Шмат хто знаёмы з пачуцьцём зьдзіўленай расчараванасьці, якая ахоплівае нас, калі мы трапляем у месцы свайго дзяцінства ці юнацтва і не знаходзім іх такімі, якімі яны некалі былі, і якімі нам запомніліся.
Пачуцьцё гэтае мае падвойнае паходжаньне. З аднаго боку, на дзіцячыя вочы і пагоркі вышэйшыя, і лясы гусьцейшыя, і рэкі шырэйшыя, і азёры глыбейшыя. А зь іншага, краявід вакол нас сапраўды няспынна мяняецца пад уплывам таго, што ў падручніках называецца «гаспадарчай дзейнасьцю чалавека».
І ўсё было б нічога, каб гэтая самая «гаспадарчая дзейнасьць» не наносіла шкоды культуры і не выяўляла нізкую культуру самога «гаспадарніка».
На жаль, і ў наш час, пасьля багатага на культуру ХХ стагодзьдзя, нават адукаваным людзям, якія на словах прызнаюць каштоўнасьць гісторыі і яе веданьня, трэба расказваць пра каштоўнасьць і вартасьць матэрыяльных сьведчаньняў гэтай гісторыі.
Адным з такіх матэрыяльных сьведак гісторыі зьяўляецца ляндшафт вакол нас, краявід. Тут таксама, як ні дзіўна, заўсёды былі і ёсьць свае традыцыі, прыярытэты і звычкі. І яны, несумненна, моцна ўплеценыя ў жывую тканку нашай культуры, якая, ня гледзячы на неспрыяльныя абставіны, яшчэ трывае і нават разьвіваецца.
***
У літаратуры апісаны выпадак, як расейскі паэт Сяргей Ясенін менш чым праз дзесяць гадоў пасьля ад’езду вярнуўся ў родную вёску і не пазнаў мясцовасьці. Ён нават не адразу здолеў знайсьці матчыну хату! Настолькі імкліва можа мяняцца краявід вакол нас пад узьдзеяньнем палітычных і эканамічных зьменаў.
ХХ стагодзьдзе прынесла Беларусі шмат такіх пераменаў і катаклізмаў, пад ударамі якіх няспынна мяняўся наш краявід, трацячы этнічныя, нацыянальныя формы і традыцыі, і тым самым зьмяншаючы шчыльнасьць культурнай тканкі і культурнай прасторы вакол нас.
Я нядаўна таксама адчуў сябе ў скуры Ясеніна. Здарылася гэта на сутыку вёсак Малыя і Вялікія Жухавічы ў Карэліцкім раёне, якія ўжо даўно злучыліся ў адну. Гэта вельмі старыя паселішчы: Вялікія Жухавічы вядомыя з XV стагодзьдзя, Малыя — з XVII-га. Абедзьве вёскі маюць драўляныя цэрквы XVIIІ стагодзьдзя. Падлеткам я там часта бываў з бацькамі і запомніў гэтую мясцовасьць вельмі ясна і дакладна. Зь Міра і Вялікіх Жухавічаў дзьве дарогі зьліваюцца ў адну, якая ўздымаецца на пагорак і адначасова закручвае за паварот у Жухавічы Малыя. Была яна ў тыя часы брукаванаю, а над ёй навісалі кароны высачэзных старадаўніх прысадаў. Тое жухавіцкае скрыжаваньне дарог было чыста местачковае, зь яго так і праменіліся старасьвецкасьць і даўніна. Цяпер жа дарогу заасфальтавалі, дрэвы сьпілавалі, паставілі акуратныя платы замест старадаўніх парканаў ля прысадаў і... чароўнасьць мясьціны зьнікла.
Вядома, па асфальце езьдзіць значна больш зручна, чым па бруку. Але некаторыя знакавыя мясьціны (або іх часткі) варта было б захоўваць у нязьменным выглядзе, зрабіўшы іх сьведкамі нашай матэрыяльнай мінуўшчыны. І, тым самым, элемэнтам культуры.
***
Дарэчы, пра брукаванкі. Я ўжо неяк пісаў пра старую Радзівілаўскую брукаванку ў цудоўных старых прысадах, што пятляе і віецца ад Нёмна ў бок Гарадзеі насупраць Сьвержаня. Кожнага разу, калі мне даводзіцца там праяжджаць цягніком, я з трывогай кідаюся да вакна і гляджу ў бок тае старадаўняй дарогі — ці не заклалі асфальтам брук, ці не пасеклі старыя прысады? І з палёгкай уздыхаю — яшчэ не.
Памятаецца і старая брукаванка Тышкевічаў з Лагойску на Зэмбін даўжынёй, здаецца, 28 кілямэтраў. Была яна выкладзена з цудоўнага неабчасанага чырвонага каменьня, мела паўкруглы рэльеф, спускі па баках нагадвалі сабой рыштокі для вады, а роўныя лініі большых камянёў паміж палатном і ўзбочынай утваралі акуратныя бардзюры. Што зь ёй зрабілі цяпер?
Варта было б хоць невялікія кавалкі такіх дарог абыходзіць новым будаўніцтвам і пакідаць для ўсеагульнага агляду, ставіць ля іх інфармацыйныя стэнды — хто і калі будаваў, хто і калі па ёй праяжджаў і д.п. Такія элемэнты краявіду бясспрэчна маюць і культурнае значэньне, і турыстычны патэнцыял. Абавязкова знойдуцца тыя, хто захоча ў карэце або верхам на кані праехацца па Радзівілаўскіх або Тышкевіцкіх брукаванках і адчуць сябе падарожнікам ХІХ стагодзьдзя...
***
У ХІХ стагодзьдзі ўся Беларусь, асабліва шляхецкія сядзібы і маёнткі, а таксама прысады ля брукаваных дарог былі засаджаныя пірамідальнымі таполямі — так званым «лямбардзкім мутантам». Пра гэта засталіся цудоўныя мастацкія сьведчаньні, напрыклад, акварэлі выбітнага нашага мастака Напалеона Орды. Прычым, якраз са старых малюнкаў вынікае, што пірамідальную таполю любілі і шанавалі ня толькі шляхта і магнаты, але і местачкоўцы, і сяляне.
Дрэва гэтае мае надзвычайныя дэкаратыўныя вартасьці і паходзіць з Італіі. У ХІХ стагодзьдзі яно вытрымлівала ў беларускім клімаце 60-70 гадоў, а затым пачынала выраджацца. Тым ня менш, яго ахвотна высаджвалі і культывавалі. У цяперашнім клімаце пірамідальная таполя магла б існаваць сто і болей гадоў, захоўваючы сваю тонкую і стромую форму. Але ў пасьляваенны час паводле цэнтралізаванага загаду з Масквы ўсю Беларусь, у тым ліку гарады, засадзілі таполямі звычайнымі, якія маюць значна менш эстэтычны выгляд і даюць значна болей пуху. Можна сказаць, што пірамідальная таполя — адзін з асноўных элемэнтаў беларускага нацыянальнага краявіду, але сустрэць яе сёньня ў Беларусі амаль немагчыма.
***
Часам, каштоўным можа быць нават рэльеф мясцовасьці. Я заўсёды ежджу ў родную вёску майго бацькі празь мястэчка Мір. Зь дзяцінства памятаю стары рынкавы пляц, шэрагі купецкіх камяніцаў па яго пэрымэтры, царкву і касьцёл, паўразбураны замак і ўвесь мірскі краявід і ляндшафт. Прайшлі гады, у мястэчку адгрымелі чарговыя «Рэспубліканскія дажынкі», да якіх цэнтар паселішча быў ці то адрамантаваны, ці то адрэстаўраваны. У кожным выпадку, некалі з рынкавага пляцу ўніз, да царквы, вяла брукаваная дарога, якая агінала храм сьпераду і заварочвала за яго. Царква была, такім чынам, на невялікім пагорку. І гэта таксама быў тыповы старасьвецкі пэйзаж і ляндшафт беларускага мястэчка. Цяпер жа там, дзе з пляцу выходзіла тая брукаванка, — паркінг на падсыпанай пляцоўцы, а дарогі няма зусім! Яе ліквідавалі. Царкву адрэзалі ад пляцу схілам, і яна сама па сабе стаіць наводдаль ад рынку, як бы ня маючы ніякага дачыненьня да яго. А гэта ж мураваны помнік рэнэсанснай архітэктуры XVI стагодзьдзя, які некалі стаяў, фактычна, на местачковым пляцы! Таксама культурная страта.
Рэльеф і ляндшафт застаюцца маўклівымі, але надзвычай вымоўнымі сьведкамі мінуўшчыны. Іх варта таксама ахоўваць і берагчы. Калі ня ўсюды і ня ўсё, то хаця б іх часткі ці фрагмэнты.
Хто сёньня ведае, што пагорак на Шпалернай вуліцы ў Менску — гэта рэшткі колішніх гарадзкіх валоў? Неазначанасьць захаванага элемэнту ляндшафту ці рэльефу — культурная страта.
***
Тое ж можна сказаць і пра шматлікія паркі на рынкавых пляцах нашых гістарычных гарадоў і мястэчак. Навошта яны там? Каму патрэбныя? Адзін адказ я дакладна маю. Сьвядома ці несьвядома, яны патрэбныя там для таго, каб нельга было ўбачыць архітэктуры дамоў па пэрымэтры і зразумець, што ты стаіш менавіта на старым рынкавым пляцы беларускага мястэчка. Станьце ў парку ў цэнтры Паставаў і зразумееце, пра што мне ідзецца. Ёсьць такі парк і ў Міры, у самым цэнтры рэнэсанснага рынкавага пляцу.
У ХІХ стагодзьдзі, пасьля далучэньня Беларусі да Расеі, такі парк зьявіўся на квадратнымі рэнэсансавым Высокім рынку ў цэнтры Менску. Ёсьць такі парк практычна ў кожным з нашых гістарычных гарадоў, амаль на кожным з гістарычных рынкаў, якія дзе-нідзе яшчэ атачаюць цудам захаваныя гістарычныя будынкі. Паркі на рынках разбураюць гістарычную прастору нашых гарадоў, псуюць пэрспэктыву, разрываюць гармонію гарадзкога краявіду і эстэтычную сувязь паміж асобнымі помнікамі, якія тыя рынкі атачалі.
***
І яшчэ адзін тыповы прыклад незахаваньня краявіду. Я маю на ўвазе колер тынку і колер дахаў. У старых эўрапейскіх гарадах сьцены дамоў тынкавалі ў розныя колеры — жоўты, белы, чырвоны, сіні, зялёны, аранжавы. Так было ў нашай колішняй сталіцы Вільні, так было і ў іншых эўрапейскіх сталіцах. Але вось падарожнікі ў сваіх нататках фіксавалі, што да паловы ХІХ стагодзьдзя большасьць мураваных дамоў у цэнтры Менску былі патынкаваныя ў белы колер, а дахі спрэс былі з чырвонай дахоўкі. Суадносіны плошчы дахаў і сьценаў менскага гістарычнага пэйзажу непазьбежна прыводзяць нашу думку да спрадвечна беларускай бел-чырвона-белай гамы... А гэта ўжо культурная і гістарычная каштоўнасьць, пра якую сёньня ў Менску мала каму ідзецца.
***
Чалавечая душа прагне ня толькі новага — новай інфармацыі, новых адчуваньняў і новых перажываньняў. Яна таксама мае кончую патрэбу і ў нязьменных рэчах, пэўных канстантах нашага жыцьця — у любові і падтрымцы родных, у таварыскіх дачыненьнях, у рэалізацыя натуральнага пачуцьця справядлівасьці, у радасьці ад судачыненьня да свайго народу і сваёй радзімы.
Адной з такіх канстантаў, на маю думку, зьяўляецца і захаванасьць пэўных элемэнтаў нашага роднага беларускага краявіду. Зь імі нам будзе і больш культурна, і больш утульна.
