча такая беларуская сьвядомасьць?
— Ён і пісьменьнік быў. Меў круглае, гладкае слова. Пісаў частушкі. Па-сёньняшняму кажучы, прыколы.
— А вы ня памятаеце гэтых прыколаў?
— «Ці ня з тога сьвету чорт жыда пад’юдзіў залажыць смалярню для стаўроўскіх людзей, стаўроўскія людзі работы ня маюць, ходзяць па лесе, карчы сабіраюць». Пад музыку падыходзіла. Старэйшыя людзі памяталі цэлыя куплеты гэтых прыпевак. На матыў «Абэрак». Танец такі польскі быў.
— А ён піcаў партрэты вяскоўцаў?
— Пісаў. Вось была карціна! Згарэла падчас вайны. Быў сход, як Саветы прыйшлі. Там мужыкі ўсе былі. Хто на плоце, хто дзе. Такая карціна вайною згарэла. Групавы партрэт быў.
— І, напэўна, не яна адна згарэла.
— Усё пагарэла. Ён жа па вёсцы хадзіў, маляваў, хто толькі быў. За кавалак мяса, сала.
— Ён пісаў за ежу?
— Вядома. Ён ня быў багаты чалавек. Бацькі не было. Матка і цётка. Жылі бедна. Маленькая хатка была. Безьзямельныя.
Увішная і гаваркая Данута Касач, у дзявоцтве Сергіевіч, сваёй непаўторнай і гумарной віленскай гаворкай распавяла яшчэ адну гісторыю пра мастака. Аказваецца, у адным з храмаў Гародні — як я зразумеў, у брыгіцкім касьцёле — вернікі моляцца на вельмі стаўроўскі абраз.
— Ён такі чалавек быў разьвіты — ідзець, штосьці ўбачыць і нарысуець. Штосьці яму не спадабалася, возьмець штосьці складзець пра яго. Тата мой служыў у Гародні. А ён маляваў там. Красны касьцёл ёсьць. І кажа: «Сергіевіч, схадзі да Краснага касьцёлу». — «А што я там буду рабіць?» — «Схадзі паглядзі на нашага чалавека стаўроўскага». Яму сказалі там партрэт намаляваць сьвятога, абраз. А хто ведаець, які той сьвяты быў? Тут быў такі Антаневіч. Ён яго і намаляваў. Ён там і цяпер ёсьць. Такі ён быў чалавек, што ўбачыў — і яму трэба намаляваць. І ён і нарысуець.
— У выглядзе якога сьвятога намаляваны гэты Антаневіч?
— Сьвяты Антоні.
— І гарадзенскія вернікі...
— Моляцца на Антонія. А хто там знаець, якія сьвятыя былі? Ужо мільён гадоў прайшоўшы. Каго намалявалі, таму і моляцца.
У Стаўрове я заўважыў адну цікавую дэталь. Дровы тут складаюць не ў дварах, а проста на вуліцы, перад хатай. Бо красьці няма каму. Стаўрова вымірае. А вялікае возера, якое калісьці служыла для навакольных пляжам, даўно зарасло.
— Было толькі сорак дзевак. А цяпер старыя ніякія. Было возера харошае. Падысьці можна было, пяскі былі. Прыяжджалі і дачнікі, і яўрэі, як былі, прыяжджалі. А цяпер хто тут паедзець?
А старая Рэгіна на разьвітаньне прыгадала даўняе прароцтва Пятра Сергіевіча.
— Казаў: «Гэлька, помні. Уся Віленская губерня зарасьцець лесам». Дык так і ёсьць. Стаўрова было во якое! А цяпер адны кусты. Бачыце, прарочыў! Дык яно так і стала. Усё пазарастала лесам.
