Гістарычны цыкль паводле сэрыі перадачаў "На хвалі Свабоды", прысьвечаных 50-годзьдзю Беларускай Службы Радыё Свабода, якія гучалі на нашых хвалях у 2003-2004 гадах.
У 1983 годзе ў беларускай рэдакцыі Радыё Свабода адбылася важная кадравая перамена — закончыў працу і выйшаў на пэнсію дырэктар рэдакцыі Масей Сяднёў. За ўсю гісторыю беларускай рэдакцыі ён заставаўся на кіраўнічай пасадзе найдаўжэй — 15 гадоў. Дарэчы, з усіх кіраўнікоў беларускай рэдакцыі, Масей Сяднёў — адзіны, хто паходзіць з Усходняй Беларусі, з Касьцюковіцкага раёну. Да вайны быў арыштаваны, правёў 4 гады на Калыме. У 1940 годзе прывезены ў Менск на перагляд справы. На пачатку вайны апынуўся на волі. Падчас акупацыі працаваў на бацькоўскай гаспадарцы, у 1943-44 у беластоцкай газэце «Новая Дарога». Па вайне жыў у Нямеччыне, Злучаных Штатах, аўтар 8 кніг паэзіі і прозы. Ад 1968-га — дырэктар беларускай рэдакцыі Радыё Свабода. Магчыма, тагачасная падзеленасьць на «заходнікаў» і «ўсходнікаў», памножаная на прыналежнасьць да розных палітычных плыняў беларускай паваеннай эміграцыі, была прычынай пэўных супрацьстаяньняў унутры рэдакцыі, асабліва што датычыць мовы і тону перадачаў. Аднак за гады ягонага кіраваньня — у канцы 70-х — рэальна абмяркоўвалася пытаньне аб закрыцьці беларускай рэдакцыі, бо ў Беларусі, маўляў, могуць слухаць і па-расейску. Тое, што існаваньне рэдакцыі ўдалося адстаяць, можна таксама запісаць на рахунак дырэктара.
...Я апынуўся зноў на беразе другім,
што стаўся мне радзімаю адзінай.
Я прысягнуў яму жыцьцём маім
І песьняю маёю лебядзінай.
Паэта Масея Сяднёва ў верасьні 1983-га зьмяніў на пасадзе эканаміст Юры Сянькоўскі.
**************
Сёньняшняя перадача з цыклу «На хвалі Свабоды» будзе прысьвечаная, бадай што самай легендарнай асобе нашага радыё, чый характэрны і непаўторны голас ды інтанацыйная манера доўгія гады былі своеасаблівай візытоўкай беларускай Свабоды. Вось подпіс, якім ён заканчваў свае перадачы — гэтыя словы добра памятаюць нашыя старыя слухачы...
Я зьвярнуўся да аднаго з нашых найпільнейшых слухачоў яшчэ з тых часоў, калі праграмы Свабоды няшчадна глушыліся — да Вінцука Вячоркі, і запытаўся — якія асацыяцыі выклікае ў яго толькі што пачутая намі фраза...
Сядзяць Аўген Вярбіцкі, Віктар Сянкевіч, Галіна Русак, Томас Бэрд, стаяць Янка Запруднік і Вітаўт Кіпель. Фота: Лявон Юрэвіч
«Асацыяцыя ў першую чаргу, чамусьці: ноч, шоргат прыймача, абавязкова перашкоды, якія ішлі зь менскіх глушылак на ўвесь горад Менск і навакольле. Гэта першае імя сярод імёнаў свабодаўскіх аўтараў і журналістаў, якое я запомніў, калі яшчэ школьнікам пачаў рэгулярна слухаць Свабоду. І гэта імя, якое я запісваў, таму што я канспэктаваў практычна кожную праграму Язэпа Барэйкі. Так сталася, што ён быў адным зь першых маіх настаўнікаў праўдзівае беларускае гісторыі. Праграмы ягоныя, прысьвечаныя і найвыдатнейшым падзеям, і юбілеям, і гістарычным постацям, відавочна, вартыя былі і тады, і дагэтуль застаюцца вартыя таго, каб быць выдадзенымі ў выглядзе ўнівэрсальнае кнікгі, кнігі для дылетантаў, кнігі для неспэцыялістаў, якія хацелі б спасьцігнуць сапраўдную сутнасьць беларускае гісторыі і беларускага лёсу. У маёй галаве асацыюецца гэтая фраза таксама зь непаўторным тэмбрам ягонага голасу і зь вельмі характарыстычным выразным — як я цяпер гэта разумею — міжваенным беларускім вымаўленьнем, тым артаэпічным стандартам, які, на вялікі жаль, быў згублены ў вуснах шмат каго з тых, што афіцыйна працавалі ў беларускім менскім радыё ці тэлевізіі, ці на сцэнах менскіх тэатраў».
А зараз — слова самому Язэпу Барэйку — з нашага архіву...
Прэзыдэнт Рэйган прапануе стварыць над ЗША ядзерны парасон для абароны ад савецкіх балістычных ракетаў. -У Балівіі арыштаваны нацыстоўскі злачынца Кляўс Барбі. — Савецкі самалёт-зьнішчальнік зьбівае цывільны карэйскі авіяляйнэр, гіне 269 чалавек. — Амэрыканскае войска акупуе востраў Гранаду. — Злучаныя Штаты выходзяць з арганізацыі ЮНЭСКА.- Нобэлеўская прэмія міру прысуджаецца лідэру руху Салідарнасьць Леху Валэнсу.
Навука i тэхналёгія
У шырокім продажы зьяўляюцца прайгравальнікі кампакт-дыскаў. — У экіпажы касьмічнага чаўнака Чэленджэр — Сэлі Райд, першая амэрыканка ў космасе.
Літаратура
Нобэлеўская прэмія прысуджаная брытанскаму пісьменьніку Ўільяму Гоўлдынгу.
Памерлі актор Люі дэ Фюнэс, драматург Тэнэсі Ўільямс, блюзавы сьпявак Мады Ўотэрз, мастак Хуан Міро.
Песьня году — The Police / Every Breath You Take.
***
А зараз зноў зьвернемся да героя нашай сёньняшняй перадачы. Язэп Барэйка — сапраўднае імя Віктар Сянкевіч — нарадзіўся на Глыбоччыне, падчас вайны трапіў у Нямеччыну, пасьля ў Францыю, дзе браў удзел у руху супраціву, пасьля як былы грамадзянін даваеннай Польшчы трапіў у корпус Андэрса, закончыў вайну ў Італіі. У кнізе Кастуся Акулы «Змагарныя дарогі» яскрава апісваецца гісторыя, як Віктару Сянкевічу падчас вайны некалькі разоў неверагодным чынам удалося ўратавацца ад немінучай сьмерці. Пасьля вайны, як і шмат хто з былых жаўнераў корпусу Андэрса, Сянкевіч асяляецца ў Вялікай Брытаніі, адкуль на пачатку 50-х ён прыяжджае па навуку ў бэльгійскі Лювэн — тагачасны найбуйнейшы асяродак беларускага студэнцтва. Пра Віктара Сянкевіча ў ягоную лювэнскую пару распавядае яшчэ адзін тагачасны студэнт, а пазьней супрацоўнік нашага радыё Вітаўт Кіпель...
«Зь Віктарам Сянкевічам я пазнаёміўся ці то на канцы 1953 году, ці на пачатку 1954 году. Я ўжо быў на пятым годзе ўнівэрсытэту, а ён прыехаў з Англіі. Я, будучы старэйшым студэнтам у нашым інтэрнаце, меў асобны пакой, і нейкі час Віктар Сянкевіч жыў са мной разам у адным пакоі. Ён мне расказаў пра сябе — ён паходзіць недзе з Глыбоччыны, у часе вайны быў у Глыбокім, вучыўся таму настаўніцкай сэмінарыі, расказваў, як ён арганізоўваў групу Саюзу Беларускай Моладзі. Зь Віктарам мы неяк пасябравалі. Ну, перш-наперш, гэтае мінулае, прыналежнасьць да СБМ, а потым — што мне асабліва кінулася ў вочы — ягоная працавітасьць. Прыехаўшы ў Лювэн Віктар Сянкевіч адразу ўзяўся за францускую мову, бо гэта была перадумова для паступленьня ва ўнівэрсытэт, і Віктар седзьма сядзеў дзясяткамі гадзінаў, зубрыў францускую мову, і ці то ўвосень 1953 ці ў пачатку 1954-га ён гэты экзамэн здаў. Кідалася ў вочы ягонае зацікаўленьне гісторыяй. Мяне зьдзівіла тое, што, прыехаўшы ў Лювэн, ён прывёз вялізную картатэку гістарычнай літаратуры — картатэку старых кніжак, якія якраз ён тут у Бэльгіі і пачаў пераглядаць, ходзячы ў бібліятэку, яшчэ ня будучы зарэгістраваным ва ўнівэрсытэце. Я ў той час займаў пасаду заступніка старшыні Саюзу Беларусаў Бэльгіі, і шмат даводзілася езьдзіць на правінцыю для працы з работнікамі — ладжаньне рэфэратаў, арганізацыя беларускіх школак, нейкія іншыя праблемы сацыяльнага профілю — і Віктар проста сказаў: я з табой буду езьдзіць і табе дапамагаць. І вельмі часта мы чацьвёра езьдзілі — Юрка Сянькоўскі, які быў у нас таксама вельмі блізкі сябра, Зора Савёнак, Віктар Сянкевіч і я. Гэтая чацьвёрка езьдзіла ня толькі да работнікаў, мы часта езьдзілі ў музэі — Віктар вельмі цікавіўся музэямі, асабліва стараўся знайсьці нешта такое, што паходзіць зь Беларусі. Я помню, у адным вайсковым музэі ў Брусэлі ён уступіў у дыскусію з гідам, што гэты шалом, які там быў, нібыта якраз паходзіў з раскопак на Беларусі. Віктар Сянкевіч адзначаўся сваёй працавітасьцю. У тым часе ён меў блізкія сувязі з айцом Львом Гарошкам, нешта дапісваў у часапіс «Божым шляхам». У мяне было ўражаньне, што айцец Леў Гарошка неяк выказваў думку (так перадаваў мне Віктар), што «найлепш бы ты, Віктар, паехаў у Гішпанію»..."
Такім чынам, у 1953 годзе на прапанову беларускіх эміграцыйных палітыкаў Віктар Сянкевіч выяжджае ў Гішпанію. Там ён сканчае філязофскі факультэт Мадрыдзкага ўнівэрсытэту, абараняе дактарат на тэму гісторыі Вялікага Княства Літоўскага і ў 1958-1961 гадох працуе ў беларускай сэкцыі Нацыянальнага гішпанскага радыё. Пасьля гэтага ён паступае на працу ў тэхнічнай абслузе перадатчыка Радыё Свабода-Радыё Свабодная Эўропа ў мясцовасьці Палямас каля гораду Жырона ў Каталёніі. З часам ён пачынае дасылаць у Мюнхен свае перадачы. Пра супрацоўніцтва Язэпа Барэйкі-Віктара Сянкевіча з Радыё Свабода распавядае вэтэран нашага радыё Янка Запруднік...
Віктар Сянкевіч (Язэп Барэйка). Фота: Натальля Гардзіенка
«У нашай праграме Радыё Свабода ён вёў гістарычны каляндар, які пасьля васьмёх месяцаў, як ён мне ў адным зь лістоў піша, быў перарваны. Тым ня менш ён пасьля пасылаў скрыпты на гістарычную тэматыку як вольны супрацоўнік. Віктар працаваў на нейкай тэхнічнай пасадзе ў Палямасе, дзе была вышка перадатчыка Радыё Свабода. Як яму сказаў Абрамчык, і сам ён так прыпушчаў, што ў выніку палітыкі заходненямецкага канцлера Вілі Бранта, Радыё Свабода могуць зь Нямеччыны выжыць, і тады тыя, хто гэтак думалі, прадбачылі, што радыёстанцыя можа перанесьці сваю галоўную кватэру ў Гішпанію. Мікола Абрамчык, старшыня Рады БНР, Віктару казаў: заставайся напрамілыбог, у Гішпаніі, трэба, каб там быў хоць адзін беларус, бо там можа апынуцца галоўная кватэра Радыё Свабода. Так ці інакш, ён пражыў у Гішпаніі мінімум 25 гадоў. Грамадзянства ніякага заходняга ён ня меў, паперы, дакумэнты ў яго былі брытанскія, і ён рэгулярна мусіў наведваць Лёндан, каб аднаўляць важнасьць сваіх дакумэнтаў, і пэўны час, некалькі гадоў, спадзяваўся, што яму ўдасца ўладзіцца настала на працу, у штат Беларускай рэдакцыі Радыё Свабода — ціто ў Нью-Ёрку, ціто ў Мюнхэне. У Мюнхэне яго не захацелі, бо быццам бы нямецкае заканадаўства не магло яму забясььпечыць працоўную пэнсію. У некаторых лістох да мяне ён прапанаваў пацікавіцца магчымасьцямі яго часовага прыезду на працу ў Нью-Ёрк з тым, каб тут дастаць права на амэрыканскар грамадзянства. Паколькі радыёстанцыя была амэрыканская, у Гішпаніі, дзе ён працаваў, ён думаў, што ён папрацуе ў Нью-Ёрку месяцы тры або шэсьць, у залежнасьці ад вымогаў, і вернецца назад у Гішпанію. Калі з гэтага нічога ня выйшла — былі перашкоды, якія мне не зусім ясныя — ён тады прыйшоў да думкі, што яму давядзецца ўзяць гішпанскае грамадзянства. Але і да гэтага, відаць, не дайшло, і недзе пад канец 1980-х гадоў ён выехаў з Гішпаніі Злучаныя Штаты. Апрача сваіх скрыптаў у беларускую праграму Радыё Свабода ён пісаў у газэту «Беларус», якую пасьля 1980 году пасьля сьмерці Станіслава Станкевіча рэдагаваў я — ён прысылаў матэрыялы, прысылаў асабліва календары, якія выдаваліся раз на год пры газэце «Беларус». Ягоныя матэрыялы друкаваліся ў вэтэранскім часапісе «Зважай», які выходзіў у Таронта ў Канадзе. Як я бачу зь лістоў, ён таксама супрацоўнічаў зь беларускай праграмай Радыё Ватыкан«.
Віктар Сянкевіч пакінуў па сабе немалую творчую спадчыну — сотні скрыптоў на самыя розныя тэмы беларускай гісторыі. Хоць яны маюць збольшага кампіляцыйны, папулярызатарскі характар, іх каштоўнасьць бясспрэчная — яны ўяўляюць сабою гатовыя тэксты для будучай беларускай энцыкляпэдыі, будучай, бо цяперашнія дагэтуль нясуць на сабе адбітак ідэалягічнай абмежаванасьці, а часам і навуковай неакуратнасьці, і на іх фоне тэксты працавітага і старанна-пэдантычнага Віктара Сянкевіча выглядаюць цалкам актуальнымі.
У слухачоў нашай перадачы можа ўзьнікнуць пытаньне — чаму ж я дагэтуль ня даў слова самому Віктару Сянкевічу? Як склаўся ягоны лёс пасьля заканчэньня працы ў Гішпаніі? Янка Запруднік працягвае...
Віктар Сянкевіч (Язэп Барэйка). Апошні вядомы фотаздымак. Каліфорнія, 1994
«У Мюнхэн, як я ўжо казаў, ён пераехаць ня змог, бо там яму не магла быць забясьпечаная пэнсія, і таму пасьля ён згадзіўся з думкай, што, відаць, яму трэба шукаць нейкае іншае разьвязкі. Так ён перабраўся ў Злучаныя Штаты. Я зь ім ужо пісьмовых кантактаў ня меў і навет ня думаю, што я зь ім калі-небудзь зьвязваўся тэлефанічна, бо ён пераехаў у Каліфорнію, і спадзяемся, што ён там яшчэ жыў-здароў. Хоць ягонае маўчаньне цяжка вытлумачыць, але яно наводзіць на думкі не зусім вясёлыя...»
Такім чынам, ад пачатку 90-х Віктар Сянкевіч жыў у Каліфорніі. Там за некалькі гадоў ён зьмяніў як найменей тры адрасы ў ваколіцах Сан-Францыска. Апошні ліст ад яго з Каліфорніі, атрыманы ягонымі сябрамі, датуецца 1994 годам. Пасьля гэтага ніякія спробы скантактавацца зь ім не далі ніякага плёну — спачатку яго не бывала дома або не адказваў тэлефон, а пазьней сьлед ягоны загубіўся зусім.
Апошні промень надзеі бліснуў месяц назад, калі нам удалося знайсьці ў Інтэрнэце інфармацыю пра сына Віктара Сянкевіча, які два гады таму ўзначаліў адну з кампаніяў інфармацыйных тэхналёгіяў каля Сан-Францыска. Аднак і тут нас чакала расчараваньне — летась Сянкевіч-малодшы пакінуў кампанію і зьнік бязь сьледу.
І аднак... і аднак мы і дагэтуль спадзяемся калі-небудзь пачуць гэты незабыўны голас...
