24 красавіка ў «галерэі Ў» адбылася падзея: да чытача прыйшоў новы пісьменьнік і прадставіў яму сваю дэбютную кнігу. Зьяўленьне гэтай кнігі зь дзіўнай назвай «Щежерь» абвяргае абрыдлы стэрэатып: беларускі аўтар ня можа пісаць па-расейску. Думаю, не выпадкова на прэзэнтацыі я ўбачыла асобы Адама Глобуса і Ганны Кісьліцынай, Ігара Бабкова і Альгерда Бахарэвіча...
Шчэжар... Адзін з загадкавых тапонімаў нашай загадкавай краіны. Плешчаніцы. Шаркаўшчына. Шчомысьліца. Ішкалдзь. Шчэжар. «Щежерь представлялся крупной, шипящей мужской искрою. В Щежере не бывал никто, и никто не рассказывал, как там. Он как слово „ищерь“, которое можно найти только у писателя Гоголя Николай-Василича да в сокровищнице сердца».
Шчэжар — імя скрыпучае, зубчастае, паміж прыродай і культурай, паміж гушчарам і шасьцярнёй, паміж жалезам станка і абрэвіятурай, некалі прыдуманай для патрэбаў сацыялістычнага будаўніцтва, якая цяпер цалкам страціла сэнс. У ім гучаць партызаншчына, зборачны цэх і запаведная пушча. Сэнсы растаюць — а імя застаецца. Зрэшты, гэта не адзіныя сэнсы «шчэжара». Ёсьць і іншыя. Такая і Браслаўшчына (і ў гэтай назьве тое ж самае роднае «шч»): «Идёшь по сельской уличке, радостно обоняешь деревенские запахи, с любой точки — в вышине остриё костёла Св. Сердца. Одно острое святое сердце как заноза в небе». А яшчэ «крошэчны» Крошын: «Крошечный поэт там написал своё единственное стихотворение и потом отковал люстру для костёла. А я зайграю ў дуду, бо ў Крошыне жыць не буду... Дзе ж я пайду? Мілы Божа! Пайду ў сьвет, у бездарожжа, з ваўкалака абярнуся, з шчасьцем на вас азірнуся». І пазнавальны трамвайны шлях аднаго зь герояў, юнага Геся, ад помніка Якубу Коласу — да свайго каханьня ў Зялёны Луг.
Вось яно, апісаньне знаёмай кожнаму з нас плошчы: «По левую руку от писателя из-за глыбы высовывались партизаны его прозы, по правую — на скалистом лужку лежачая крестьяночка очаровывалась игрою народного скрипача поэмы. Старый партизанский вожак, вооружённый огнестрельной винтовкой, и при нём бойкий подпасок с острым зрением, целеустремлённо метили в белопольских матросов... А музыкант Сымон, напротив, трогательно безоружен, его воздетая рука с неустанной нежностью держала незримый смычок, и девчурка у ног его, словно одною силою чистосердечной фантазии, чуяла беззвучную мелодию».
Такім чынам выгляд знаёмай плошчы наліваецца іншай рэальнасьцю: у ёй зьмешваецца салодкае дзіцячае чытаньне «Сымона-музыкі», партызанская дзедаталашаўская рамантыка і савецкі помнік, куды так любяць караскацца сёньняшнія дзеці ў яркіх апранахах. Магія штодзённасьці, дзе сплятаюцца легенда і міт, мінулае і сучаснасьць, прастора шчырасьці і прастора кампрамісу.
Проза Канстанціна Чарухіна — непрыкметны падкоп рэчаіснасьці ў пошуках першаўзораў. Эйдасаў. Суцэльны падтэкст. І мы, «тутэйшыя» ва ўладзе тутэйшых падтэкстаў — прыгожых і пакутлівых. Дзякуючы ім чалавечае жыцьцё праходзіць па змаўчаньні. У апавяданьні «Фон» — пра будні сучаснага клерка — ёсьць фантазійнае дапушчэньне. Людзі, якія жывуць у штодзённым сьвеце сярэдняй клясы, памятаюць свае ранейшыя жыцьці. Адзін зь іх некалі нарадзіўся ў прускім горадзе, аб вохры і сьнезе якога сумуе ў гэтым жыцьці. Другі «в прошлой жизни был козерог и старая дева из предместий скандинавского города Кристиания. Но теперь он женат, молод, овен и здесь».
Вернемся ў Шчэжар. Ён розны. Як і героі апавяданьняў Чарухіна, а проста кажучы, як мы з вамі. Вось думаю: можа, на месцы Шчэжара і ня ўзьнікне цудоўны эўрапейскі горад, аб якім марым, таму што менавіта Шчэжар для нас свой. Незадаволеныя яго несамавітасьцю, мы, тым не менш, зьяўляемся яго жыхарамі. Патрыётамі.
Шчэжар — Кіцеж навыварат. Горад, які прагне іншага жыцьця і рупліва мадэлюе ранейшае. Кіцеж, які абараняе свае таямніцы.
Першая таямніца шчэжарскага жыцьця — сіроцтва. Яно паўстае ў розных абліччах: хлопца, які зьдзейсьніў самаспаленьне — з меркаваньняў пратэсту ці ад п’янства, толкам і не разьбярэш; клеркаў, выкінутых з ранейшых жыцьцяў — навошта яны, бяз сэнсу, бяз мэты; двух беларускамоўных хлопчыкаў, якія выпадкова сустрэліся ў горадзе... І якая розьніца — у сталічным Менску ці ў паўмітычным Шчэжары. Бо гэта паўсюдна: у любым месцы, дзе знаходзяцца «люди, проживающие на этой земле бессознательную жизнь — любое устное белорусское слово воспринимают как развязный политический манифест в общественном месте». Думаеце, наша бяда ў тым, што мове нададзены статус палітычнай зброі? Гэта другаснае. Першасна тое, што ў Шчэжары не выносяць выскачак, не такіх, як усе. Ад таго юнакі Гедзімін і Вітаўт — неафіты ў справе беларушчыны — выглядаюць сіротамі ў сьвеце.
Апавяданьне, пра якое кажу — «Содержание» — пра шчасьлівыя супадзеньні, якія на самай справе аказваюцца сумнымі несупадзеньнямі... Юны Гесь закахаўся ва ўладальніцу знойдзенай сумачкі — дзякуючы няхітраму набору рэчаў і, галоўнае, томіку любімага беларускага пісьменьніка Цямці. Потым аднак высьветліцца, што томік ў сумцы — выпадковасьць. Кніжка належыць зусім ня ёй, а такому ж няўдачліваму ў каханьні Вітаўту. І сама яна належыць іншаму. І гэты іншы — нахабны і самазадаволены, ён ня хоча нічога мяняць, ён хоча проста жыць у сваім утульным Шчэжары... Гесь ня ведае таго, што ведае чытач: той, іншы, не нахабны, не самазадаволены. Яго іронія і цынізм самаапраўданыя: употай ён мае надзею на тое, што сьмешнаму маладому Гедзіміну ўдасца тое, што не ўдалося яму ў гесевы гады... Хоць ці магчымыя гэтыя перамены тут, у Шчэжары?
Другая таямніца Шчэжара — беспрытульнасьць: «Он чувствовал себя как солдат в зоне партизанских бедствий, где нет славных прямых битв, а погибнуть можно в любой миг — подло и мелко. Натопил свою землянку, нарядил ёлочку, налил вина, и вдруг они... эти... налетают из лесу и самодельными низкокачественными взрывчатками отнимают жизнь, красоту, праздник, покой, мечту». Успомнім гэты ўрывак, калі ў чарговы раз захочам асудзіць наш «нявысьпелены народ» за прыязнасьць да чаркі і скваркі, за дробнасьць прагматычнага «шчэжарскага» шчасьця. Абыякавасьць і прыгнятальны практыцызм, якія беларус дэманструе не толькі ў сацапытаньнях, але і ў жыцьці — толькі напамін пра тое, што народ ведае «спрадвеку»: у любы момант у цябе ўсё могуць адабраць: і ялінку, і віно, і зямлянку, і свабоду, і жыцьцё.
Зрэшты, гэты практыцызм мае і іншыя, страшнаватыя формы. Вось размова хлапчукоў з апавяданьня «На свалку и обратно»:
«— Солнце? И ничего страшного, пусть гаснет. Оно вообще не нужно. Электричество есть. Можно рядом с Землёй сильную лампу привесить. Спутник над нами. Зимой, когда холодно — делать электричество сильнее. Всегда будет тепло.
— Много электричества нужно. Мы зимой когда нагревалку включали, потом платили знаешь сколько!
— Зачем нагревалку? Стеклопакеты надо ставить — во-о-он, как у нас. Электричества купим сколько надо.
— А у кого денег не хватит? Как отключать всем? Задумаешься тут. Переселить на северный полюс?
— В тюрьму надо! Будут из тюрьмы вырабатывать электричество.»
Хлопчыкам паўтарае дарослы герой іншага апавяданьня: «Самосожжение — бесплатное, для всех. Бесплатный свет и тепло» («Двое осенней ночью с криком»).
Усё тут зьмяшана: захапленьне героем Праскай вясны Янам Палахам і бясплатная праца зэкаў, сэрца Данка і школьная крычалка: «Светя другим, сгораю сам». А пад усім гэтым — падтэкст: людзьмі трэба ахвяраваць. Сабой і іншымі. Дзеля трэціх, чацьвертых, пятых... У апавяданьні хлопчыкі абмяркоўваюць зьняволеных, «вырабатывающих электричество из тюрьмы». А на інтэрнэт-форумах абмяркоўваюць рэнтабельнасьць сьмяротнага пакараньня: карміць зэкаў, маўляў, дорага...
Зьмены да лепшага ў Шчэжары пад пытаньнем. Таму што ціха і вяла тут ўсталёўваюцца статусы-кво, негалосна нарыхтоўваюцца і ўмела счытваюцца з маўклівых вуснаў кансэнсусы. Усё, здавалася б, часовае і нясталае, аказваецца вечным.
Цэнтральны эпізод апавяданьня «Полет Чмыря» апісвае жыцьцё заводу ў пэрыяд дэфолту. Народнае абурэньне. Заклікі, улёткі, лёзунгі, нарэшце (ура, адбылося!) забастоўка — і вось як быццам выпадкова, само сабой аднекуль з анталягічных глыбіняў усплывае нейкі «кусок денег», іх раздаюць работнікам, і вось, здавалася б, самі сабой паціхутку пачынаюць працаваць цэхі... Як бы там і не было адчуваньня часу перад навальніцай. У Шчэжары ўсё адбываецца як бы само сабой. Бурліць — і рассмоктваецца.
Зрэшты, Шчэжар — ня толькі пануры цэх, але і сонечныя выкрайкі, жоўтыя палоскі ад сонца на падлозе. Цьмяныя пласьціны побыту — і сполахі вясёлага, радаснага быцьця. Шчэжар — ён жа розным бывае. Ён такі, якія мы. І хоць асэнсаванасьці ў сьвеце-Шчэжары няма, надзея на асэнсаванасьць, якая жыве ў чалавеку, усё ж жывая. Як у дзіцяці, якое думае: «Если бы я был бог, я бы наклонился к миру, окунул в небо лицо, чтобы его стало отовсюду снизу видно, осмотрел всё и сказал: эгей, я есть! И никто бы не спрятался» («На свалку и обратно»).
Цэнтральнае апавяданьне кнігі — «Маринка учится танцам». Здавалася б — змрочнае; яно, тым ня менш, парадаксальным чынам выклікае веру ў тое, што ўсё яшчэ будзе добра. Дзяўчынка-Марынка страціла ступні і кісьці рук, жыве зь міласьціны, паволі сьпіваецца, корміць такога ж п’яніцу, сужыцеля Андрэя. О, я ўжо чую папрокі ў чарнусе. Таму распавяду інакш. Дзяўчына Марынка складае вершы. Дзяўчыну Марынку турбуе сацыяльная справядлівасьць і сусьветная гармонія. Дзяўчына Марынка кахае — і яе кахаюць. «Возвращение домой происходило под очищенным дочерна, как зимой, небом. Маринка совсем изнемогла топать, поэтому до метро ехала на Андреевых закорках. Андрей шёл сильно и стремительно, ветерок шевелил Маринке прядь на виске. Жаль, что до нужной подземки такие маленькие пятьсот метров».
Дзяўчына Марынка марыць пра вясельле — пра сукенку, вэлюм і прыгожы танец з жаніхом... Ці спраўдзіцца? Ды хіба мары існуюць для таго, каб спраўджвацца? Ці — для таго, каб жыць?
Напэўна, гэта галоўная таямніца Шчэжара. Мы марым. Таму і жывем. У ім. Дый наогул.
